عمل سلوکی
عمل سلوکی، بازتاب معرفت‌های سلوکی است که اثر وجودی و استکمالی دارد؛ این شاکله ویژگی‌هایی برای انسان فراهم می‌کند که میان ملکات نفسانی با اعمال او رابطه‌ای خاص برقرار می‌کند که بر اساس آن به عمل و صدور اثری خاص منجر می‌شود.
اهمیت و جایگاه عمل سلوکی
عمل در اصطلاح اهل معرفت، آن دسته از افعال جوارحی و جوانحی که از سنخ مقامات سلوکی است که سالک با انجام آنها به مراتبی از قرب الهی نائل می‌شود.[۱]
اهل معرفت اعمال سلوکی را بازتاب معرفت‌های سلوکی و توحیدی می‌دانند و معتقدند عملی که پایه معرفتی نداشته باشد، اثر وجودی و استکمالی ندارد.[۲] به باور اهل معرفت اعمال سلوکی بر قلب تأثیر گذاشته سبب ملکه‌سازی انقیاد و بندگی را فراهم می‌کنند.[۳] امام‌خمینی نیز در آثار خویش به اعمال با دو رویکرد سلوکی و کلامی پرداخته و مباحثی چون تابعیت اعمال از نفس، شاکله اعمال، اتحاد عامل با عمل و تجسم اعمال را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.[۴]
شاکله اعمال
برخی اهل معرفت شاکله را سجایا و اعمالی می‌دانند که انسان را مقید به رویه‌ای خاص می‌کند؛ یعنی شاکله مقتضی طبع و طبیعت آن اعمالی است که از انسان صادر شده است؛[۵] بنابراین شاکله عبارت است از هر گونه هیئت ظاهری و باطنی که به چیزی و کسی ساختار ویژه عطا می‌کند، همانگونه که ملکات اخلاقی و حالات درونی انسان، شاکله او را تأمین می‌کنند. این شاکله ویژگی‌هایی برای او فراهم می‌کند که میان ملکات نفسانی با اعمال جوارحی و جوانجی رابطه خاصی برقرار می‌کند که بر اساس آن به عمل و صدور اثری خاص گرایش پیدا می‌کند؛ یعنی هر کسی بر اساس ساختار خود به عمل معینی گرایش دارد.[۶]
امام‌خمینی نیز در بیان شاکله اعمال معتقد است، صورت فعلی و جنبه ملکوتی عمل، همان شاکله و باطن عمل است که گاهی این عمل از سنخ ملکوت اعلی و گاهی از سنخ ملکوت سفلی است؛ زیرا اعمال تابع شاکله نفس است و هر کس بر شاکله خود عمل می‌کند.[۷] امام‌خمینی در بیان رابطه متقابل عمل و نیت باطنی با استناد به آیه «کلّ یعمل علی شاکلته»؛[۸] معتقد است هر یک از ظاهر و باطن، متأثر از آثار یک‌دیگر می‌باشند و اعمال قلبی کمال خود را از روزنه‌های قوای مُلکی نمایش می‌دهند.[۹]
اتحاد عامل با عمل
یکی از مبانی عرفان عملی اهل معرفت، اتحاد عمل سلوکی با نفس ناطقه و عامل است. عمل سلوکی، هویت ارتباطی با نفس و عامل دارد.[۱۰] یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های سلوکی امام‌خمینی، اتحاد عامل با عمل سلوکی است، ایشان در این زمینه معتقد است هر عبادت و عملی در قلب اثری دارد و هر یک از اعمال سلوکی در نفس تأثیری دارد که یا آن را متوجه دنیا و ضعف زخارف آن می‌کند و یا آن را متوجه به آخرت و قلب را الهی می‌کند.[۱۱] بنابر قواعد عقلی و قاعده اتحاد عامل با عمل، هر صورتی باطنی دارد و هر صورتی در ظاهر در موطن باطن، صورتی کامل‌تری دارد، ازاین‌رو صورت، تنزل یافته باطن و مظهر آن باطن است. هر عمل اختیاری که از انسان سر می‌زند دارای ظاهری و باطنی است؛ ظاهر آن همین پوسته‌ای است که مشهود همه بوده و به صورت یک سلسله حرکات عرضی نمایان و بعد مدتی به پایان می‌رسد؛ ولی باطن آن، همان نیتی است که عمل خارجی بر اساس آن شکل می‌گیرد. از آن جا که عمل همان نیت است، پس نفس و عامل با نیت خود متحد است و یک حقیقت را تشکیل می‌دهند؛ زیرا تمام اعمال در نیات و عامل خود فانی است و از خود استقلالی ندارند.[۱۲]
تجسد اعمال
از تجسد اعمال، گاه به تمثل عمل و به تجسم عمل و نیز ملکات تعبیر شده است. مراد از تجسد اعمال آن است که جزای اعمال انسان‌ها، صورت باطنی همان اعمال است. بر اساس حکمت متعالیه اعمال و ملکات ذات نفس را دچار دگرگونی کرده و ذات نفس را می‌سازند؛ یعنی شکل‌گیری نفس بر اساس اعمال و اندیشه‌های کسب شده می‌باشد، این نوع تحول جوهری در زبان دین به تجسم اعمال یاد شده است.[۱۳]
