صراط مستقیم سلوکی
صراط مستقیم سلوکی، اصطلاحی عرفانی است و به وجه خاصی اشاره دارد که در قوس صعود به اسماء جمالی حقتعالی میانجامد.
اهمیت و جایگاه صراط مستقیم سلوکی
صراط مستقیم سلوکی در اصطلاح عرفانی عبارت است از وجه خاصی که در قوس صعود به اسماء جمالی حقتعالی میانجامد و در مقابل صراط گمراهان و کافران است و سیر آن اختیاری و با مجاهده و ریاضت سلوکی میباشد.[۱]
یکی از مباحث مهم در عرفان، صراط مستقیم سلوکی است، اهل معرفت این صراط را بر مصادیق مختلفی چون شرع الهی و قرآن اطلاق کرده و ایمان به خداوند را در رأس این طریق قرار دادهاند.[۲] امامخمینی نیز در آثار عرفانی خویش به صراط مستقیم سلوکی اشاره کرده و با استناد به برخی آیات الهی و به توضیح و تبیین آن پرداخته است.[۳]
سلوک در صراط مستقیم
اهل معرفت برای صراط مستقیم، دو نوع صراط قائلاند؛ صراط مستقیم وجودی و صراط مستقیم سلوکی.[۴] خلط میان این دو نوع صراط موجب سوءفهمها و انحرافاتی شده است و سبب گردیده تا عدهای، ادیان موجود را در کنار اسلام، صراط مستقیم جلوه دهند. غافل از اینکه بنابر مبانی عرفانی در بحث صراط مستقیم، نه تنها پیروان ادیان الهی، بلکه منافقان، گمراهان و جنایتکاران هم در مسیر الهی و بر صراط مستقیم وجودیاند و از این منظر همه در راه حق هستند و حق و صراط باطلی وجود ندارد؛ لکن در عرفان در کنار صراط مستقیم وجودی، صراط مستقیم سلوکی نیز مطرح است و آن شریعت و اسلام محمدی است.[۵] بنابراین ترسیم صراط مستقیم سلوکی فقط در قالب دین الهی از سوی خداوند و از طریق انبیاء الهی امکانپذیر است و مکتب بشری نمیتواند آن را به طور کامل ترسیم کنند.[۶]
امامخمینی نیز با توجه به دو قسم صراط مستقیم، بر این باور است که همه موجودات در مرتبه تعینات خود در سیر صعودی خود خارج از صراط مستقیم وجودی نیستند و این همان مفاد آیه «ما من دابة إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی علی صراط مستقیم»،[۷] ایشان با استناد به روایتی «والطرق إلی الله بعدد انفاس الخلایق»،[۸] معتقد است که هر یک از موجودات صراطی خاص به خود و نور هدایتی مخصوص به خود دارند.
ایشان رجوع هر یک از موجودات عالم کثرت به غیب را عبارت از صراط مستقیم وجودی میداند؛[۹] امّا در صراط مستقم سلوکی امامخمینی قائل است که با توجه به سیر سائرین و مراتب سلوک سالکین الیالله، مقامات و مراتبی دارد؛ از این جهت صراط مستقیم سلوکی، همان هدایت خاصهای است که انبیاء مردم را به آن دعوت کردهاند تا به انسانیت و نور مطلق رسیده و از همه اقسام کفر و ظلمت خارج شوند.[۱۰] این صراط، همان صراطی است که در روایات به مثابه باریکترین و پرخطرترین راهها نامیده شده که از جهنم میگذرد. این صراط مستقیم در غیر کاملان که وارد سلوک نشدهاند، صراط ظاهر شریعت و صراط مستقیم به دین و اسلام میباشد و اگر اهل سلوک باشند، مراد از صراط مستقیم، نزدیکترین راه وصول الیالله است که همان راه اهلبیت علیهمالسّلام است.[۱۱]
سلوک سلامت
سلوک عرفانی، حرکت باطنی نفس از مبدأ عالم حس به سوی مقصد نهایی توحید میباشد که سالک باید آن را به سلامت طی کند.[۱۲] امامخمینی نیز تلاش دارد بین سُبُل حق و سلامت با صراط مستقیم سلوکی، رابطه تنگاتنگی به وجود آورد به گونهای که هدایت به سُبُل حق و سالم رسیدن به عالم نور و هدایت، طریق مستقیم را به دنبال دارد. ایشان سعادت را نیل به سلامت مطلق و عالم نور و طرق مستقیم سلوکی میداند و راه سالم رسیدن به مقصد را قرآن میداند و براین باور است که انسان باید از قرآن شریف، سُبُل سلامت و معدن نور و طریق مستقیم را طلب کند و با تفکر در آیات الهی مراتب سلامت را از مرتبه پایین که قوای جسمی و ظاهری است تا قوای عالی که حقیقت قلب سلیم است به دست آورد و به طریق مستقیم انسانیت که در این مقام، طریق ربّ است نایل آید.[۱۳]
