فقه استدلالی
فقه استدلالی در مقابل قِقه فَتوایی است. بیان احکام فقهی به گونهای مستدل و مستند، فقه استدلالی نامیده میشود. در این روش، فقیه نظریههای مختلف را نقل و بررسی کرده و فتوای خود را با ذکر دلیلهای فقهی آن تبیین میکند. موضوع درسهای خارج فقه در حوزههای علمیه شیعه، فقه استدلالی است.
با این شیوه، آثار بسیاری در بابهای مختلف فقهی نوشته شده است. قدیمیترین کتاب فقه استدلالی در شیعه، المبسوط نوشته شیخ طوسی و مشهورترین کتاب، جواهر الکلام است. بیشتر کتابهای فقه استدلالی به زبان عربی هستند. از امامخمینی نیز، آثار بسیاری در فقه استدلالی چه به صورت تالیف و چه به صورت تقریر، برجای مانده است که کتاب الطهاره، کتاب البیع و مکاسب محرمه از جمله آنها میباشد.
مفهومشناسی
فقه استدلالی اشاره به روشی برای بیان احکام شرعی دارد که در آن فتوا به همراه دلیلهای آن ارائه میشود. در این روش فقیه دیدگاههای گوناگون را در باره یک مسئله خاص نقل و بررسی میکند و فتوای خود را با دلیلها و مستندهای آن بیان میکند.[۱] روش تدوین فقه به صورت مستدل روشی قدیمی است.
به نوشته گروهی از محققان تاریخ فقه شیعه، نخستین اثر در فقه استدلالی المبسوط نوشته شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) است.[۲] با این حال، برخی دیگر معتقدند ابنابیعقیل (م۳۲۹ق) و ابنجنید اسکافی (م حدود ۲۹۰ق) نیز آثاری به شیوه فقه استدلالی داشتهاند. هر چند این آثار شامل همه ابواب فقهی نبوده و تکنگاری هستند.[۳] همچنین کتابهای الانتصار و الناصریات نوشته سیدمرتضی (۳۵۵ق) نیز جزو آثار فقه استدلالی شمرده شدهاند.[۴]
آثار فقه استدلالی
موضوع اصلی درسهای خارج فقه در حوزههای علمیه، فقه استدلالی است، از این رو آثار فراوان و متعددی به صورت فقه استدلالی تالیف و نشر شده است. بخشی از این آثار، توسط خود استاد نوشته شدهاند و بخشی دیگر کتابهایی هستند که در واقع تقریرات درس خارج او میباشند و بیشتر توسط شاگردان او تنظیم و منتشر شدهاند. تعداد این کتابهای فقهی به خصوص بعد از دوران شیخ انصاری بسیار زیاد و غیرقابل شمارش است.[۵]
انواع آثار فقه استدلالی
مباحث و محتوای آثار فقه استدلالی را میتوان به چند گروه تقسیم کرد: کتابهایی که تنها به یک باب از فقه، اختصاص دارد و برخی از این کتابها حتی یک باب کامل را نیز شامل نمیشوند و فقط به بخشی از احکام یک باب پرداختهاند. تعداد زیادی از کتابهای فقه استدلالی به صورت تکموضوعی و در یک باب خاص از ابواب فقه هستند، معروفترین کتاب در این زمینه کتاب مکاسب نوشته شیخ مرتضی انصاری است که یکی از اصلیترین کتابهای درسی حوزههای علمیه شیعه است.[۶]
تعدادی از کتابهای فقه استدلالی کتابهایی هستند که به چندین باب از ابواب فقه پرداختهاند. بخشی دیگر از این آثار همه بابهای فقه را در دستور کار خود داشتهاند. این نوع از آثار در فقه استدلالی با شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) و کتاب المبسوط او آغاز میشود. معروفترین کتاب فقه استدلالی در شیعه، کتاب جواهر الکلام نوشته محمدحسن نجفی (م۱۲۶۶ق.) است که در ۴۳ جلد نگارش شده و همه ابواب فقهی را در بر دارد و از زمان نگارش مورد اقبال فقهای شیعی قرار گرفته است.[۷]
