ثبوت علمی
ثبوت علمی همان شیئیت حقایق اشیاء، قبل از ایجاد در علم حق‌تعالی است به نحو ازلی و ابدی که هرگز به خارج از صقع ربوبی به مرحله ظهور و بروز نمی‌رسند.
اهمیت و جایگاه ثبوت علمی
ثبوت علمی در اصطلاح عرفانی، یعنی اعیان ممکنات قبل از آنکه در تعینات خلقی موجود شوند، در علم حق‌تعالی و تعین ثانی ثبوت داشته‌اند.[۱]
اهل معرفت در آثار عرفانی خویش به صراحت از شیئیت ثبوت یاد کرده‌اند که در موطن ربوبی دارای کمالات است. عرفا با طرح این بحث و اثبات ثبوت علمی و شیئیت ثبوت برای اشیاء قبل از وجود، معارف عمیقی را بیان کرده‌اند.[۲]
امام‌خمینی نیز در آثار خویش به ثبوت علمی اشیاء، در صقع ربوبی اشاره کرده و در تفسیر برخی آیات الهی از آنها بهره برده است.[۳]
ثبوت علمی اشیاء
اعیان ممکنات قبل از آنکه در تعینات خلقی موجود شوند، در علم حق‌تعالی و تعین ثانی، ثبوت دارند و معدوم مطلق نیستند، موجود مطلق، خداوند است و معدوم مطلق نیز، هرگز متصف به وجود نمی‌شود؛ آنچه موجود می‌شود قبل از تحقق عینی و خارجی، در علم حق‌تعالی وجود علمی دارد. ثبوت ازلی و ابدی اشیا در علم حق، شیئیت ثبوتی آنهاست. هر کدام از اشیاء ممکنه در علم ازلی حق‌تعالی به صورت غیرمتغیر، ثبوت دارند و هنگام تعلق اراده الهی، نور وجود ذاتی حق به آنها افاضه می‌شود و متصف به وجود عینی می‌گردند. بنابراین به باور عارفان دو نوع شیئیت وجود دارد؛ شیئیت ثبوتی و شیئیت وجود.[۴] به اعتقاد امام‌خمینی، نحوه تقریر اشیاء در صقع ربوبی، ثبوتی است و نه وجودی؛ ازاین‌رو، ثبوت و استقرار در تعین ثانی ذاتی آنها است و به همین خاطر از مرحله بطون و ثبوت علمی در حضرت علمیه، هرگز به خارج از علم و مرحله ظاهر نخواهند آمد، بلکه تنها مظاهر آنها در خارج تحقق وجودی می‌یابد.[۵] بر این اساس در صقع ربوبی و حضرت علمیه، این اشیاء علمی و ثبوتی هستند در مقابل خارج از صقع ربوبی، اشیاء عینی و وجود هستند پس وجود عینی مساوق شیئیت و جودی و وجود علمی مساوق با شیئیت ثبوتی است.[۶]
شیئیت ثبوت در شریعت
عرفا معتقدند مفهوم شیء در برخی آیات الهی، همان شیئیت ثبوت است که قبل از ایجاد در علم ازلی حق هستند که وقتی مخاطب به خطاب کن وجودی قرار می‌گیرند، در خارج از صقع ربوبی محقق می‌شود.[۷] امام‌خمینی نیز با استناد به آیه «انّما قولنا لشیء إذا أردناه أن نقول له کن فیکون»،[۸] معتقد است در این آیه، آنچه که با قول امری «کن» متحقق و موجود می‌شود، پیش از تحقق «شیء» نامیده می‌شود. این شیئیت قطعاً نمی‌تواند شیئیت پس از تحقق و شیئیت وجودی باشد؛ زیرا قبل از چنین خطاب و فرمانی، چیزی به وجود نیامده است و از سوی دیگر معدوم محض هم نیست؛ زیرا مخاطب قول خداوند قرار گرفته و مأمور به خطاب امری «کن» از ناحیه فیض أقدس شده است و از همه مهم‌تر اینکه خداوند آن را در این آیه مذکور شیء نامیده است. پس برای اشیاء قبل از شیئیت وجودی، شیئیت دیگری در حضرت علمیه است که شیئیت ثبوتی و علمی است، ازاین‌رو اشیاء پیش از تحقق در عرصه علم الهی، ثبوت علمی دارند و مخاطب قول خداوند قرار می‌گیرند.[۹]
پانویس
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۷۳۲، ج۲، ص۲۵۳؛ قونوی، النفحات الالهیه، ص۱۳-۱۴.
- ↑ قونوی، الانفحات الالهیه، ص۱۶؛ جامی، نقد النصوص، ص۱۱۷؛ فناری، مصباح الأنس، ص۱۷۲؛ نوروزی، اعیان ثابته در عرفان اسلامی، ص۱۰۹-۱۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۲۳-۲۴؛ مصباح الهدایه، ص۵۶-۵۸؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۴۸ و ۱۱۷؛ شرح چهل حدیث، ص۶۱۸.
- ↑ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۷۳۲، ج۳، ص۲۵۴؛ قونوی، النفحات الالهیه، ص۱۶؛ نوروزی، اعیان ثابته در عرفان اسلامی، ص۱۰۹-۱۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۵۱؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۴۸ و ۱۱۷؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۹۹؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۵۸.
- ↑ فناری، مصباح الانس، ص۷۹-۸۰؛ ابن‌عربی الفتوحات المکیه، ج۳، ص۷۳۲؛ جامی، تقد النصوص، ص۱۱۷؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۵۹۱-۵۹۲.
- ↑ نحل: ۴۰.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۲۳-۲۴؛ شرح چهل حدیث، ص۶۱۸؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۵۹-۲۶۰.
منابع
- ابن‌عربی، محیی‌الدّین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- جامی، عبدالرحمن، نقد النصوص فی نقش الفصوص، تحقیق ویلیام چیتیک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الأنس، انتشارات مولی، تهران، ۱۳۷۴ش.
- قونوی، صدرالدّین، النفحات الالهیه، تحقیق محمد خواجوی، تهران انتشارات مولی، ۱۳۷۵ش.
- قیصری، داودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، تحقیق سیدجلال‌الدّین آشتیانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- نوروزی، اصغر، اعیان ثابته در عرفان اسلامی قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۹۰ش.
نویسنده: باقر صاحبی