فقه فتوایی
فقه فتوایی در مقابل فقه استدلالی، بیان احکام شرعی بدون آوردن دلیلهای فقهی آن است. در گذشته آثاری همانند المقنع نوشته شیخ صدوق، المقنعه شیخ مفید، به صورت فقه فتوایی نوشته شدهاند. توضیح المسائلها و استفتاءات عربی و فارسی از مراجع تقلید، از این نوع شمرده میشوند.
از امامخمینی نیز، آثار چندی در فقه فتوایی چه به صورت حاشیه و چه به صورت مستقل بر جای مانده است که نجاة العباد، تحریرالوسیله، توضیح المسائل و استفتائات از جمله آنها میباشد.
مفهوم شناسی
فقه فتوایی بیان احکام شرعی است که در آن فقیه، دیدگاه فقهی خود را بدون ذکر استدلالها و مستندهای فقهی آن بیان میکند و در مقابل آن، فقه استدلالی قرار دارد.[۱] روش ارائه فقه به صورت فتوا و بدون همراهی با ادله روشی قدیمی است و بسیاری از فقیهان شیعه به این روش رساله و کتاب نوشتهاند.
کتابهای فقه فتوایی
نگارش کتابهای فقهی در میان عالمان شیعی دارای شیوههای گوناگونی است که از جمله آن، تألیف آثار فقهی به شیوه فقه فتوایی میباشد. این شیوه پیشینهای بیش از نگارش فقه به شیوه استدلالی دارا میباشد.[۲] تا قرون اخیر بیشتر کتابهای فقه فتوایی به عربی نوشته میشدند. برخی از مشهورترین کتابهای فقه فتوایی در تاریخ فقه شیعه عبارتند از : الهدایه و المقنع شیخ صدوق، المقنعه شیخ مفید،[۳] النهایه شیخ طوسی، شرایع الاسلام محقق حلی، وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی، تحریرالوسیله امامخمینی.[۴]
نخستین متن نگارش یافته فقه فتوایی به زبان فارسی «جامع عباسی» شیخ بهایی است.[۵] و نیز معروفترین کتاب فقه فتوایی به زبان عربی کتاب العروة الوثقی سیدمحمدکاظم یزدی است.[۶]
توضیح المسائلها و استفتائات
کتابها و رسالههایی که در بردارنده فتاوای مجتهدان در مسائل گوناگون فقهی، و اغلب مبتلابه برای استفاده مقلدان است، فقه فتوایی به شمار میآیند. امروزه این متون به «توضیح المسائل» یا «رساله عملیه» شهرت دارند، همچنین استفتائاتی که از آنان صوررت گرفته و به صورت رساله یا کتابهایی تنظیم شده است، فقه فتواییاند، البته مقصود پرسش و پاسخهایی است که بدون ذکر دلیل آورده شدهاند. چون در گذشته برخی از استفتائات همراه با ذکر دلیل آمده است که در فقه استدلالی میگنجد. از باب نمونه، مجموعه استفتائات امامخمینی که در ده جلد تنظیم شده است جزء فقه فتوایی به شمار میآیند.[۷]
تکنگاریهایی در فقه فتوایی
برخی از کتابهای فقه فتوایی کتابهایی هستند که همه احکام فقهی را شامل نمیشوند و فقط به یک یا بخشی از ابواب فقهی مرتبط هستند. کتابهایی مثل مناسک حج فقط مسائل حج را بیان میکنند. و کتابهایی مثل احکام بانوان به تبیین احکام خونهای سهگانه در زنان و یا دیگر احکام اختصاصی زنان میپردازند.[۸] و نیز کتابهایی درباره احکام فقهی مورد نیاز جوانان و نوجوانان که با توجه به رسالههای عملیه و استفتائات مراجع تقلید تنظیم شدهاند.[۹]
آثار امامخمینی در فقه فتوایی
امامخمینی به شیوه فقهاء پیشین، آثاری از فقه فتوایی بجای گذاشته است که به قرار زیر میباشد:
- نخستین اثر امامخمینی در فقه فتوایی، تعلیقة علی وسیلة النجاة است که ایشان آن را در مدت هفت سال از ۱۳۶۵ق تا ۱۳۷۲ق در حاشیه کتاب فتوایی سیدابوالحسن اصفهانی نوشته است.
- التعلیقة علی العروة الوثقی اثر فتوایی دیگری است که ایشان دیدگاههای فقهی خود را به صورت تعلیقه بر کتاب یادشده در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش به اتمام رسانده است.
- حاشیه بر رسالة ارث ملاهاشم خراسانی فتاوای امامخمینی در مسائل ارث است که به زبان فارسی و در عبارتهای کوتاه در پاورقی کتاب یادشده ثبت گردیده است.
- نجاة العباد نخستین رساله عملیه امامخمینی به زبان فارسی است که در واقع ترجمه بخشهایی از حواشی ایشان بر وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی و العروة الوثقی سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی است.
- زبدة الاحکام نیز خلاصه کتاب نجاة العباد است که در آغاز مرجعیت امامخمینی در اختیار مقلدان گذاشته شده است.
- رساله مناسک حج تألیف شده در سال ۱۳۸۴ق.
- «حاشیه رساله توضیح المسائل» حواشی امامخمینی بر رساله توضیح المسائل سیدحسین بروجردی است که در آغاز مرجعیت امامخمینی تحت عنوان توضیح المسائل در اختیار عموم قرار گرفته است.
- پاسخهای ایشان به استفتائات مقلدان که در بیش از ده هزار سند موجود است، در ده مجلد و ضمن موسوعة الامامالخمینی تنظیم و منتشر شده است. انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز، بخشی از استفتائات امامخمینی را، از سال ۱۳۶۰ به بعد در سه جلد منتشر کرده است.
- تحریر الوسیله به زبان عربی کتاب فتوایی دیگری است که ایشان جلد اول آن را در زمان تبعید به بورسای ترکیه در سال ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۳ش و جلد دوم را در نجف تألیف کرده است. ایشان در این اثر کتابها و فصول و مسائلی را افزون بر کتابها و فصول وسیلة النجاة آورده است.[۱۰]
پانویس
- ↑ شهید اول، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد مقدمه، ج۱، ص۵۱؛ جمعی از محققان، فرهنگ فقه فارسی، ج۵، ص۷۳۱.
- ↑ کاشف الغطاء، ادوار علم الفقه واطواره، ص۱۰۵ -۱۱۷.
- ↑ طباطبایی، پژوهشی در فقه شیخ طوسی، ص۲۲۵.
- ↑ جمعی از محققان فرهنگ فقه فارسی، ج۵، ص۷۳۱.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ فقه فارسی، ج۵، ص ۷۱۹؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ص۳۷۵.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ص۴۵۹-۴۶۰.
- ↑ ر.ک: آثار امامخمینی در فقه فتوایی، در همین مدخل.
- ↑ برای نمونه ر.ک: مکارم شیرازی،احکام بانوان.
- ↑ برای نمونه ر.ک: تبریزی، رساله احکام جوانان و نوجوانان.
- ↑ ر.ک: الهی مقدم، دانشنامه امامخمینی، تالیفات و آثار، ج۳، ص۱۹۷-۱۹۸.
منابع
- تبریزی، شیخ جواد، رساله احکام جوانان و نوجوانان، دارالصدیقه الشهید، ۱۳۸۱ش.
- جمعی از محققان، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، قم، ۱۳۹۲ش.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، المقدمه الفقه الاسلامی منابعه و ادواره، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، محقق و مصحح، رضا مختاری، قم، جاپ اول، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید مهدی، پژوهشی در فقه شیخ طوسی، فصلنامه فقه اهل بیت، ش۲۳.
- کاشف الغطاء، شیخ علی، ادوار علم الفقه واطواره، بیروت، دارالزهراء، چاپ اول، ۱۳۹۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام بانوان، تهیه و تنظیم ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)، ۱۳۸۷ش.
- الهی مقدم، فرج الله، دانشنامه امامخمینی، تالیفات و آثار، به کوشش سیدضیاء مرتضوی، موسسه تنظیم و نشرآثار امامخمینی، چاپ اول، ۱۴۰۰ش.
محمدصادق مزینانی