عمل سلوکی

از ویکی امام خمینی

عمل سلوکی، بازتاب معرفت‌های سلوکی است که اثر وجودی و استکمالی دارد؛ این شاکله ویژگی‌هایی برای انسان فراهم می‌کند که میان ملکات نفسانی با اعمال او رابطه‌ای خاص برقرار می‌کند که بر اساس آن به عمل و صدور اثری خاص منجر می‌شود.

اهمیت و جایگاه عمل سلوکی

عمل در اصطلاح اهل معرفت، آن دسته از افعال جوارحی و جوانحی که از سنخ مقامات سلوکی است که سالک با انجام آنها به مراتبی از قرب الهی نائل می‌شود.[۱]

اهل معرفت اعمال سلوکی را بازتاب معرفت‌های سلوکی و توحیدی می‌دانند و معتقدند عملی که پایه معرفتی نداشته باشد، اثر وجودی و استکمالی ندارد.[۲] به باور اهل معرفت اعمال سلوکی بر قلب تأثیر گذاشته سبب ملکه‌سازی انقیاد و بندگی را فراهم می‌کنند.[۳] امام‌خمینی نیز در آثار خویش به اعمال با دو رویکرد سلوکی و کلامی پرداخته و مباحثی چون تابعیت اعمال از نفس، شاکله اعمال، اتحاد عامل با عمل و تجسم اعمال را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.[۴]

شاکله اعمال

برخی اهل معرفت شاکله را سجایا و اعمالی می‌دانند که انسان را مقید به رویه‌ای خاص می‌کند؛ یعنی شاکله مقتضی طبع و طبیعت آن اعمالی است که از انسان صادر شده است؛[۵] بنابراین شاکله عبارت است از هر گونه هیئت ظاهری و باطنی که به چیزی و کسی ساختار ویژه عطا می‌کند، همانگونه که ملکات اخلاقی و حالات درونی انسان، شاکله او را تأمین می‌کنند. این شاکله ویژگی‌هایی برای او فراهم می‌کند که میان ملکات نفسانی با اعمال جوارحی و جوانجی رابطه خاصی برقرار می‌کند که بر اساس آن به عمل و صدور اثری خاص گرایش پیدا می‌کند؛ یعنی هر کسی بر اساس ساختار خود به عمل معینی گرایش دارد.[۶]

امام‌خمینی نیز در بیان شاکله اعمال معتقد است، صورت فعلی و جنبه ملکوتی عمل، همان شاکله و باطن عمل است که گاهی این عمل از سنخ ملکوت اعلی و گاهی از سنخ ملکوت سفلی است؛ زیرا اعمال تابع شاکله نفس است و هر کس بر شاکله خود عمل می‌کند.[۷] امام‌خمینی در بیان رابطه متقابل عمل و نیت باطنی با استناد به آیه «کلّ یعمل علی شاکلته»؛[۸] معتقد است هر یک از ظاهر و باطن، متأثر از آثار یک‌دیگر می‌باشند و اعمال قلبی کمال خود را از روزنه‌های قوای مُلکی نمایش می‌دهند.[۹]

اتحاد عامل با عمل

یکی از مبانی عرفان عملی اهل معرفت، اتحاد عمل سلوکی با نفس ناطقه و عامل است. عمل سلوکی، هویت ارتباطی با نفس و عامل دارد.[۱۰] یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های سلوکی امام‌خمینی، اتحاد عامل با عمل سلوکی است، ایشان در این زمینه معتقد است هر عبادت و عملی در قلب اثری دارد و هر یک از اعمال سلوکی در نفس تأثیری دارد که یا آن را متوجه دنیا و ضعف زخارف آن می‌کند و یا آن را متوجه به آخرت و قلب را الهی می‌کند.[۱۱] بنابر قواعد عقلی و قاعده اتحاد عامل با عمل، هر صورتی باطنی دارد و هر صورتی در ظاهر در موطن باطن، صورتی کامل‌تری دارد، ازاین‌رو صورت، تنزل یافته باطن و مظهر آن باطن است. هر عمل اختیاری که از انسان سر می‌زند دارای ظاهری و باطنی است؛ ظاهر آن همین پوسته‌ای است که مشهود همه بوده و به صورت یک سلسله حرکات عرضی نمایان و بعد مدتی به پایان می‌رسد؛ ولی باطن آن، همان نیتی است که عمل خارجی بر اساس آن شکل می‌گیرد. از آن جا که عمل همان نیت است، پس نفس و عامل با نیت خود متحد است و یک حقیقت را تشکیل می‌دهند؛ زیرا تمام اعمال در نیات و عامل خود فانی است و از خود استقلالی ندارند.[۱۲]

تجسد اعمال

از تجسد اعمال، گاه به تمثل عمل و به تجسم عمل و نیز ملکات تعبیر شده است. مراد از تجسد اعمال آن است که جزای اعمال انسان‌ها، صورت باطنی همان اعمال است. بر اساس حکمت متعالیه اعمال و ملکات ذات نفس را دچار دگرگونی کرده و ذات نفس را می‌سازند؛ یعنی شکل‌گیری نفس بر اساس اعمال و اندیشه‌های کسب شده می‌باشد، این نوع تحول جوهری در زبان دین به تجسم اعمال یاد شده است.[۱۳]