آثار فقه استدلالی به زبان فارسی
بیشترکتابهای فقه استدلالی عربی هستند. ولی در میراث فقهی شیعه، کتابهایی به زبان فارسی نیز یافت میشود. شاید بتوان لَوامِعِ صاحبقَرانی نوشته محمدتقی مجلسی (م ۱۰۷۰ق) را قدیمیترین کتاب فقه استدلالی به زبان فارسی دانست. مجلسی دو شرح بر کتاب من لایحضره الفقیه، نوشته است؛ روضة المتقین به زبان عربی و لوامع صاحبقرانی به زبان فارسی. لوامع صاحبقرانی از نخستین شرحهای مفصل فارسی بر کتاب حدیثی شیعه است که فقه استدلالی به شمار میآید..[۸]
کتاب ولایت فقیه نیز که حاصل سیزده جلسه تدریس امامخمینی در حوزه علمیه نجف میباشد، فقه استدلالی به زبان فارسی است. این کتاب پس از نگارش و تدوین بر اساس نوارهای صوتی به دست جلال الدین فارسی و با تایید امامخمینی انتشار یافته است. امامخمینی خود نیز این مباحث را در بخش پایانی جلد دوم کتاب البیع به عربی نوشته است.[۹]
تالیفات و آثار امامخمینی در فقه استدلالی
در فقه استدلالی، آثار علمی امامخمینی عبارتاند از:
- کتاب الطهاره در چهار جلد که دستاورد تدریس ایشان از سال ۱۳۳۰ ـ ۱۳۳۷ است. ایشان در سالهای ۱۳۷۶ق و ۱۳۷۷ق و در هر سال، دو جلد آن را به خط خود پاک نویس کرده است. این کتاب از بحث دماء ثلاثه تا پایان مباحث طهارت را در بر میگیرد.
- المکاسب المحرمه و کتاب البیع دو عنوان کتاب فقهی استدلالی دیگرند که مباحثشان به ترتیبِ مباحث کتاب المکاسب شیخمرتضی انصاری است. ایشان این دو اثر را در سالهای ۱۳۳۸ ـ ۱۳۵۵ در حوزه علمیه قم و نجف تدریس و همزمان تألیف کرده است. دو جلد از این هفت جلد در بر دارنده مباحث مکاسب محرمه و پنج جلد دیگر حاوی مباحث بیع و خیارات است.
- «رسالۀ فی التقیه» نوشته استدلالی دیگر ایشان درباره تقیه و احکام و مبانی آن است که در سال ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۳ش تألیف کرده است.
- «فائدة فی لزوم التبیّن الفعلی للفجر فی اللیالی المقمره» پنجمین فائده از «الفوائد الخمسه» میباشد که امامخمینی آنها را در جوانی نوشته و شاید از نخستین تألیفات استدلالی ایشان در فقه باشد.
- «رسالة فی فروع علم الاجمالی» در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش تألیف شده و در آن هفت مسئله از فروعات فقهی علم اجمالی بر اساس کتاب العروة الوثقی بررسی شده است.
- الخلل فی الصلاة درباره خللهای واقع در نماز و احکام آنها است. این کتاب در سالهای ۱۳۹۶ ـ ۱۳۹۸ق/ ۱۳۵۶ ـ ۱۳۵۷ش تدریس و همزمان به نگارش درآمده است.
- ولایت فقیه یا حکومت اسلامی نام کتابی در فقه سیاسی و به زبان فارسی است که با استناد به آیات و روایات، به نظریه فقهی ولایت فقیه پرداخته است. امامخمینی مطالب این اثر را در نجف تدریس کرده و سپس گردآوری و تدوین شده و پس از تأیید ایشان به چاپ رسیده است.
