روایت سعید و شقی
روایت سعید و شقی، رستگار کسی است که در شکم مادر رستگار باشد و شقاوتمند کسی است که در شکم مادر شقاوتمند باشد.
جایگاه روایت سعید و شقی
یکی از احادیث مشهور در روایات اسلامی که مورد توجه، جرح، تعدیل، بررسی و تحقیق اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است، روایت «السعید سعید فی بطن امّه، والشقی شقی فی بطن امّه» میباشد تا آنجا که برخی از متکلمان از این روایات برداشت جبر کردهاند. این روایت از جهاتی با مباحث دقیق فلسفی نظیر علم الهی، نقش اراده و اختیار انسان مرتبط است.[۱]
امامخمینی نیز در آثار خویش به این روایت توجه داشته و معتقد است این روایت با مضامین مختلف در کتب روایی نقل شده است. امامخمینی در تبیین و تقریر این روایت احتمالات و معانی متعددی را بررسی کرده است.[۲]
بررسی احتمالات در روایت
امامخمینی به بررسی احتمالات مختلف در روایت «السعید سعید فی بطن امّه و الشقی شقی فی بطن امّه» پرداخته است از جمله:
اشاره به نامحدود بودن سعادت اخروی
لذتها و سختیهای دنیوی، قابل مقایسه با لذتها و سختیهای اخروی نیست و نسبت آنها نسبت «متناهی» و «غیرمتناهی» است، کسی که به سعادت اخروی نایل میگردد، حتی اگر در حیات دنیوی خود به سختی و تحمل درد، گذرانده باشد، باز او در تمام عمر خود در سعادت و خوشی بوده است؛ زیرا دوره زمانی سختیهای دنیا به قدری کوتاه است که اساساً به حساب نمیآید و مورد توجه قرار نمیگیرد به همین جهت است که در این روایت گفته شده، سعادتمند در آخرت نه تنها در دنیا سعادتمند میباشد بلکه در قدمهای آغازین تکوّن در دنیا که همان رحم مادر است، سعادتمند شمرده میشود. این مطلب در مورد اهل شقاوت نیز قابل طرح میباشد.[۳]
اشاره به ماده اولیه انسان
بحسب اختلافاتی که در ماده انسانها در بدو تحقق، وجود دارد، نفس هر انسانی در میزان لطافت، متفاوت از دیگری است. آنکه مادهاش لطیفتر باشد، نفس لطیفتر به آن افاضه می گردد و آنکه مادهاش کدرتر باشد، نفسی کدرتر. ازاینرو هر یک از این خصوصیات در نهایت میتوانند موجب «میل» به اسباب سعادت یا اسباب شقاوت گردند بیآنکه اختیار را از انسان در انتخاب سعادت و شقاوت سلب کنند، بنابراین ممکن است مراد از سعادت و شقاوت در بطن أمّ، ناظر به همین «میل و کششی» باشد که در وجود هر انسانی به تبع ماده ابتدایی او وجود دارد. مؤید این مطلب نیز آن است که مبدأ این میل و کشش، غالباً همان گامهای نخستین تکوّن و تحقق نفس آدمی است که رحم مادر از مراحل مهم آن است و روایت ناظر به همین نکته است.[۴]
اشاره به علم الهی
روایت «السعید سعید فی بطن امه والشقی شقی فی بطن امه» میتواند ناظر بر علم مطلق الهی باشد، ازاینرو مراد از آنکه انسان در شکم مادر، شقی و سعید است آن است که خداوند در آن لحظه ابتدایی حضور انسان در دنیا میداند که او در آینده چه میکند و سعید است یا شقی. همچنین ممکن است مراد از بطن امّ در این روایت، همان مرتبه نفس الامر باشد که همان حضرت علمیه و عین ثابت شخص میباشد. پس سعادتها و شقاوتها و همه تقدیرات، از عالم بالا و مرتبه حضرت علمیه میباشد.[۵]
اشاره به معنای عرفی
به باور امامخمینی مراد از روایت شاید معنای دقیق فلسفی و عرفانی نباشد بلکه ناظر به یک معنای رایج عرفی باشد؛ یعنی عرف مردم کسی را سعادتمند میدانند که از اول زندگی اسباب سعادت برای او فراهم باشد و کسی را شقی میدانند که از بدو شروع زندگی، اسباب آن حاضر نباشد.[۶]
اشاره به عالم طبیعت
مراد از بطن ام در این روایت معنای حقیقی آن نیست بلکه عالم طبیعت و دنیا است و مراد از سعادت و شقاوت انسان در آخرت، نتیجه رفتار او در دنیاست؛ یعنی اگر خود را در دنیا به واسطه اعمال نیک، اهل سعادت قرار دهد، در آخرت نیز سعید خواهد بود و اگر در دنیا به واسطه افعال ناپسند، خود را اهل شفاوت قرار دهد، در آخرت نیز شقی خواهد بود؛ البته امامخمینی این احتمال را بعید میداند.[۷]
پانویس
- ↑ صدوق، التوحید، ص۳۵۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۷۴، ص۱۱۷؛ قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۹، ص۲۳۶؛ شرح اصول کافی، ج۴، ص۲۵۱-۲۵۷؛ نوری، تعلیقات بر شرح اصول کافی، ج۴، ص۴۲۴؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ج۱۸، ص۳۹۸.
- ↑ امامخمینی، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۸؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۸۶، ۲۶۶ و ۴۶۰؛ تنقیح الاصول، ج۳، ص۳۶؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم ومصباح الانس، ص۳۵۶.
- ↑ امامخمینی، الطلب والاراده، ص۸۴؛ سبحانی، لب الأثر فی الجبر و القدر، ص۱۱۸؛ خمینی، تحریر اختیار، ج۳، ص۱۱۵۲.
- ↑ امامخمینی، الطلب والاراده، ص۸۴، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۸؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۸۶ و ۲۶۶.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۱۹ و ۳۵۶؛ الطلب والاراده، ص۸۴ -۸۵؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ امامخمینی، انوار الهدایه، ج۸۸.
- ↑ امامخمینی، انوار الهدایه، ج۱، ص۸۸؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۴۶۰.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۴۲۱ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، انوارالهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، تنقیح الاصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی،۱۳۸۵ش.
- خمینی، سیدحسن، تحریر اختیار، شرحی بر رساله الطلب والاراده امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۹۸ش.
- سبحانی، جفعر، لب الأثر فی الجبر والقدر، قم، مؤسسه الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صدوق، محمدعلی، التوحید، دفتر نشر اسلامی، ۱۲۹۸ق.
- فخر رازی، محمدبنعمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قمی، علیبنابراهیم، تفسیر قمی، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، شرح اصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- نوری، ملاعلی، تعلیقات بر شرح اصول کافی، تهران، نشر مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
نویسنده: باقر صاحبی