دقت عرفانی امامخمینی در این واژهها، آنجا خود را نشان میدهد که ایشان میان صراط مستقیم وجودی و صراط مستقیم سلوکی تفاوت قائل شده است. صراط مستقیم وجودی علاوه بر سُبُل سلامت، سُبُل هلاکت را نیز شامل میشود؛ زیرا همه موجودات از باب (إنّا لله و إنّا إلیه راجعون) به سوی خداوند میروند؛ اما این سیر قهری بوده و منشأ سعادت نیست. اما صراط مستقیم سلوکی تنها سُبُل سعادت را شامل میشود و به همین دلیل موجب سعادت و رستگاری است؛ ازاینرو امامخمینی با استناد به برخی آیات الهی،[۱۴] معتقد است که سُبُل متعدد هرگاه در بستر صراط مستقیم قرار گیرد، سُبُل سلام خواهد بود.[۱۵]
انسان کامل و صراط مستقـیم
اهل معرفت انسان کامل را به جهت اعتدال در صفات و ملکات فاضله بر صراط مستقیم سلوکی میدانند.[۱۶] امامخمینی نیز انسان کامل را در مظهریت اسما و صفات دارای اعتدال و استقامت مطلقه و بر صراط مستقیم سلوکی میداند؛ زیرا او دارای مقام جامعیت و وسطیت است. امّا دیگر موجودات چنین نیستند، البته انسان مؤمن چون تابع انسان کامل است به نور هدایت و معرفت سیر کرده، بر صراط مستقیم سلوکی قرار دارد و وصولش به تبع وصول انسان کامل است.[۱۷]
پانویس
- ↑ جامی، نقد النصوص، ص۱۸۷؛ امینینژاد، حکمت عرفانی، ص۵۶۴.
- ↑ ابنعربی، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۲۱۸؛ کاشانی، شرح فصوص الحکم، ص۷؛ آملی، المقدمات من نص النصوص، ص۱۱۹ و ۳۷۱؛ روحانینژاد، صراط سلوک، ص۸۶.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۲-۲۰۵ و ۲۸۸-۲۸۹؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۶۰-۶۱؛ شرح چهل حدیث، ص۵۳۱.
- ↑ جامی، نقد النصوص، ص۱۸۷-۱۸۸.
- ↑ جامی، نقد النصوص، ص۱۸۵-۱۸۷؛ امینی نژاد، حکمت عرفانی، ص۵۵۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ج۱، ص۴۵۹؛ روحانی نژاد، صراط سلوک، ص۱۰۳.
- ↑ هود: ۵۶.
- ↑ (آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۸، ص۹۵)
- ↑ (امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۸۹ و ۲۹۳)
- ↑ صحیفه امام، ج۱۴، ص۱-۳؛ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۸۹؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۲۹.
- ↑ امامخمینی، صحیفه امام، ج۱۹، ص۳۷۷؛ آداب الصلاة، ص۲۸۷؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۳۰.
- ↑ یزدانپناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ص۷۲؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۳۱.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۲-۲۰۵؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۶۰-۶۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۲۷.
- ↑ مائده: ۱۶)
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۱-۲۰۴؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۴۲۹.
- ↑ گنابادی، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۲، ص۴۲۱.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۵۳۱-۵۳۲؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص۱۴۷-۱۴۸.
منابع
- ابن عربی، محیالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بیتا.
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- امینی نژاد، علی، حکمت عرفانی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امامخمینی، قم، ۱۳۹۰ش.
- آملی، سید حیدر، المقدمات من نص النصوص، تصحیح هانری کربن، تهران، انتشارات طوس، ۱۳۶۷ش.
- آملی، سیدحیدر، جامع الااسرار و منبع الانوار، تحقیق هانری کربن، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸ش.
- جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، مقدمه و تصحیح ویلیام چیتیک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ۱۳۸۴ش.
- روحانینژاد، حسین، صراط سلوک، تهران، نشر فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۹ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر،عروج، ۱۳۹۸ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، شرح فصوص الحکم، قم، تحقیق بیدارفر، نشر بیدار، ۱۳۸۵ش.
- گنابادی، سلطانمحمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، نشر اعلمی، للمطبوعات بیروت، ۱۴۰۸ق.
- یزدان پناه، یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امامخمینی، ۱۳۸۹ش.