حجاب ظلمانی
حجاب ظلمانی، به معنای مانعیت و هویت ظلمانی است که بطور کلی انسان را در عصیان و نافرمانی در برابر حقتعالی نگه میدارد. امامخمینی حجابهای ظلمانی را همان مانعیت و بازدارندگی از ساحت الهی و محروم شدن از تجلیات الهی میداند.
اهمیت و جایگاه حجاب ظلمانی
حجاب ظلمانی در اصطلاح اخلاقی و عرفانی عبارت است از هر خصوصیت و مانعیتی که عارض قلب شده و انسان را به سوی غیر خدا سوق میدهد.[۱] بحث از حجابهای ظلمانی در نگاه اخلاقی و عرفانی جایگاه و اهمیت ویژه دارد. در اخلاق سلوکی شرط اول سلوک رفع حجابهای ظلمانی دانسته شده است. اهل معرفت و علمای اخلاق در آثار خویش به حقیقت، اقسام و عوامل حجابهای ظلمانی پرداختهاند.[۲] امامخمینی نیز در آثار خویش برای بحث حجابهای ظلمانی، اهمیت ویژهای قائل شده و درباره حقیقت، اقسام و عوامل حجابهای ظلمانی بحث کرده است.[۳]
چیستی حجابهای ظلمانی
حقیقت حجابهای ظلمانی، مانعیت و هویت ظلمانی است؛ یعنی به کلی انسان را در عصیان و نافرمانی در برابر حقتعالی نگه میدارد و واجد هیچ کمالی نیستند. این حجاب ظلمانی بازدارندگی و مانعیّت تام و تمام دارند و محجوبان گرفتار در آنها، کاملاً از ساخت الهی محروم و در عصیان و شوائب نفسانی و شیطانی غرقاند. حجابهای ظلمانی ناظر به موانع کثیف بشری و ناپاکیهای نفس انسان هستند که شامل همه رذایل نفسانی نظیر کفر، شرک، شهوت و غضب میباشند. به باور اهل معرفت، انسان دارای سه مرتبه نفس، قلب و روح است که وجه نفسانی، همان منشأ حجابهای ظلمانی به شمار میآیند هرگاه توجه سالک از وجه روحانی و ملکوتی روگردان شود و به وجه این سویی و مادی توجه کند، در حجب ظلمانی فرو رفته است؛ ازاینرو، مادامی که سالک در بند حواس و قیود ظاهری و قوای نفسانی است، در حجب ظلمانی به سر میبرد.[۴]
امامخمینی نیز حقیقت حجابهای ظلمانی را مانعیت و بازدارندگی از ساحت الهی و محروم شدن از تجلیات الهی میداند. به باور ایشان حجابهای ظلمانی مانع بزرگی بر سر راه سیر و سلوک میباشند و سبب میشوند که انسان خود را بینیاز توهم کند و حجاب غلیظی میان حق و قلب او واقع میشود و نور هدایت در آن راه نمییابد و از توفیقات الهی محروم گردد. امامخمینی با تکیه بر مباحث انسانشناسی سلوکی، معتقد است یکی از مهمترین مراحل سالک از بین بردن حجابهای ظلمانی است و تا سالک از این مرحله طهارت پیدا نکند، سلوک او معنا نخواهد داشت. در آثار امامخمینی به وفور مشاهده میشود که ایشان تکیه بر رفع حجابهای ظلمانی دارد و این مطلب در مبانی سلوکی و اخلاقی ایشان به صورت نظاممند میباشد. ایشان معتقد است اگر وجه قلب انسان به دنیا و ملکوت سفلی و ظل ظلمانی عالم طبیعت، تعلق بگیرد، خواطر و القائات و تصرفات شیطانی غلبه پیدا میکند و در این حالت، اشتیاق به تخیلات باطله پیدا میکند و تمام اعمال قلبی و قالبی او از سنخ اعمال شیطانی شده، هویت ظلمانی پیدا میکنند و حجابهای ظلمانی بر قلب او غلیظتر میشوند.[۵]
اقسام حجابهای ظلمانی
اهل معرفت و علمای اخلاق، حجابهای ظلمانی متعددی برای قلب انسان بر شمردهاند.[۶] امامخمینی نیز برای حجابهای ظلمانی اقسامی را بر میشمارد، از جمله:
- حجاب خودبینی: به اعتقاد امامخمینی تا انسان از خانه ظلمانی نفس خارج نشود و تا نظر به خود و کمال و جلال وهمی خود دارد، نمیتواند کمال مطلق حق را مشاهده کند، هر قدر انیت و انانیت و خودبینی در نفس انسان غالب باشد، از کمال انسانیت دور و از مقام قرب ربوبیت مجهور میگردد. به اعتقاد ایشان، حجاب خودبینی و خودپرستی از تمام حجابهای دیگر ظلمانی ضخیمتر و ظلمانیتر است و خرق آن از تمام حجابها مشکلتر و سختتر است. به باور امامخمینی شرط اول سلوک به سوی حقتعالی خروج از این حجاب ظلمانی خودبینی است.[۷]
- حُبّ دنیا: یکی دیگر از حجاب ظلمانی در نگاه امامخمینی حب دنیاست. ایشان حب دنیا را به معنای منفی، هویت ظلمانی و یک رذیله اخلاقی میداند که خاستگاه امیال و میل و هواهای نفسانی است. حب به دنیا سبب میشود انسان از معرفت حقتعالی و انوار جمال و جلال او محروم گردد. امامخمینی حب دنیا و جاه و مقام را از حجابهایی میداند که اگر بر قلب مسلط شوند، آن را ظلمانی و نور فطرت را خاموش میسازند.[۸]
پانویس
- ↑ بقلی، عبهر العاشقین، ص۱۵۳؛ فرغانی، مشارق الدراری، ص۶۰۳؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۶۰۳؛ مازوجی، حجابهای ظلمانی و نورانی، ص۵۶-۵۷.
