عجله
عجله، به معنای شتابزدگی است که باعث میشود انسان به هر کاری که به خاطرش خطور کند، بیدرنگ اقدام نماید. امامخمینی در آثار خویش به این رذیله اخلاقی توجه داشته و به جایگاه حقیقت، آثار، عوامل و راههای درمان آن پرداخته است.
اهمیت و جایگاه عجله
عجله در اصطلاح اخلاقی به معنای شتابزدگی است که باعث میشود انسان به هر کاری که به خاطرش خطور کند بیدرنگ اقدام نماید.[۱] واژه عجله و شتابزدگی در منابع اخلاق اسلامی با عناوینی چون تسرّع، عدم طمأنینه و بیقراری در انجام کارها مطرح شده است. علمای اخلاق در آثار خویش به بحث عجله و شتابزدگی، جایگاه، حقیقت و آثار و عوامل و راههای درمان آن پرداختهاند.[۲] امامخمینی نیز در آثار خویش به این رذیله اخلاقی توجه داشته و به حقیقت، جایگاه، آثار، عوامل و راههای درمان آن پرداخته است.[۳]
چیستی و ماهیت عجله
عجله و شتابزدگی به عنوان یک رذیله اخلاقی که در اعمال انسان به صورتهای گوناگون ظهور و بروز دارد، به این معناست که انسان پیش از فراهم شدن مقدمات انجام کار، اقدام به انجام آن کند، کاری که نتیجه آن چیزی جز شکست یا نقصان نخواهد بود، ازاینرو، عجول به فردی گفته میشود که در رفتار، گفتار و کردار خود، شتابزده و کم حوصله است. نقطه مقابل عجله، تأنی، خویشتن داری و حوصله است.[۴]
امامخمینی نیز در بیان چیستی عجله و شتابزدگی معتقد است، این صفت از رذایل نفسانی است که در روح و قلب انسان سرایت پیدا میکند و از قلب به ظاهر انسان ظهور و بروز مییابد؛ زیرا اخلاق نفسانی، ظهور حقایق و سرایر باطنی روح و قلبی هستند، همان طور که اعمال ظاهری، ظهور ملکات و اخلاق نفسانی هستند و از شدت اتصال و وحدت مقامات نفسانی، تمام احکام باطن به ظاهر و ظاهر به باطن سرایت میکند؛ زیرا تمام اعمال ظاهری در نفس و روح به ودیعه گذاشته شده است که روح به واسطه آنها تغییرات کلی پیدا میکند، ازاینرو، اگر انسان در راه رفتن عجله، شتابزدگی و تسرّع کند، در روح او نیز ایجاد شتابزدگی و عجله شود، چنانچه روح شتابزده نیز ظاهر را شتابزده و عجول میکند. اما اگر انسان در اعمال ظاهری خود، وقار، سکینه و طمأنینه داشته باشد، کمکم در باطن روح ملکه رزانت، تأنی و طمأنینه ثابت گردد و مبدأ بسیاری از خیرات و کمالات میگردد.[۵]
عوامل و آثار عجله
علمای اخلاق با توجه به برخی آیات الهی و روایات، برای رذیله عجله و شتابزدگی عواملی را برشمردهاند.[۶] امامخمینی نیز برای رذیله نفسانی عجله و شتابزدگی آثار و عواملی بر شمرده است از جمله:
- ترس از نرسیدن به لذات نفسانی: بدون شک تمام عجلهها و شتابزدگیها و بیثباتیها، از ترسِ نداشتن یا دست نیافتن به خواستههای نفسانی و لذات شهوی و حیوانی است، از آن جا که انسان اسیر مقاصد نفسانی است در کارهای خود شتابزده است که مبادا مقاصد دنیوی یا حیوانی از دست او برود.[۷]
- تهی بودن دل از معرفت الهی: دلی که از معرفت حق و اینکه مجاری امور به قدرت الهی است، تهی و خالی باشد و حرکت و سکون موجودات را از خود آنها بداند و در حجاب خودبینی و شهوت اسیر باشد، چنین شخصی طمأنینه قلب را از دست داده و در کارهای خود عجله و شتابزدگی میکند.[۸]
- سبکمغزی: عجله و تسرع یکی از ملکات ناهنجاری است که انسان به واسطه آن در هیچ چیز قرار ندارد و سبکمغزی و تهی بازی کند و در پیش آمدهای روحی و جسمی ناپایدار و چه بسا به واسطه پیش آمدهای کوچکی خود را ببازد و از وظایف الهی و روحانی چشمپوشی کند.[۹]
درمان عجله
علمای اخلاق درمان عجله را به اموری چون تفکر، تأنی، وقار و توجه به سوء عاقب عجله و شتابزدگی میدانند.[۱۰] امامخمینی نیز در مورد درمان این صفت زشت اخلاقی معتقد است، یکی از راههای درمان عجله تلاش برای ایجاد آرامش در ظاهر جهت سرایت این آرامش در باطن و قلب است که حاصل آن متانت در افکار و عقاید و وقار در کردار و گفتار میباشد. همچنین ایشان یکی دیگر از راههای درمان عجله را بریدن قلب از تعلقات مادی و رسیدن به نور توحید میداند؛ زیرا قلبی که در آن نور توحید و معرفت کمال مطلق تابیده شده است، دارای طمأنینه، ثبات و تأنی است و چنین قلبی مجاری امور را به قدرت حق میداند و همه افعال و حرکات را از حق تعالی میداند؛ ازاینرو، چنین قلبی، عجله، شتابزدگی، تسرع و بیقرار ندارد.[۱۱]
پانویس
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۱۱۴ و ۲۱۳؛ معراج السعاده، ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج۵، ص۶۱؛ نراقی، معراج السعاده، ص۲۲۸-۲۳۲؛ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۶۹، مکارم، اخلاق در قرآن، ج۲، ص۴۳۰؛ رستنده، تحلیل محتوای راهبردهای اخلاقی و روانشناختی درمان عجله، ص۱۴۵-۱۵۱.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۱۸؛ شرح چهل حدیث، ص۲۲؛ صحیفه امام، ج۱، ص۱۴۵؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۵۷-۳۵۸ و ۳۶۳.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، ج۱، ص۲۱۳ و ۴۳۵؛ عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۶۹؛ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج۲، ص۴۳۰؛ رستنده، تحلیل محتوای راهبردی اخلاقی و روانشناختی، درمان عجله، ص۱۴۹.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۵۷-۳۵۸.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۳۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۶۳؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ج۵، ص۸۶؛ آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ص۲۶۷، طوسی اخلاق ناصری، ص۱۹۲.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۶۲-۳۶۴.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنور عقل و جهل، ص۳۶۲-۳۶۳.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقلی و جهل، ص۳۶۰.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۵۷-۳۵۸ و ۳۶۳.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- آمدی، عبد الواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
- رستنده، مسعود، تحلیل محتوای راهبردی اخلاقی و روانشناختی درمان عجله و شتاب در قرآن، پژوهشنامه معارف قرآنی، ۱۳۹۷ش.
- طوسی، خواجه نصیر، اخلاق ناصری، تهران، نشر علمیه اسلامیه، ۱۴۱۳ق.
- عاملی، حرّ، وسائل الشیعه، بیروت، نشر مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۳۶۷ش.
- فیض کاشانی، محسن، محجة البیضاء، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۸۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه الامام علیبنابیطالب، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نراقی، احمد، معراج السعادة، قم، نشر هجرت، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، مهدی، جامع السعادات، قم، نشر آل محمد، ۱۳۸۸ش.
نویسنده: باقر صاحبی