محمدعلی حکمت
محمدعلی حکمت، از شاگردان درس خارج فقه امام‌خمینی.
محمدعلی حکمت معروف به حکمت گنابادی در سال ۱۳۲۳ ش در روستای ریاب از توابع شهرستان گناباد به دنیا آمد. او خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌ای در زادگاهش آموخت. پس از آن از پانزده‌سالگی تحت تعلیم شیخ غلامرضا نصیری از علمای بنام شهر گناباد، به فراگیری علوم حوزوی پرداخت. او در سال ۱۳۴۰ ش راهی مشهد شد و در حوزه علمیه آنجا به فراگیری مقدمات دروس حوزوی نزد عالمان آن سامان پرداخت. وی پس از سه سال تحصیل در حوزه علمیه مشهد، راهی عراق شد و در حوزه علمیه آنجا به تحصیل ادامه داد. از استادان دوره سطح او در حوزه علمیه نجف اشرف گزارشی در دست نیست. وی با آغاز درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام‌خمینی در مسجد شیخ انصاری معروف به مسجد ترک‌ها در نجف اشرف در سال ۱۳۴۴ ش، در آن درس شرکت و آن درس را تقریر کرد. این تقریرات و دست‌نوشته‌ها با عنوان تقریرات بیع امام، با ویرایش او و توسط مؤسسه تنظیم نشر آثار امام به چاپ رسید(«نگاهی به زندگی مرحوم حاج شیخ محمدعلی حکمت»، marhomhekmat.blogfa.com). حکمت گنابادی درباره حضور در درس امام‌خمینی می‌گوید: «اینجانب در حوزه علمیه نجف اشرف از خارج فقه حضرت امام خمینی (ره) که بر اساس متن بیع کتاب شریف مکاسب شیخ الفقهاء مرحوم حاج شیخ مرتضی انصاری بود، حدود پنج سال بهره برده‌ام؛ این مدت به‌طور تقریب از سال ۴۵ تا سال ۵۰ ادامه یافت. لازم به ذکر است که بنده افادات حضرت امام را یادداشت می‌کردم، ولی چون در سال پنجاه به ایران آمدم و سپس امکان بازگشت به عراق ممکن نگردید، نمی‌دانم نوشته‌ها را آورده‌ام یا آنجا مانده است. درس حضرت امام (ره) در مسجد شیخ الانصاری نزدیک مکتبه الامام امیرالمؤمنین قبل از ظهر روزهای درسی برگزار می‌شد که شمار زیادی از مشتاقان علم و فضلیت را در بر می‌گرفت... مبنای تدریس بر تحقیق فراگیر و به همین جهت دارای کرّ و فرّ زیاد و شاگردپرور بود. یکی از بزرگان که در درس ایشان شرکت می‌کرد به من فرمود گرچه من وقتی به نجف آمدم به نیت استفاده از درس فلان آقا بود، ولی بعد از شرکت احساس کردم نیازی ندارم، اما حالا که در بحث حضرت امام‌خمینی حاضر می‌شوم احساس می‌کنم هنوز باید از محضر ایشان استفاده نمایم. القای مطالب و تجزیه‌وتحلیل آن به‌گونه‌ای بود که عالی و دانی هرکس به‌قدر سعۀ وجودی‌اش از آن بهره می‌گرفت» (صحیفه دل، ج ۲، ۶۷-۶۸). حکمت گنابادی در درس ولایت‌فقیه امام‌خمینی هم شرکت داشت و آن درس را در شش نوار فلیپس دو ساعتی ضبط کرده بود و بلافاصله آنها را در داخل یک حلب روغن حیوانی جاسازی کرد و به ایران انتقال داد که در قم و مشهد تکثیر شد (همان). او سپس از امام‌خمینی اجازه تصدی در امور حسبیه و شرعیه دریافت نمود (صحیفه امام، ج ۲، ۱۷۳). او در حوزه علمیه نجف اشرف، هم‌زمان با تحصیل، به تدریس برخی از دروس اشتغال داشت.
او در کنار تحصیل در حوزه علمیه نجف، به مبارزه علیه حکومت پهلوی می‌پرداخت. یکی از فعالیت‌های او جمع‌آوری نوارهای سخنرانی امام‌خمینی و اطلاعیه‌های ایشان بود تا به ایران و سایر نقاط انتقال دهد. او در سال ۱۳۴۸ ش از عراق برای حج به عربستان رفت و در این سال پیام تاریخی امام‌خمینی در اعتراض به تاج‌گذاری و جشن‌های ۲۵۰۰ ساله را به چندین زبان توزیع کرد. در پی این اقدام، ناصری یکی از افراد توزیع‌کننده دستگیر شد و ۳ سال در عربستان زندانی بود. حکمت در سال ۱۳۵۰ ش پس از هشت سال اقامت در نجف و اتمام دروس خارج فقه و اصول و فلسفه و دریافت اجازات تصدی امور حسبیه از آیت‌الله سیدمحمود حسینی شاهرودی و امام‌خمینی، به کشور بازگشت و در شهر مقدس قم اقامت گزید و به تکمیل تحصیلات خود نزد استادان درس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم ادامه داد. هم‌زمان برخی از دروس را هم تدریس می‌کرد.