تقریرات فقهی امامخمینی
تقریرات فقهی شاگردان از مباحث درس استاد نیز جزء نوشتههای فقه استدلالی به شمار میآیند. امامخمینی در نزدیک به سی سال تدریس خارج فقه در حوزههای علمیه قم و نجف، مباحث فقهی چندی را تدریس کرده است و با توجه به حضور صدها تن از فضلا در درس ایشان، تقریرهای پرشماری از درسهای ایشان شکل گرفته است. تاکنون از میان دهها تقریر از درسهای فقه امامخمینی شمار اندکی را مقرِّران یا مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی منتشر ساختهاند و شماری هنوز منتشر نشده است. این تقریرها در ابواب خیارات، زکات، طهارت، مکاسب محرمه، بیع و مسائل مستحدثه است. تقریرهای فقهی منتشر شده عبارتند از:
- الدماء الثلاثه، تقریر محمدصادق خلخالی، دربردارنده بخشی از مباحث کتاب الطهاره است و چاپخانه مهر قم در سال ۱۴۰۳ق/ ۱۳۶۲ش آن را در ۴۷۹ صفحه منتشر کرده است. مقرِّر در مقدمه یادآور شده امامخمینی تقریرات او را مرور و مواردی از آن را اصلاح کرده است. وی یادآور شده است بحثهای اواخر نفاس برای تکمیل مبحث، از نوشته استاد آورده شده است. همچنین مطالبی در تقریر او آمده است که در نوشته استاد نیست.[۱۰]؛
- کتاب الطهاره، تقریر محمد فاضل لنکرانی، دربردارندة مسائل آبها تا مسائل وضو.[۱۱] مقرِّر نوشتههای خود را به امامخمینی عرضه داشته، ایشان در یک مورد بر نوشته شاگرد حاشیه نوشته که در نسخه چاپی بازتاب یافته است.[۱۲] این تقریر را نخستین بار مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی تحقیق کرده، در سال ۱۳۸۰ در ۶۲۱ صفحه منتشر کرده است؛
- کتاب الطهاره: تقریر محمدصادق خلخالی، با تکمیل افتادگیهای اندک آن با استفاده از تقریرات سیدهاشم رسولی محلاتی و محمد نصراللهی، دربردارنده بحث وضو تا اول دماء ثلاثه. این تقریر در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی تحقیق و در سال ۱۳۹۸ منتشر شده است. این دو جلد از تقریرات کاملکننده نوشتههای امامخمینی در مبحث طهارت است که بخش عمدة آن به قلم امامخمینی در چهار جلد شکل گرفته، منتشر شده است.
- البیع، تقریر سیدحسن طاهری خرمآبادی در دو جلد. این تقریر را که امامخمینی دیده و ستوده است.[۱۳] مربوط به تدریس مبحث بیع ایشان در حوزه علمیه قم است که تا مبحث بیع فضولی را در بر دارد. این دو جلد در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی تحقیق شده، مؤسسه در سالهای ۱۳۸۶ و ۱۳۸۹ آن را منتشر ساخته است؛
- البیع، تقریر محمدحسن قدیری در یک جلد، دربردارنده مطالب درس بیع امامخمینی در حوزه علمیه نجف، از اول مبحث بیع تا اواسط مبحث بیع فضولی. این تقریر به اختصار نوشته شده و مقرِّر در موارد پرشماری در پاورقی به حاشیهنویسی بر مطالب و نظرهای استاد پرداخته است. این تقریر را نخست در سال ۱۴۰۷ق/ ۱۳۶۶ش مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بار دوم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی در سال ۱۳۷۶ در ۶۴۱ صفحه منتشر کرده است؛ ۶. کتاب البیع: تقریر سیدمحمد صدر در یازده جلد. این تقریر از مبحث «معاطات» آغاز شده، تا اوائل مبحث خیارات (بخشی از خیار مجلس) را که در حوزه علمیه نجف تدریس شده است، در بر دارد. مقرِّر عربزبان در همان مجلس درس، مطالب فارسی استاد را به زبان عربی نگاشته است و گاهی در این تقریر، مباحث القا شدهای آمده که در کتاب البیع امامخمینی و دیگر تقریرات نیامده است.
