طینت
طینت، اصطلاحی فلسفی
اهمیت و جایگاه طینت
طینت در اصطلاح فلسفی به معنای سرشت، رکن و عنصر به کارفته است[۱] و در اصطلاح دینی به معنای آفرینش مؤمنان از طینت علیین و کافران از طینت سجین می‌باشد.[۲]
متکلمان و حکمای اسلامی درباره اخبار طینت در آثار خود به بحث و بررسی پرداخته و هر کدام با رویکری خاص اخبار طینت را تفسیر و تحلیل کرده‌اند.[۳] امام‌خمینی نیز با رویکرد عرفانی و فلسفی به تحلیل و تفسیر روایات در باب طینت پرداخته است.[۴]
چیستی طینت
اندیشمندان اسلامی درباره چیستی و حقیقت روایات طینت پرداخته‌اند. برخی طینت را به معنای جوهری که نفس از آن خلق شده می‌دانند.[۵] امام‌خمینی طینت را ماده اصلی آفرینش انسان دانسته است که در طول حیاتش در اعمال و رفتار او تجلی می‌کند.[۶] ایشان در بیان چیستی طینت به تبیین روایاتی می‌پردازد که برخی از آنها، ذاتی بودن سعادت و شقاوت را بر اساس طینت خاص هر انسانی بیان می‌کند؛ از جمله این روایات، روایتی که می‌گوید «مردم معادنی همچون طلا و نقره هستند.».[۷] امام‌خمینی معتقد است همچنان که معادن در صور نوعی و شخصی خود با یکدیگر اختلاف دارند، انسان‌ها نیز به حسب صافی و تیرگی، دارای مراتبی هستند که با اختیار آنها منافاتی ندارد.[۸] همچنین روایتی که می‌گوید: «سعادتمند در شکم مادرش سعید است و نگون‌بخت در شکم مادرش شقاوتمند است.».[۹]
امام‌خمینی معتقد است که «بطن أم» در روایت، اشاره به عالم طبیعت دارد که انسان در این عالم با توجه به استعداد و اختیاری که دارد ممکن است شقی یا سعید باشد؛[۱۰] البته امام‌خمینی با رویکرد عرفانی نیز به تفسیر این روایت در باب طینت پرداخته و براین باور است که ممکن است، مراد از « بطن أم» همان مرتبه نفس الامر و حضرت علمیه باشد؛ یعنی سعادت‌ها و شقاوت‌ها و همه تقدیرات در عالم ربوبی رقم خورده است.[۱۱] امام‌خمینی راه حلّ پیچیدگی اخبار طینت را تأویل آنها می‌داند، ایشان ضمن دفع اشکال در این زمینه که سعادت و شقاوت مربوط به طینت خاص انسان است و اینکه انسان در سعادت و شقاوت مجبور است، معتقد است که سعادت و شقاوت به نحو اقتضایی ارتباط مستقیم با آب و گل وجودی او دارد و رفتار و افکار انسان تناسب بیشتری با ماده اصلی یا همان طینت او دارد.[۱۲] ازاین‌روز ایشان طینت را در مواردی به مواد تشکیل دهنده انسان ارجاع می‌دهد که پیش از انعقاد نطفه متأثر از نوع تغذیه والدین می‌باشد و اموری را در این زمینه دخیل می‌داند؛ از جمله: ۱- مواد غذایی تشکیل دهنده نطفه از جهت لطافت، صلابت و کثافت ۲- حلیت و حرمت لقمه ۳- رحم مادر از حیث برودت و رطوبت و طهارت و پاکی ۴- فرح و شادمانی، صحت و سلامت بدن ۵- تغذیه بعد از تولد ۶- رعایت آداب نکاح.[۱۳]
رابطه طینت و فطرت
پیرامون نسبت اخبار طینت و اخبار فطرت این بحث مطرح است که از یک سو اخبار طینت به تفاوت انسان‌ها اشاره دارد و از سوی دیگر اخبار فطرت به اشتراک میان انسان‌ها توجه دارد، ازاین‌رو برخی از حکمای الهی تلاش کرده‌اند بین روایات طینت و روایات فطرت سازگاری برقرار نمایند.[۱۴]
به اعتقاد امام‌خمینی اختلاف میان مراتب طینت و روح انسان، اختلاف به تمام ذات نیست، بلکه یک حقیقت واحد دارای مراتب متعدد است. به نظر ایشان حق‌تعالی با توجه به استعداد و قوابل، خیر و وجود را افاضه می‌کند؛ لکن علی‌رغم تفاوت استعدادها و ظرفیت‌ها همگی افراد بر فطرت عشق به کمال مطلق، خلق شده‌اند، ازاین‌رو می‌توان نتیجه گرفت که بین طینت و فطرت تفاوت است؛ طینت امری مادی است که به حرکت جوهری در حرکت به سوی تجرد است که در بستر آن شقاوت و سعادت انسان با اختیار رقم می‌خورد، امّا فطرت جنبه روحانی و معنوی وجود انسان است که تمایلات عالی و کمال‌گرایانه انسان را در بر دارد.[۱۵]
پانویس
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ج۲، ص۱۲۰۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۲-۷؛ برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۵؛ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۸۲-۸۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۷، ص۱۵؛ مازندرانی، شرح اصول کافی، ج۸، ص۴-۵؛ خوانساری، شرح احادیث طینت، ص۱۷-۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والارده، ص۷۹، ۸۳، ۱۶۰؛ انوارالهدایه، ج۱، ص۸۷؛ تنقیح الاصول، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ خوانساری، شرح احادیث طینت، ص۱۷-۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۱۶۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۷۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۸، ص۶۵.
- ↑ امام‌خمینی، انوارالهدایه، ج۱، ص۸۷؛ تنقیح الاصول، ج۱، ص۲۳۸؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۱۱.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۸، ص۸۷؛ صدوق، الأمالی، ص۴۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۸۶ و ۲۶۶؛ تنقیح الأصول، ج۳، ص۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۳۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۸۰-۸۲.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۹، ص۲۳۶-۲۳۷؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۳، ص۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۸۵-۸۶؛ اصلانی، بررسی نسبت طینت و اختیار، ص۵۱-۵۲.
منابع
- اصلانی، محسن و مصطفوی، زهرا، بررسی نسبت طینت و اختیار با تکیه بر دیدگاه علامه طباطبایی و امام‌خمینی، تهران، اندیشه نوین، ۱۳۹۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۴۲۱ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، انوارالهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تنقیح الاصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- برقی، احمدبن‌محمد، المحاسن، تصحیح محدث، قم، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- خوانساری، آقاجمال، شرح احادیث طینت، تهران، نهضت زنان، ۱۳۵۹ش.
- سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، نشر کومش، ۱۳۷۳ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، الأمانی، انتشارات کتابچی، تهران، ۱۳۷۶ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، علل الشرایع، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۳ش.
- مازندرانی، ملاصالح، شرح اصول کافی، تهران، المکتبة الاسلامیه، ۱۳۴۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱ق.