قوس نزول و صعود
قوس نزول و صعود، اصطلاحی عرفانی
اهمیت و جایگاه قوس نزول و صعود
قوس نزول و قوس صعود در اصطلاح عرفانی، به دو مرحله حرکت حبّی گفته می‌شود که قوس نزول آفرینش از تنزلات و تقییدات وجود نشأت می‌گیرد و قوس صعود بازگشت به این مبدأ است.[۱]
عرفا و حکمای الهی به بحث از قوس نزول و صعود در مورد کیفیت و نظام آفرینش توجه ویژه‌ای داشته‌اند هرچند فلاسفه اسلامی مبدأ و منتهای این دو قوس را به عالم عقل محدود می‌کنند، لکن اهل معرفت تمامیت این دو قوس را به مقام تعین اول و صقع ربوبی می‌داند، ازاین‌رو دایره امر و حرکت ایجادی در نزد اهل معرفت به مراتب گسترده‌تر و وسیع‌تر از مبدأ و منتهای نظام فلسفی است.[۲]
امام‌خمینی نیز در آثار خود به بحث از قوس نزول و صعود با رویکرد عرفانی پرداخته و نتایج و ثمراتی بر آن مترتب نموده است.[۳]
حقیقت قوس نزول و صعود
در نگاه اهل معرفت آغاز و صدور جهان با حرکت حبّی استوار است، چنانچه رجوع و بازگشت نیز با جنبش و حبّی برقرار است؛ ازاین‌رو حرکت حبّی مدار دو قوس نزول و صعود می‌باشد.[۴] اهل معرفت حرکت ایجادی در قوس نزول و صعود را به شکل دایره ترسیم می‌کنند که در قوس نزول سیر نزولی موجودات از عالم اسما و صفات الهی به عوالم سه‌گانه، عقل، مثال و ماده می‌باشد.[۵]
امام‌خمینی نیز مجموعه نظام هستی را به شکل دایره ترسیم کرده و از آن به دایره وجودی یاد می‌کند.[۶] و براین باور است که طبق مقتضای حبّ ذاتی و ایجادی، سیر نزولی از تعیین اول شروع می‌شود و با این سیر نزولی ایجادی، تعینات یکی پس از دیگری از اجمال به تفصیل و از وحدت به کثرت تا آخرین نقطه نهایی که نزول انسان است ادامه می‌یابد. انسان در سیر نزولی، رنگ هر مرتبه‌ای را به خود می‌گیرد، یعنی بهره‌ای از آن مرتبه را در خود فراهم می‌سازد، از همین روی، به مراتب نزولی، مراتب استیداعی نیز می‌گویند که ویژگی‌های خود را در موجوداتی که از آنها می‌گذرند، به ودیعه می‌گذارند. انسان تمام مراتب استیداع کمالی را در خود به همراه دارد.[۷]
امام‌خمینی با استناد به آیه «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم ثم رددناه اسفل سافلین»،[۸] معتقد است بر پایه قوس نزول، سیر نزولی از اعلی علیین به اسفل سافلین جز با گذر از منازل و عوالم، ممکن نیست؛ ازاین‌رو انسان ابتدا از حضرت واحدیت و عین ثابت در علم الهی به عوالم عقلی و روحانیان نزول کند و سپس از آنجا به عالم ملکوت علیا که نفوس کلی باشند و از آنجا به عالم مثال و در نهایت به عالم طبیعت می‌رسد و با پیمودن مراتب تا عالم هیولا نزول می‌کند.[۹]
پس از پایان قوس نزول، قوس صعود شروع می‌شود که برعکس قوس نزول، قید و رنگ هر مرتبه را رها می‌کند و انسلاخ معنوی و معراج تحلیلی رخ می‌دهد و به همان نقطه آغاز واصل می‌شود.[۱۰]
به اعتقاد امام‌خمینی تنها انسان است که در مجموعه نظام هستی در تمام مراتب هستی سیر می‌کند و جامع قوس نزول و صعود است و و جمع تمام حقایق الهی و کونی را به نحو احدیتِ جمع دارا می‌باشد.[۱۱]
ثمرات بحث از قوس نزول و صعود
امام‌خمینی همسو با اهل معرفت ثمرات فراوانی بر این بحث مترتب ساخته است از جمله:
- تفسیر «بسم الله» سور حمد: به اعتقاد ایشان «بسم الله» سوره حمد و خود حمد، به تمام دایره وجود در دو قوس نزول و صعود اشاره دارد، هرچند خاتمه این سوره عالم طبیعت و سجل وجود است و این بحسب قوس نزول است؛ لکن آغاز و پایان یکی بیش نیست.[۱۲]
- تدییر هستی: امام‌خمینی با استناد به آیه « یُدبّر الأمر من السماء إلی الأرض ثم یعرج الیه فی یوم کان مقداره الف سنة مما تعدّون»،[۱۳] معتقد است تدبیر دو سلسله قوس نزول که از آسمان الوهیت تا عالم طبیعت ظلمانی است و قوس صعود که عالم روحانی و رجوع است به نحو تجدد و آن به آن می‌باشد.[۱۴]
- نزول قرآن: امام‌خمینی در بیان حقیقت قرآن و نزول آن از دو قوس نزول و صعود بهره برده است.[۱۵]
پانویس
- ↑ عالمی، حرکت حبّی و نقش آن، ص۴۵۶؛ علی‌پور، حرکت حبّی و انسان کامل، ص۵۷-۸۲.
- ↑ جوادی، تحریر تمهید القواعد، ص۵۶۶؛ امینی‌نژاد، حکمت عرفانی، ص۵۳۹-۵۴۱.
- ↑ آداب الصلاة، ص۱۸۱-۱۸۲؛ شرح دعای سحر، ص۵۵؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۳۵۲؛ مصباح الهدایه، ص۷۸.
- ↑ فناری، مصباح الانس، ص۲۹۷؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص ۲۴۷.
- ↑ ابن‌ترکه اصفهانی، تمهید القواعد، ص۱۸۰؛ امینی‌نژاد، حکمت عرفانی، ص۵۴۰-۵۴۱.
- ↑ مصباح الهدایه، ص۷۸.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۵۵، ۱۲۹-۱۳۱؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۵۰-۵۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۳۵۹.
- ↑ تین، ۴-۵.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۵۵؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۲۴۸.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۵۴۴-۵۴۵؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۵۹؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۷۸؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۳۶۰.
- ↑ شرح دعای سحر، ص۵۲-۵۳.
- ↑ سجده: ۵.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۵۳؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۲۳۹.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۱-۱۸۲؛ صاحبی اسرار ملکوت، ج۱، ص ۲۸۸-۲۸۹.
منابع
- ابن‌ترکه اصفهانی، صائن الدین، تمهید القواعد، تصحیح سیدجلال آشینانی، تهران، نشر وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ۱۳۶۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،۱۳۸۶ش.
- امینی‌نژاد، علی، حکمت عرفانی، قم، انتشارات آموزشی پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۹۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تحریر تمهید القواعد، قم، نشر الزهرا، ۱۳۷۲ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صاحبی، باقر، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- عالمی، عبدالطیف، حرکت حبی و نقش آن در ظهور تعینات در مکتب ابن‌عربی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۹۶ش.
- علی‌پور، محمدحسین، حرکت حبی و انسان کامل، قم، هفت آسمان، ۱۳۸۸ش.
- فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الانس، تصحیح خواجوی، تهران، نشر مولی، ۱۳۷۴ش.