از سوی دیگر، تقریرات فقهی منتشرنشده امامخمینی تا آنجا که در دسترس بوده است در کتابخانه پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی ـ نمایندگی قم ـ نگهداری میشود و برخی از آنها عبارتاند از:
- تقریر مباحث طهارت، تقریر سیدجواد علمالهدی خراسانی که از ماء الحمام تا پایان احکام النجاسات را در بر میگیرد؛
- تقریر بخشی از کتاب الطهاره، نوشته سیدهاشم رسولی محلاتی که کامل نیست؛
- تقریر مباحث طهارت و مکاسب محرمه و بیع، از درسهای حوزه علمیه قم، نوشته محمدرضا توسلی که از اواسط کتاب الطهاره آغاز شده، بیشتر مباحث مکاسب محرمه و بیع را در بر میگیرد؛
- تقریر مباحث طهارت و مکاسب محرمه و بیع، از درسهای حوزه علمیه قم، نوشته یوسف صانعی که از اواسط کتاب الطهاره آغاز شده، بیشتر مباحث مکاسب محرمه و بیع را در بر میگیرد؛
- تقریر مباحث مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمد یزدی که کامل است؛
- تقریر مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمدحسین تقوی اشتهاردی که کامل است؛
- تقریر مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمد مؤمن قمی که کامل است؛
- تقریر مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمدعلی گرامی که تقریباً کامل است؛
- تقریر مباحث درس زکات، نوشته حسینعلی منتظری که نزدیک به پنجاه صفحه است؛
- تقریر خیارات، نوشته احمد صابری همدانی؛
- تقریر بیع و مبحث خلل صلاة، نوشته محمدعلی علیپور.[۱۴]
پانویس
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ فقه فارسی، ج۵، ص۷۳۱.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ فقه، ج۵، ص۷۳۱.
- ↑ پیراسته، شیوههای نگارش فقه، ص۸۳.
- ↑ پیراسته، شیوههای نگارش فقه، ص۸۴.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ص۴۵۹.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ص ۴۳۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۱، ۱۳-۱۷.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ج۲، ص۱۹۱.
- ↑ موسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، مقدمه، ۲-۳ .
- ↑ مقدمه، پنجم.
- ↑ مقدمه، ۱.
- ↑ ص۱ و ۱۶۴.
- ↑ ۱/۱۲.
- ↑ ر.ک: تقوی، دانشنامه امامخمینی، تقریرات فقهی واصولی ج۳، ص۴۶۴.
منابع
- پیراسته، صفا، شیوههای نگارش فقه، مندرج در دانشنامه آثار فقهی شیعه، تحت اشراف آیت الله العظمی سیدمحمود هاشمی شاهرودی، دائرة المعارف فقه اسلامی، قم، ۱۳۹۵ش.
- تقوی، محمد کاظم، دانشنامه امامخمینی، تقریرات فقهی و اصولی، موسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ اول، ۱۴۰۰ش.
- جمعی از محققان، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت(ع)، موسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، قم، ۱۳۹۲ش.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، مقدمه (القسم الثانی)، موسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
- طباطبایی، سیدمحمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، انتشارات سمت و دانشکده علوم حدیث، تهران، ۱۳۸۸ش.
- موسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، امام در آیینه اسناد، سیر مبارزات امامخمینی به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول،۱۳۸۳ ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، داراحیا التراث العربی، بیروت- لبنان، چاپ هفتم،۱۹۸۱م.
محمدصادق مزینانی