خرافات

خرافات به باورهایی گفته می‌شود که ریشه عقلانی ندارد و در دینداری عامیانه نیز به دلایل مختلف از جمله ضعف عقاید دینی و افراط در نقل‌گرایی، بسیار شایع است. خرافات را از آسیب‌هایی معرفی کرده‌اند که ضربات سختی به ساحت دین و دینداری می‌زند و نتایجی مانند کژفهمی در شناخت از خدا و معاد و دین‌زدایی داشته است. پیامبر(ص) در زندگی خود بارها با موضوعات خرافی مبارزه کرده است. پیامبر(ص) در ماجرای کسوفی که به هنگام مرگ پسرش، ابراهیم، رخ داد و مردم آن را به این رویداد نسبت داده بودند، این‌گونه باورها و خرافات را مردود اعلام کرد.

در سیره نظری و عملی امام‌خمینی تقابل با خرافات و مبارزه با آن دیده می‌شود. امام‌خمینی رسیدن به اسلام ناب محمدی را منوط به شکستن حصارهای خرافات می‌دانست. از نظر او تا عقاید خرافی در دین وجود دارد، نمی‌توان به شناخت دقیق دین دست پیدا کرد. ایشان هرجا احساس می‌کردند که خرافات وارد دین می‌شود به مقابله با آن برمی‌خاست. در موارد زیادی افرادی مدعی ارتباط با امام زمان(ع) می‌شدند اما امام به شدت با اینگونه ادعاها برخورد می‌کرد.

تعریف و جایگاه

خرافات به اخبار و اعتقاداتی می‌گویند که در صحت آن تردیدهای بسیاری هست. به تعبیر دیگر به پندارهایی گفته می‌شود که هیچ‌گونه ریشه عقلانی ندارند. مطابق این تعریف، خرافات در دین را به باورها و عقایدی در دین‌ورزیِ عامیانه مردم می‌گویند که نه ریشه در آموزه‌های دست اول و اصیل دینی دارد و نه عالمان و اندیشمندان دینی آن را قبول دارند.

خرافات یکی از آسیب‌زاترین عواملی است که بر ساحت‌های مختلف زندگی بشر، به‌ویژه باورهای دینی اثرگذار بوده است. خرافات علاوه بر پی‌جویی اهداف غیرمقدس، تهدیدی اساسی برای ساحت امور دینی‌اند؛ چراکه برخورداری از ویژگی‌های مشترک صوری بین امر دینی و امر خرافی، بسیاری از مردم را در شناخت درست آن دو به گمراهی کشانده و گاه آن دو را به جای هم پذیرفته‌اند. خرافات با نشانه گرفتن قوهٔ اندیشه، رفتارهای مبتنی بر موهومات را در انسان پر رنگ ساخته و باعث سست‌شدن بنیان‌های اعتقادی می‌شود. بررسی آموزه‌های قرآنی و روایی نشان می‌دهد که خرافه‌گرایی از زوایای گوناگون می‌تواند بر باورهای دینی اثر بگذارد که می‌توان به شناخت نادرست از خدا، درک نادرست معاد، کژفهمی سرنوشت، دین‌زدایی، ترویج اباحه‌گری، تعطیلی اندیشه و مسئله التقاط اشاره نمود.

از عوامل به وجود آمدن خرافات دینی به سودجویی، افسادگری در دین، استبداد دینی، ضعف باورهای دینی، بدعت، تحریف، پیروی از متشابهات، اشتباه در نقل حدیث، افراط‌ و تفریط در عقل‌گرایی و نقل‌گرایی، تسامح در دین‌شناسی، بزرگ‌نمایی افراد برای اسطوره‌سازی، اشاره شده است.

مبارزه با خرافات دینی در اسلام

اسلام به عنوان دین متکی بر منطق و دلیل، همواره با خرافات مبارزه کرده است. از عواملی که برای مقابله با خرافات در جامعه نام برده‌اند به تکیه بر عقل و خردورزی، بالا بردن سطح علم و معرفت، پیروی از تعالیم دینی و شناخت درست از متون دینی اشاره شده است.

