محمدباقر محقق

محقق، محمدباقر؛ از شاگردان درس اخلاق امام خمینی. محمدباقر محقق در سال ۱۲۹۸ ش در رشت و در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدرش شیخ علی محقق از روحانیان رشت بود. ممدباقر محقق دوران ابتدایی را در رشت گذراند. سپس به تحصیل دروس حوزوی روی آورد و بخشی از مقدمات را در مدارس علمیه رشت و نزد استادان آنجا خواند، ولی درباره استادان او در رشت جز شیخ مهدی سبط، از استادان مدرسه حاج سمیع رشت اطلاعات دیگری در دست نیست. محقق پانزده ساله بود که برای تکمیل تحصیلات حوزوی راهی قم شد و در حوزه علمیه قم به تحصیل پرداخت. درباره استادان محقق در دوره مقدمات و سطح در قم اطلاعاتی در دست نیست و وی تنها در مصاحبه‌ای، از آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی به‌عنوان یکی از استادان خود نام برده است. او در آن مقطع در درس اخلاق امام خمینی که روزهای پنج‌شنبه و جمعه در مدرس زیر کتابخانه مدرسه فیضیه برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد («بازشناسی دانش‌های قرآنی»، ۵-۷). در همان زمان ملبس به لباس روحانیت شد و به سبب استفاده از این لباس، توسط مأموران حکومت پهلوی (رضاشاه) که استفاده از آن لباس را ممنوع کرده بودند، دستگیر و زندانی شد. تداوم این سخت‌گیری‌ها باعث شد تا تحصیل در حوزه علمیه قم را رها کند و به رشت برگردد. با استناد به مصاحبه محقق با کیهان فرهنگی (همان) و همچنین زندگینامه او، درج‌شده در پایگاه اطلاع‌رسانی صداوسیمای گیلان، می‌توان گفت که او در سال ۱۳۱۹ ش قم را ترک کرده است («محمدباقر محقق»، iribresearch.ir)، بنابراین می‌توان احتمال داد که از سال ۱۳۱۳ ش که وارد قم شد تا سال ۱۳۱۹ ش که در قم بود، در درس اخلاق امام خمینی حضور می‌یافت. محمدباقر محقق در سال ۱۳۱۹ ش و پس از شش سال حضور در قم، ابتدا به رشت و سپس به تهران رفت و تحصیلات کلاسیک خود را تا اخذ دیپلم متوسطه در آن شهر ادامه داد. سپس وارد دانشکده الهیات (دانشکده معقول و منقول) دانشگاه تهران شد و به تحصیل در رشته الهیات در آنجا ادامه داد و در سال ۱۳۲۴ ش موفق به اخذ لیسانس با رتبه نخست شد («بازشناسی دانش‌های قرآنی»، ۵-۶). از همان زمان به انتشار مقالاتی در زمینه علوم قرآنی در نشریات مختلف می‌پرداخت که از آن جمله می‌توان به ترجمه مقاله «ناسخ و منسوخ» تألیف شیخ شهاب‌الدین در مجله آیین اسلام اشاره کرد («کتاب ناسخ و منسوخ شیخ شهاب‌الدین»، ۹). سپس به تدریس دروس حوزوی پرداخت و همچنین اجازه اجتهاد را از آیات سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید محسن طباطبایی حکیم دریافت کرد. او سپس تحصیلات خود را در مقطع دکتری در دانشکده الهیات دانشگاه تهران ادامه داد و با دفاع از رساله‌اش با عنوان «حقوق مدنی زوجین در زمان زناشویی دائم از نظر قرآن»، موفق به اخذ مدرک دکتری شد. از استادان او در آن دانشگاه می‌توان به شیخ محمود شهابی، سید محمد مشکات، بدیع‌الزمان فروزانفر، ذوالمجدین و مهدی الهی قمشه‌ای اشاره کرد («بازشناسی دانش‌های قرآنی»، ۵-۶). محقق پس از اخذ دکتری به تدریس در دانشکده الهیات دانشگاه تهران پرداخت و سپس در سال ۱۳۳۰ ش به رشت بازگشت و به تألیف آثار علمی در آن شهر پرداخت. او در انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی از رشت نامزد نمایندگی شد، ولی انتخابات در رشت در آن دوره به سبب عزیمت دکتر محمد مصدق به دیوان بین‌المللی لاهه برای دفاع از شکایت انگلستان از ایران در جریان ملی شدن نفت متوقف شد (همان). در زندگینامه محمدباقر محقق، درج‌شده در پایگاه اطلاع‌رسانی صداوسیمای گیلان، از بازگشت او به قم در سال ۱۳۳۴ ش سخن رفته است. بر اساس این زندگینامه، محقق تا سال ۱۳۴۴ ش در قم حضور داشت. درباره تحصیل یا تدریس او در آن مقطع گزارشی در دست نیست. همچنین معلوم نیست که آیا در این مقطع در درس‌های خارج فقه و اصول امام خمینی در مساجد محمدیه، سلماسی و اعظم قم شرکت می‌کرده یا نه. محمدباقر محقق پس از پیروزی انقلاب اسلامی به سمت معاونت آموزشی دانشگاه علامه طباطبایی منصوب شد. سپس به عضویت در ستاد انقلاب فرهنگی درآمد («محمدباقر محقق»، iribresearch.ir) و مدتی هم ریاست دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی را بر عهده داشت. در همان زمان بود که برای سخنرانی به دانشگاه لندن دعوت شد و به سخنرانی درباره «قرآن و امام حسین» پرداخت («بازشناسی دانش‌های قرآنی»، ۱۰). او سپس از مسئولیت‌های اداری کناره گرفت و به رشت رفت و به تدریس در آن شهر پرداخت. هم‌زمان آثاری در زمینه تاریخ و علوم قرآن تألیف کرد و همچنین برخی کتاب‌های مذهبی را به فارسی ترجمه نمود. نخستین تألیف او حقوق مدنی زوجین بود و سپس کتاب اسباب و شأن نزول قرآن را برای همایش هزاره شیخ طوسی در سال ۱۳۴۴ ش نوشت. تفسیر المحقق یکی از تألیفات اوست در دو مجلد که به زبان فارسی و به شیوه ادبی و استدلالی منتشر شده است. دیگر تألیفات او عبارت است از دایره الفرائد (در فرهنگ قرآن و در بیست و پنج مجلد)، رساله‌ای در تاریخ فقه و فقها، رساله علم منطق و متدولوژی، رساله فلسفه اسلامی، رساله مبانی فلسفه و نمونه بینات در شان نزول قرآن، فقه القرآن اثر فاضل مقداد، ترجمه ناسخ و منسوخ اثر ابن متوج بحرانی («محمدباقر محقق»، iribresearch.ir؛ «محمدباقر محقق»، rasekhoon.net). منابع: «بازشناسی دانش‌های قرآنی» (۱۳۷۱)، ماهنامه کیهان فرهنگی، شماره ۸۷، مرداد؛ «ناسخ و منسوخ شیخ شهاب‌الدین» (۱۳۲۵)، ترجمه محمدباقر محقق، مجله آیین اسلام، شماره ۱۲۶، ۱ شهریور؛ «محمدباقر محقق»، شخصیت‌های علمی و فرهنگی، صداوسیمای استان گیلان، http://iribresearch.ir/paygah_marakez/cities/shakhsiat_text.aspx?id=2359&ccode=14؛ «محمدباقر محقق»، https://rasekhoon.net/mashahir/show/598047.