فتح سلوکی
فتح سلوکی، گشایش ابواب معارف و مکاشفات الهی از جانب حق‌تعالی بر قلب سالک بعد از آن که ابواب الهی به روی مالک بسته بود.
اهمیت و جایگاه فتح سلوکی
فتح در اصطلاح عرفانی عبارت است از آنچه که بر سالک الی‌الله تجلی کند و بابی از عوالم غیب بر او گشوده شود.[۱] واژه فتح، قرآنی است که عرفا از قرآن أخذ کرده‌اند و معانی مختلف تأویلی و تفسیری بر آن حمل کرده‌اند. عرفا واژه «فتح» را در معانی گشایش‌های باطنی و مکاشفات غیبی بر قلب سالک در معرفت حق‌تعالی به کار برده‌اند[۲] و معتقدند که فتح سلوکی بستگی به جایگاه و مقام معرفتی سالک دارد.[۳]
امام‌خمینی نیز در آثار خویش به فتح سلوکی و باطنی پرداخته و با توجه به لطایف سبعه باطنی به تفسیر سلوکی فتح تأکید دارد.[۴]
فتوحات باطنی
اهل معرفت با توجه به متون دینی برای سلوک باطنی سالک فتوحاتی قائل‌اند که هر یک از این فتوحات دارای احکام خاص خود می‌شود؛ اولین فتح، فتح قریب است که همان ترقی سالک از مقام نفس و رسیدن به مقام قلب است، فتح دوم، فتح مبین است، این فتح ورود به نشئه روح است و از آن به قلب بالغ به مقام روح یاد می‌شود و فنای حاصل از فتح مبین، فنای اسمائی و صفاتی است و فتح نهایی، فتح مطلق است که همان تجلی ذاتی و استغراق در عین جمع احدی است.[۵]
امام‌خمینی نیز در بیان فتوحات سه‌گانه متأثر از عبدالرزاق کاشانی است؛ لکن از آنجا که امام‌خمینی در عرفان عملی، خود صاحب مبنا و مجتهد در این فن است، برخلاف عبدالرزاق کاشانی که فتح قریب را در مرحله نفس به سوی قلب و شامل یک مرحله از لطایف سبعه بطونی می‌داند، ایشان فتح قریب را شامل سه مرحله از مراحل لطایف سبعه می‌داند و آن را تا مقام فنا می‌برد و تمام تصرفات شیطانی و تعینات خلقی و تتمه بشری در این فتح با اقالیم سبعه تفسیری می‌شود.[۶]
ایشان با بیان اینکه فتح سلوکی عبارت از گشایش ابواب معارف و عوارف و علوم و مکاشفات از جانب حق‌تعالی است بعد از آنکه آن ابواب بر روی سالک بسته بود، بر این باورست مادامی که انسان در مرحله نفس قرار دارد و تعلقات نفسانی است، ابواب معارف الهی باز نمی‌شود و فتحی صورت نمی‌گیرد؛ اما هنگامی که با ریاضیت و جهاد از مرحله نفس عبور کرد، فتح باب قلب به روی او گشوده می‌شود و معارف در قلب او ظهور می‌کند. این فتح، فتح قریب است؛ زیرا که اولین فتوحات و اقرب آنهاست.[۷] امام‌خمینی در تأکید بر فتح قریب معتقد است تا سالک فتح مملکت ظاهر نکند، از فتوحات باطنیه که مقصد بزرگ الهی است، محروم و راهی به سوی سعادت برای او گشوده نمی‌شود.[۸]
امام‌خمینی فتح مبین را تصرفات الهی می‌داند که ابواب ولایت و تجلیات الهی مفتوح می‌گردد و بقایای بشری برطرف می‌شود. ایشان با استناد به آیه «انا فتحنا لک فتحاً مبینا»،[۹] فتح مبین را فتح کعبه قلب و اخراج شیطان و تصرفات نفسانی می‌داند.[۱۰] امام‌خمینی آخرین فتح را فتح مطلق می‌داند، یعنی ترک رسوم خلقی و فنای مطلق و با استناد به آیه «إذا جاء نصرالله والفتح» فتح تمام تصرفات الهی صورت می‌گیرد و نتیجه قرب نوافل حاصل می‌شود. امام‌خمینی معتقد است فتح مطلق همان تجلیات ذاتی احدی بر قلب سالک است که این فتح مختص صاحب ولایت مطلقه بالاصاله و دیگر رُسُل و اولیای الهی به تبع می‌باشد.[۱۱]
پانویس
- ↑ هجویری، کشف المحجوب، ص۳۹۴-۳۹۵؛ جامی، نفحات الانس، ص۴۲۱؛ کاشانی، لطائف الاعلام، ص۴۵۳.
- ↑ کاشانی، لطائف الاعلام، ص۴۵۳-۴۵۴؛ همدانی، التمهیدات، ج۱، ص۲۹۶-۲۹۷؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۱، ص۶۵۴.
- ↑ کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ص۲۵۱-۲۵۴؛ جامی، نفحات الأنس، ص۹-۱۰؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۱۷۱؛ فناری، مصباح الأنس، ص۵۲.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۴۱-۳۴۲، سرّالصلاة، ص۶۰، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۲۱۶؛ آداب الصلاة، ص۵۶.
- ↑ کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۲، ص۲۶۸-۲۲۹؛ فناری، مصباح الانس، ص۹؛ فرغانی، مشارق الدراری، ص۴۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۱۳- ۱۸.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۴۱-۳۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۴۱-۳۴۲؛ سرّالصلاة، ص۶۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۵۶.
- ↑ فتح:۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۴۲.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۲۱۶؛ سرّالصلاة، ص۶۰؛ شرح چهل حدیث، ص۳۴۲.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- جامی، عبدالرحمن، نفحات الأنس، نشر لیسی چاپ کلکته، ۱۸۵۸م.
- فرغانی، سعیدالدّین، مشارق الدراری، مقدمه و تصحیح سیدجلال‌الدّین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۹ش.
- فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الانس، تهران ، انتشارات مولی، ۱۳۷۴ش.
- کاشانی، عبد الرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، تأویلات کاشانی، تصحیح سمیر مصطفی رباب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- کاشانی، عزّالدین محمود، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح همائی، تهران، نشر هما، ۱۳۷۶ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین، کشف الاسرار و عدة الابرار، تحقیق علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- هجویری، ابوالحسن‌علی، کشف المحجوب، تهران، نشر طهوری، ۱۳۷۵ش.
- همدانی، عین القضات، شرح کلمات بابا طاهر العریان، مصحح، عاصم ابراهیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۲۰۰۷م.
نویسنده: باقر صاحبی