امام‌خمینی نیز تجسم و تجسد اعمال را از معارف مسلم و واضحی می‌داند که نقل، عقل و شهود در آن اتفاق دارند.[۱۴] ایشان در تبیین کیفیت تجسم و تجسد اعمال تأکید فراوانی بر تأثیر نیت بر ماهیت عمل تجسم یافته دارد و تمام حقیقت اعمال را صورت عمل و جنبه ملکوتی آن یعنی نفس و نیت می‌داند و معتقد است تجسم اعمال منحصر در اعمال نیست بلکه شامل اعتقادات، اخلاق و نیت‌ها نیز می‌باشد.[۱۵] امام‌خمینی با استناد به برخی آیات الهی معتقد است برای هر یک از اعمال خوب و بد انسان، در نشئه ملکوتی صورت غیبی است که از این صورت‌های غیبی ملکوتی، بهشت و جهنم اعمال تشکیل می‌شود.[۱۶]
پانویس
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، ج۱، ص۳۴؛ فیض کاشانی، الحقایق فی محاسن الاخلاق، ص۲۰۹؛ فضلی، پیش انگاره‌های انسان‌شناختی، ص۹۶.
- ↑ ملاصدرا، کسر اصنام الجاهلیه، ص۱۳۰؛ کاشانی، شرح منازل السائرین، ص۱۸-۱۹؛ ابن‌عربی، مواقع النجوم، ص۵۶؛ فضلی، پیش انگارهای هستی‌شناختی، ص۳۷ و ۶۸.
- ↑ فیض کاشانی، الحقایق فی محاسن الخلاق، ص۲۰۹؛ فضلی، پیش انگاره‌های هستی‌شناختی، ص۷۰.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۳۱-۳۳۳؛ سرّالصلاة، ص۲۸-۲۹؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۸۸-۳۸۹؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۴۴۲-۴۴۳.
- ↑ کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۱، ص۴۰۹؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۳۳۰.
- ↑ فضلی، پیش انگاره‌های انسان‌شناختی، ص۹۶-۹۷، ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۳۳۰؛ کرجی، شواهد قرآنی، ص۱۴۴-۱۴۶.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۳۱-۳۳۲.
- ↑ اسراء: ۸۴.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۸۸-۳۸۹.
- ↑ جوادی آملی، رحیق مختوم، ج۴، ص۱۹۵؛ مطهری، مجموعه آثار، ص۲۳۹؛ فضلی، ماهیت و اثبات اتحاد عمل و عامل، ص۲۶-۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، سرّالصلاه ص۲۸-۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۳۱-۳۳۲.
- ↑ غفاری، حدوث جسمانی نفس، ص۴۲۵-۴۲۶؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۴۶؛ العرشیه، ص۲۸۲-۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، سرّالصلاة، ص۲۵؛ صحیفه امام، ج۱۷، ص۱۸۵.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۹۵، ص۴۳۹-۴۴۰؛ صحیفه، ج۱۷، ص۱۸۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۷۸۳-۷۸۴.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۸۱-۲۸۲؛ المکاسب المحرمه، ج۲، ص۲۷۷-۲۷۸.
منابع
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، مواقع النجوم، قاهره، عالم الفکر، ۱۴۱۹ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، قم، اسرا، ۱۳۸۳ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی (درآمدی بر اندیشه فلسفی امام‌خمینی)، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- غزالی ابوحامد احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- غفاری، ابوالحسن، حدوث جسمانی، تهران، نشر فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۱ش.
- فضلی، علی، پیش انگاره‌های هستی‌شناختی، علم سلوک، تهران، فرهنگ اندیشه، ۱۴۰۱ق.
- فضلی، علی، ماهیت و اثبات اتحاد عمل و عامل در علم سلوک، انوار معرفت، ۱۳۹۶ش.
- فیض کاشانی، محسن، الحقایق فی محاسن الاخلاق، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۲۳ق.
- کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تحقیق بیدارفر، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۸۵ش.
- کرجی، علی، شواهد قرآنی برخی مضامین حکمت متعالیه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، نشر صدرا، ۱۳۸۹ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، العرشیه، تصحیح غلامحسین آهنین، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۶۱ق.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، کسر اصنام الجاهلیه، تصحیح جهانگیری، تهران، بنیاد، حکمت صدرا، ۱۳۸۱ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.
نویسنده: باقر صاحبی