سجده
سجده، به معنای خضوع و تذلل و ابراز فقر و بندگی در محضر حقتعالی و ترک خودبینی و چشم بستن از ماسویالله میباشد.
اهمیت و جایگاه سجده
سجده در اصطلاح عرفانی به معنای خضوع و تذلل و ابراز فقر و بندگی در محضر حقتعالی است.[۱] علمای اخلاق و اهل معرفت در آثار خویش در بحث نماز به بحث سجده، حقیقت، جایگاه، اسرار و آثار آن پرداختهاند.[۲] امامخمینی نیز در آثار خویش در بحث نماز با رویکرد عرفانی به بحث سجده، حقیقت، آداب و مراتب آن پرداخته است.[۳]
حقیقت سجده
اهل معرفت درباره حقیقت سجده معتقدند سجده برای اظهار تذلل و بندگی در محضر ربوبی حقتعالی است. در واقع سجده عبودیت نهایی و تام بنده سالک در ساخت ربوبی است که نمایشگر نهایت اظهار بندگی و فنای عبد در بارگاه قدس الهی است. سجده با هویت فناییاش و با شکل و هیئت ظاهرش، نشانگر نهایت فرود آمدن و تنزل انسان از تعینات و انانیت و خودبینی است و از آنجا که سجده حقیقتش تقرب شدید به حضرت حق میباشد؛ ازاینرو زایلکننده حجابهای ظلمانی و نورانی است.
سالک نمازگزار در سجده خاستگاه خود را که خاک است جویا میشود و در جستجوی فقر ذاتی خود است.[۴] امامخمینی، نیز حقیقت سجده را خداطلبی، ترک خودبینی و چشم بستن از غیرخدا و آخرین منزل قرب الیالله و نهایت وصول به درگاه احدیت میداند و بلکه سجده را از مقامات و منازل نمیشمارد و برای اصحاب سجده، حال و وقتی است که به زبان اشاره بیان نمیشود «لی مع الله وقت لایسعنی ملک مقرب و لانبی مرسل» زیرا در آن حال حجابی نیست بلکه عین توحید و وحدت و مقام فناست.[۵] به باور امامخمینی، سجده مقام فنا است، چنان که سر برداشتن از سجده، حالت بقای پس از فنا و صحو پس از محو است.[۶]
به اعتقاد امامخمینی، راز واقعی سجود که اشاره به آخرین مراتب توحید است در مرتبه لامقامی و مقام «أو أدنی» محقق است که مختص حضرت ختمی(ص) است، و دیگران هر چه به این مقام اشاره میکنند، از ورای هفتاد هزار حجاب است. بر سالک لازم است خود را فانی در حقتعالی کند و از هرچه نام و نشان و عبودیت و حتی ربوبیت است عبور کند، در این حال است که حقتعالی در وجود عبد قائم است و شنون و احوال او را زیر پوشش قیومیت خود قرار میدهد و عبد به مقام قرب نوافل و فرایض میرسد.[۷]
به اعتقاد امامخمینی، برای رسیدن به مقام سجده و واقعیت آن راههایی وجود دارد از جمله: مقام علم، مقام ایمان، مقام مشاهده و مقام تحقق. کسانی که به مقام وحدت و قاب قوسین رسیدهاند به مقام مطلق و هویت ذاتی حق رسیده و از غبار عبودیت گذر کردهاند.[۸]
به اعتقاد امامخمینی، سجود در مذاق اولیاء الهی، تسبیح از کثرت مقام واحدیت و توجه به ربوبیت ذاتیه میباشد که حاصل تجلی به فیض اقدس و پناه بردن به اسم «الأول العلی الاعلی» است. سجده بر تراب تمام شدن دایره کمال انسانی و رسیدن به تمکین و مقام انسان کامل است. به اعتقاد امامخمینی، سجود تمام و کمال سرّ نماز است و آخرین منزل قرب و منتهی النهایه وصول و سرّ وجود که آخرین مرتبه تحقق به مقام لامقامی است. به باور امامخمینی، اگرانسان یک سجده در تمام ایام عمرش درست انجام دهد، جبران خسارات بقیه عمر میشود و عنایت حقتعالی از او دستگیری میکند و از دایره دعوت شیطان خارج میشود. اما اگر در حال سجده که اظهار ترک غیریت و رفض انانیت است، قلب مشغول به غیر باشد، در زمره منافقان و اهل خدعه میباشد.[۹]
سجده برای غیر
امامخمینی، معتقد است سجده برای غیر خدا جایز نیست و شرک است. امّا سجده در برابر غیرخداوند اگر با نیت عبادت و پرستش همراه نباشد، شرک به حساب نمیآید، بلکه گاهی اطاعت از امر خداوند است؛ مانند سجده ملائکه بر آدم(ع) که طبق بعضی آیات الهی «وإذ قلنا للملائکة اسجدوا لآدم فسجدوا إلا ابلیس أَبی واستکبر وکان من الکافرین»[۱۰] به امر خداوند واقع شد و مانند سجده حضرت یعقوب و فرزندانش بر یوسف(ع)، بنابراین هر نوع سجده بر غیر خداوند شرک نیست زیرا اگر بود، باید عمل ملائکه و حضرت یعقوب(ع) هم شرک بوده باشد در حالی که این گونه نیست. در حقیقت سجده آنان نوعی تواضع و احترام و امری متعارف بوده است، همچنان که سجده شیعه بر تربت سیدالشهدا(ع)، سجده برای خداوند و بر خاک است که به سبب ثواب بیشتر، آن را انتخاب میکنند.[۱۱]
احکام فقهی سجده
سجده در اصطلاح فقهی آن است که نمازگزار در هر رکعت از نمازهای واجب و مستحب، بعد از رکوع پیشانی و کف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمین بگذارد.[۱۲] سجده در نماز واجب است و دو سجده روی هم یک رکن میباشد که اگر کسی در نماز واجب به عمد یا از روی فراموشی هر دو را ترک کند، یا دو سجدۀ دیگر به آنها اضافه نماید، نمازش باطل است، چنان که اگر عمداً یک سجده کم یا زیاد کند، نماز باطل میشود.[۱۳]