نگرش انتقادی به خرافات از صدر اسلام وجود داشته‌ است. پیامبر(ص) خود سخت با خرافات جاهلی مبارزه می‌کرد و مسلمانان را از دنبال‌کردن رسوم شرک‌آلود عرب جاهلی بازداشتند. همچنین پیامبر اکرم در ماجرای کسوفی که به هنگام مرگ پسرش، ابراهیم، رخ داد و مردم آن را به این رویداد نسبت داده بودند، این‌گونه باورها را مردود اعلام کرد. امام علی(ع) نیز وقتی عازم جنگ نهروان بود، در واکنش به سخن منجمی که ساعت را برای جنگ نامساعد تشخیص داده بود، اعلام کرد که پیشگویی با آموزه‌های قرآنی ناسازگار است و مسلمانان را از این‌گونه اقدامات نهی کرد. علاوه بر پیشوایان دین، نخبگان سیاسی و اجتماعی و علمی نیز در ادوار مختلف تاریخ اسلام، گاه در قبال برخی از باورها و رفتارها که از نظر ایشان خرافه‌هایی بیش نبود، مواضعی انتقادی اتخاذ می‌کردند. گاه این نقد تاریخی با رویکرد اصلاحگرانه اعتقادی همراه می‌شد؛ مثلاً میرزاحسین نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) با تألیف کتاب لؤلؤ و مرجان و سیدمحسن امین عاملی (۱۲۸۴- ۱۳۷۱ق‌) با تألیف التنزیه فی اعمال الشبیه، در صدد خرافه‌زدایی از سنت‌های روضه‌خوانی و عزاداری شیعیان برآمده‌اند.

خرافات دینی از نگاه امام‌خمینی

مقابله با خرافات در سیر تفکر دینی امام‌خمینی مشهود است. در سیره عملی امام دیده شده که ایشان به شدت با خرافات و انتشار آن جلوگیری می‌کرد. امام هرجا احساس می‌کردند که خرافات وارد دین می‌شود، هرچند به نام مهدویت یا امام حسین(ع) جلوی آن می‌ایستادند و برخورد می‌کردند. در موارد زیادی برخی افراد ادعا می‌کردند که با امام زمان(عج) ارتباط دارند، ایشان به شدت با اینگونه ادعاها برخورد می‌کرد و قبول نمی‌کرد و بنابر توصیه ایشان که به نائب‌ آخرشان فرموده بودند: «از این به بعد کسی مرا نمی‌بیند و هرکس ادعای رؤیت مرا کرد، او را تکذیب کنید و آنانی که می‌گویند فلان سال من می‌آیم، دروغ می‌گویند …» عمل می‌کردند.

امام‌خمینی رسیدن به سرچشمه زلال اسلام ناب محمدی را منوط به شکستن حصارهای خرافات می‌دانست. از نظر او تا عقاید خرافی در دین وجود دارد، نمی‌توان به شناخت دقیق دین دست پیدا کرد. اوج مبارزات امام علیه خرافات را باید در مرتبط ساختن جهل و خرافات در تحرکات افراد متحجر و مقدس‌نماهایی جستجو کرد که رژیم شاه را رژیم درستی می‌دانستند و با آن کنار می‌آمدند و سد راه نهضت امام و انقلاب بودند و امام سال‌ها در مقابل این افراد ایستاد.

یکی از مصادیق عملی مبارزه امام با خرافات، مخالفت ایشان با دیوارکشیدن وسط کلاس‌های درس دانشگاه در اوایل انقلاب دانسته شده است که گفته شده توصیه امام این بود که دیوار را بردارند و نگذارند خرافات و قیودات شخصی با شرع درآمیخته شود. امام معتقد بود این موضوعات بعدها با شرع آمیخته می‌شود و دیگر نمی‌شود خرافات و رسوم را از شرع جدا کرد.