محمدعلی حکمت در کنار تحصیل و تدریس، به فعالیت‌های سیاسی ادامه می‌داد و به ایراد سخنرانی در شهرهای مختلف ازجمله شهرهای کرمان و بیلقان کرج، رفسنجان، یزد، کاشان و روستای طاهرآباد می‌پرداخت. به سبب این فعالیت‌ها بارها تحت پیگرد قرار گرفت و ممنوع‌الخروج و ممنوع‌المنبر شد. او در روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به تهران رفت و در بهشت زهرا از نزدیک شاهد سخنرانی تاریخی امام‌خمینی بود. پس از پیروزی انقلاب در قم اقامت گزید، ولی مکرراً به گناباد سفر می‌کرد و سعی در رفع مشکلات شهر داشت. در اولین انتخابات شورای شهر در ۱۳۵۸ ش، از سوی مردم گناباد به عضویت آن شورا درآمد و سپس رئیس اولین شورای اسلامی شهر گناباد شد. او سپس در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۶۱ با حکم امام‌خمینی به امامت جمعه گناباد منصوب شد. همچنین در جریان راه‌اندازی کمیته امداد امام‌خمینی گناباد فعالیت داشت و مسئولیت آن را بر عهده گرفت. در تأسیس جهاد سازندگی هم نقش داشت و به عضویت شورای جهاد سازندگی گناباد درآمد. مدتی هم به‌عنوان مسئول دفتر نمایندگی امام در سپاه پاسداران گناباد و قاین فعالیت کرد. ازجمله فعالیت‌های حکمت در این زمان پیگیری احداث دانشکده پزشکی گناباد بود. همچنین در احداث دانشگاه آزاد اسلامی گناباد نقش داشت و پس از تأسیس آن دانشگاه، به‌عنوان اولین سرپرست دانشگاه انتخاب شد. وی همچنین در احداث مصلای گناباد فعال بود.
اعیاد اسلامی، منشور نهضت حسینی، کتاب حج امام‌خمینی، بازنگری جلد دوم و چهارم تقریر بیع امام‌خمینی، نیز تحقیق و استخراج آیات و روایات و اقوال رساله الاستصحاب امام‌خمینی، ادعیه حجاج، ترجمه و شرح و تألیف خطبه رمضانیه رسول اکرم (ص)، ماه مبارک رمضان ماه نزول قرآن، مجموعه چهل حدیث، مقاله «تحول اخلاقی و بازسازی معنوی» در فصلنامه سلامت سازمان دامپزشکی کشور، مقاله «جامعیت انسان» در فصلنامه سلامت ارگان سازمان دامپزشکی کشور از تألیفات اوست. حکمت مجموعه‌ای از برخی کتب نفیس را که بعضاً از دست‌فروش‌های نجف خریداری کرده و شامل هزاران کتاب ارزشمند در زمینه‌های مختلف حدیث، فقه و اصول، عرفان و فلسفه، تاریخ و ادبیات بود، به نماینده سیدعلی حسینی سیستانی در قم تقدیم کرد تا به کتابخانه‌های در دست احداث ایشان در قم، نجف، کربلای معلی و استفاده طلاب و محققان و استادان حوزه و دانشگاه اختصاص یابد.
وی در مهر ۱۳۷۰ از امامت جمعه گناباد استعفا کرد و به قم بازگشت و در سال ۱۳۷۲ به‌عنوان مدیر مرکز تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری در حج منصوب شد. در مدت فعالیت در آنجا، کتاب ادعیه حجاج را تألیف کرد و تحقیقات بنیادی در زمینه حج را پی‌ریزی نمود. هم‌زمان از سال ۱۳۷۱ ش به‌عنوان عضو هیئت مؤسس مؤسسه آموزش عالی سجاد، به فعالیت در آنجا پرداخت که این مؤسسه به دانشکده فنی مهندسی سجاد تبدیل شد. او در قم به‌عنوان محقق آگاه در زمینه تألیف آثار امام‌خمینی، از طرف مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام دعوت به همکاری شد و ثمره این همکاری، بازنگری جلد دوم و چهارم تقریر بیع امام‌خمینی و نیز تحقیق و استخراج آیات و روایات و اقوال رساله الاستصحاب امام‌خمینی بود. وی در سال ۱۳۷۴ ش به‌عنوان نماینده ولی‌فقیه در سازمان دامپزشکی کشور دعوت به کار شد و مدت ۱۰ سال در این سمت مشغول خدمت بود. در این مدت با تدوین نظامنامه و قوانین ذبح شرعی، گام مؤثری در نظام‌مند کردن فعالیت‌های داخلی و خارجی در خصوص تأمین مایحتاج گوشتی برداشته شد. همچنین در ایجاد نمایندگی در کلیه استان‌های کشور برای نظارت بر ذبح شرعی نقش داشت. حضور در کشورهای بلژیک، هلند و فرانسه و نظارت بر عملکرد منطبق با قوانین مصوب، ازجمله مهم‌ترین مأموریت‌های او در این سمت بود. او در مرداد ۱۳۷۸ با حکم وزیر وقت جهاد کشاورزی به سمت عضو اصلی هیئت تجدیدنظر رسیدگی به تخلفات اداری منصوب شد. او در سال ۱۳۸۴ ش از وزارت جهاد کشاورزی استعفا داد و به سمت مسئول حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در مؤسسه سرم‌سازی رازی منصوب گردید. محمدعلی حکمت گنابادی در آذر ۱۳۸۹ در کرج درگذشت. پیکرش پس از انتقال به قم، به دستور شهرستانی، داماد سیدعلی سیستانی، در مقبره خانوادگی شهرستانی در آرامگاه باغ بهشت قم (روبروی گلزار شهدای قم) به خاک سپرده شد («نگاهی به زندگی مرحوم حاج شیخ محمدعلی حکمت»، marhomhekmat.blogfa.com). منابع: صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ صحیفه دل: خاطرات مکتوب از شاگردان امام‌خمینی (۱۳۷۹)، ج ۲، به کوشش حمید بصیرت‌منش، احمد میریان، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ «نگاهی به زندگی مرحوم حاج شیخ محمدعلی حکمت»، marhomhekmat.blogfa.com.