ذکر الهی در سجده واجب است و اگر هر ذکری گفته شود کافی است ولی احتیاط واجب آن است که مقدار ذکر از سه مرتبه سبحان الله یا یک مرتبه سُبحانَ رَبِّیَ الاعلی وَ بِحَمدِهِ کمتر نباشد.[۱۴] همچنین در سجده باید به مقدار ذکر واجب، بدن آرام باشد و موقع گفتن ذکر مستحب هم، اگر آن را به قصد ذکری که برای سجده دستور دادهاند بگوید، آرام بودن بدن لازم است.[۱۵]
سجده باید بر زمین و چیزهای غیرخوراکی که از زمین می روید، مانند چوب و برگ درخت باشد و سجده بر چیزهای خوراکی و پوشاکی صحیح نیست و نیز سجده کردن بر چیزهای معدنی مانند طلا و نقره و عقیق و فیروزه باطل است اما سجده کردن بر سنگهای معدنی مانند سنگ مرمر و سنگهای سیاه اشکال ندارد.[۱۶]
پانویس
- ↑ امین مخزن العرفان، ج۱، ص۲۵۶؛ نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۱۸۷؛ یزدانپناه، آیین بندگی، ص۴۱۳.
- ↑ محاسبی، الوصایا، ص۳۷۶؛ رازی، جواهر التصوف، ص۵۰؛ قشیری، لطایف الاشارات، ج۲، ص۵۳۹ و ۵۶۳؛ سهروردی، عوارف المعارف، ج۱، ص۲۷۷، ۳۳۰؛ ابنعربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۴۳۳؛ آملی، انوار الحقیقه، ص۵۳۵؛ یزدانپناه، آئین بندگی، ص۴۱۱-۴۱۵ امین، مخزن العرفان، ج۱، ص۲۵۶.
- ↑ امامخمینی سرّالصلاة، ص۹۹-۱۰۳؛ آداب الصلاة، ص۳۵۶-۳۶۰؛ کشف اسرار، ص۲۴.
- ↑ ابنعربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۴۲۷؛ قمی، شرح توحید صدوق، ج۱، ص۶۴۴؛ اسرار العبادات و حقیقة الصلاة، ص۱۰۳؛ یزدانپناه، آیین بندگی، ص۴۱۳ و ۴۲۶.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۵۶؛ سرّالصلاة، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۶۶.
- ↑ امامخمینی، سرّالصلاة، ص۱۰۰-۱۰۱؛ شرح دعای سح۱۷-۱۸؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۴۹.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۱۰-۱۱؛ سرّالصلاة، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ سرّالصلاة، ص۹۹-۱۰۰؛ ۱۰۵-۱۰۷.
- ↑ بقره:۳۴.
- ↑ امامخمینی، کشف اسرار، ص۲۴ و ۵۶-۵۹.
- ↑ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۸۱؛ توضیح المسائل، ص۱۶۳.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۱۰۹؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۱۸۵؛ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۸۱، توضیح المسائل، ص۱۶۳).
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۱۰۹؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۱۸۵؛ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۸۲، توضیح المسائل، ص ۱۶۳.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۱۰۹؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۱۸۵؛ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۸۲، توضیح المسائل، ص۱۶۳).
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ج۱، ص۱۰۹؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۱۸۵؛ امامخمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۸۱، توضیح المسائل، ص ۱۶۷.
منابع
- آملی، حیدر، انوار الحقیقه و اطوار الطریقه، قم، نور علی نور، ۱۳۸۳ش.
- ابنعربی، محییالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- امامخمینی، سیدروح الله، تحریرالوسیله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۹۲ش.
- امامخمینی، سیدروح الله، رساله توضیح المسائل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۹۱ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، کشف اسرار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، بیتا.
- امین، نصرت، مخزن العرفان، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ق.
- رازی، یحییبنمعاذ، جواهر التصوف، قاهره، مکتبة الآداب،۱۴۲۳ق.
- سهرودی، عمربنمحمد، عوارف المعارف، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۷ق.
- شیخ طوسی، محمدبن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، المکتبة المرتضویه الاحیاء الآثار، تهران، ۱۳۸۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، مؤسسه آل البیت (ع)، قم، ۱۴۱۴ق.
- قشیری، عبدالکریم، لطایف الاشارات، بیروت دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۸ق.
- قمی، قاضی سعید، اسرار العبادات و حقیقة الصلاة، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ش.
- قمی، قاضی سعید، شرح توحید صدوق، تهرانی، وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- محاسبی، حارث، الوصایا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۶ق.
- نراقی، مهدی، جامع السعادات، قم، نشر آل محمد، ۱۳۸۸ش.
- یزدانپناه، یدالله، آیین بندگی، قم، نشر فردا، ۱۳۹۸ش.
نویسنده: باقر صاحبی