امام‌خمینی نیز تجسم و تجسد اعمال را از معارف مسلم و واضحی می‌داند که نقل، عقل و شهود در آن اتفاق دارند.[۱۴] ایشان در تبیین کیفیت تجسم و تجسد اعمال تأکید فراوانی بر تأثیر نیت بر ماهیت عمل تجسم یافته دارد و تمام حقیقت اعمال را صورت عمل و جنبه ملکوتی آن یعنی نفس و نیت می‌داند و معتقد است تجسم اعمال منحصر در اعمال نیست بلکه شامل اعتقادات، اخلاق و نیت‌ها نیز می‌باشد.[۱۵] امام‌خمینی با استناد به برخی آیات الهی معتقد است برای هر یک از اعمال خوب و بد انسان، در نشئه ملکوتی صورت غیبی است که از این صورت‌های غیبی ملکوتی، بهشت و جهنم اعمال تشکیل می‌شود.[۱۶]

پانویس

  1. غزالی، احیاء علوم الدین، ج۱، ص۳۴؛ فیض کاشانی، الحقایق فی محاسن الاخلاق، ص۲۰۹؛ فضلی، پیش انگاره‌های انسان‌شناختی، ص۹۶.
  2. ملاصدرا، کسر اصنام الجاهلیه، ص۱۳۰؛ کاشانی، شرح منازل السائرین، ص۱۸-۱۹؛ ابن‌عربی، مواقع النجوم، ص۵۶؛ فضلی، پیش انگارهای هستی‌شناختی، ص۳۷ و ۶۸.
  3. فیض کاشانی، الحقایق فی محاسن الخلاق، ص۲۰۹؛ فضلی، پیش انگاره‌های هستی‌شناختی، ص۷۰.
  4. امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۳۱-۳۳۳؛ سرّالصلاة، ص۲۸-۲۹؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۸۸-۳۸۹؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۴۴۲-۴۴۳.
  5. کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۱، ص۴۰۹؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۳۳۰.
  6. فضلی، پیش انگاره‌های انسان‌شناختی، ص۹۶-۹۷، ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۳۳۰؛ کرجی، شواهد قرآنی، ص۱۴۴-۱۴۶.
  7. امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۳۱-۳۳۲.
  8. اسراء: ۸۴.
  9. امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۸۸-۳۸۹.
  10. جوادی آملی، رحیق مختوم، ج۴، ص۱۹۵؛ مطهری، مجموعه آثار، ص۲۳۹؛ فضلی، ماهیت و اثبات اتحاد عمل و عامل، ص۲۶-۲۷.
  11. امام‌خمینی، سرّالصلاه ص۲۸-۲۹.
  12. امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۳۱-۳۳۲.
  13. غفاری، حدوث جسمانی نفس، ص۴۲۵-۴۲۶؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۴۶؛ العرشیه، ص۲۸۲-۲۸۳.
  14. امام خمینی، سرّالصلاة، ص۲۵؛ صحیفه امام، ج۱۷، ص۱۸۵.
  15. امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۹۵، ص۴۳۹-۴۴۰؛ صحیفه، ج۱۷، ص۱۸۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۷۸۳-۷۸۴.
  16. امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۸۱-۲۸۲؛ المکاسب المحرمه، ج۲، ص۲۷۷-۲۷۸.

منابع

  • ابن‌عربی، محیی‌الدین، مواقع النجوم، قاهره، عالم الفکر، ۱۴۱۹ق.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۹ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
  • امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش.
  • جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، قم، اسرا، ۱۳۸۳ش.
  • صاحبی، باقر، حکمت معنوی (درآمدی بر اندیشه فلسفی امام‌خمینی)، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
  • غزالی ابوحامد احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
  • غفاری، ابوالحسن، حدوث جسمانی، تهران، نشر فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۱ش.
  • فضلی، علی، پیش انگاره‌های هستی‌شناختی، علم سلوک، تهران، فرهنگ اندیشه، ۱۴۰۱ق.
  • فضلی، علی، ماهیت و اثبات اتحاد عمل و عامل در علم سلوک، انوار معرفت، ۱۳۹۶ش.
  • فیض کاشانی، محسن، الحقایق فی محاسن الاخلاق، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۲۳ق.
  • کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تحقیق بیدارفر، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۸۵ش.
  • کرجی، علی، شواهد قرآنی برخی مضامین حکمت متعالیه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، نشر صدرا، ۱۳۸۹ش.
  • ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، العرشیه، تصحیح غلامحسین آهنین، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۶۱ق.
  • ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، کسر اصنام الجاهلیه، تصحیح جهانگیری، تهران، بنیاد، حکمت صدرا، ۱۳۸۱ش.
  • ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
  • ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.

نویسنده: باقر صاحبی