- ↑ ابنعربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۳۲۰؛ ج۲، ص۲۴۱؛ جندی، شرح فصوص الحکم، ص۲۰۱؛ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۳۲؛ قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۱۰؛ هجویری، کشف المحجوب، ص۱۰؛ کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۷۱؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۳۰۰.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۷-۸؛ شرح چهل حدیث، ص۴۵؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۳۸-۱۳۹؛ جهاد اکبر، ص۲۸؛ سرّ الصلاة، ص۳۴-۳۵.
- ↑ بقلی، عبهر العاشقین، ص۱۵۳؛ قمشهای، مجموعه آثار حکیم صهبا، ص۲۰۹-۲۱۰؛ نجمالدین رازی، مرصاد العباد، ص۱۵۴-۱۵۵؛ فرغانی، مشارق الدراری، ص۶۰۳؛ مازوجی، حجابهای ظلماتی و نورانی، ص۵۶-۵۷.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۷۲-۳۷۳، ۴۰۰ و ۵۴۳؛ آداب الصلاة، ص۷-۸ و ۱۹۵؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۳۹؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۷۲ و ۲۵۵؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۲۷۱-۲۷۴.
- ↑ هجویری، کشف المحجوب، ص۳۰۵؛ نیشابوری، تذکره الاولیاء، ص۴۳۱ و ۱۲۷؛ بقلی، مکاشفات صوفیان، ص۴۳۹؛ شرح شطحیات، ص۳۸۵، نسفی، کشف الحقایق، ص۲۳۶.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۷-۸ و ۱۹۵؛ دیوان امام، ص۲۴۸؛ شرح چهل حدیث، ص۵۴۳؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۵۰-۴۵۱.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۱۲۷ و ۲۰۲؛ شرح چهل حدیث، ص۵۴۳؛ سرّ الصلاة، ص۳۰؛ صحیفه امام، ج۱۶، ص۱۶۲ و ۲۱۳؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۷۸.
منابع
- ابنعربی، محییالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، دیوان امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- بقلی، روزبهان، شرح شطحیات، تهران، انتشارات طهوری، ۱۳۸۵ش.
- بقلی، روزبهان، عبهر العاشقین، تهران، انتشارات منوچهری، ۱۳۶۶ش.
- بقلی، روزبهان، مکاشفات صوفیان، تهران، انتشارات شفیعی، ۱۳۸۷ش.
- جندی، مؤیدالدّین، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلالالدّین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۳ق.
- صاحبی، باقر، انوار حکمت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۴ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صدوق، محمدبنعلی، علل الشرایع، انتشارات مکتبة الداوری، قم، بیتا.
- فرغانی، سعیدالدّین، مشارق الدراری، مقدمه و تصحیح سیدجلالالدّین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۹ش.
- قمشهای، محمدرضا، مجموعه آثار حکیم صهبا، اصفهان، نشر کانون پژوهش، ۱۳۷۸ش.
- قمی، علیبنابراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- قیصری، داوودبنمحمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق سیدجلالالّدین آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- کلینی، محمدبنیعقوب، اصول کافی، تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مازوجی، حسین، حجابهای ظلمانی و نورانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۸ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- نجمالدین رازی، مرصاد العباد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
- نسفی، عزیزالدین، کشف الحقایق، تهران، انتشارات عملی و فرهنگی، ۱۳۸۶ش.
- نیشابوری، عطار، تذکرة الاولیاء، تهران، نشر زوار، ۱۳۸۷ش.
- هجویری، ابوالحسن، کشف المحجوب، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۸ق.
نویسنده: باقر صاحبی