مکان
اهمیت و جایگاه مکان مکان در اصطلاح عرفانی به معنای تمکین و نهایتی است که سالک با طی کردن مقامات و منازل به آن می‌رسد (کاشانی، لطائف الاعلام، ص۵۵۰). اهل معرفت به مکان نمازگزار در آثار خویش توجه ویژه‌ای دارند (سمندری، اسرار الصلاة یا معراج عشق، ص۶۹؛ قمی، اسرار العبادات و حقیقة الصلاة، ص۳۰-۳۲؛ جعفربن‌محمد، مصباح الشریعه، ص۳۰-۳۴). و برای مکان، آثار مثبت و منفی قائل‌اند که در محجوب شدن قلب یا اقبال و روی آوردن قلب به سوی حق‌تعالی تأثیر فراوانی قائل‌اند (آملی، انوار الحقيقة و اطوار الطريقه، ص۴۶۶؛ قمی، اسرار العبادات و حقيقة الصلاة، ص۳۱-۳۲). امام‌خمینی نیز در آثار خویش به مکان نمازگزار توجه داشته و برای آن مراتب و درجاتی قائل شده است (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۵۵-۶۰؛ آداب الصلاة، ص۱۰۱-۱۰۳).
مراتب و درجات مکان امام‌خمینی همسو با اهل معرفت برای سالک الی الله به حسب مراتب وجودی، مکان‌هایی قائل است که برای آنها آداب مخصوصی است و تا سالک به آنها متصف نشود، به نماز اهل معرفت نایل نمی‌گردد، اولین مرتبه آن، نشئه طبیعت است که مکان همان ارض طبیعت است، مرتبه دوم قوای ظاهره و باطنه و مکان آنها نفس انسانی است و مرتبه سوم، نشئه غیبی قلب است که محل و مکان آن بدن برزخی است (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۰۱-۱۰۳). ایشان در برخی آثار خویش با توجه به مراتب معرفتی انسان به تبیین مراتب و درجات مکان نمازگزار پرداخته و معتقد است مکان نمازگزار در حقیقت، مقام و مرتبه هر سالکی است که در آن مرتبه، نماز اقامه می‌کند، این مراقب عبارتند از: ۱- مکان نماز در نزد عموم ۲- مکان نماز نزد اهل معرفت که عبارت باشد از همه عالم که در این صورت نمازگزار همه موجودات می‌باشند. ۳- مکان نماز نزد ارباب معرفت، که همان عرش و قُبه‌ای است که همه موجودات به سمت و سوی آن عبادت و بندگی دارند. ۴- مکان نماز نزد اهل ولایت، که عبارت باشد از جمیع اسما و صفات و افعال الهی. (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۵۵-۵۶). امام‌خمینی با ارتقاء بحث مکان نمازگزار در دو قوس نزول و صعود و اینکه مصلی گاهی عابد و گاهی معبود است، مکان نمازگزار را در همه عوالم غیب و شهود تبیین می‌کند و معتقد است مکان نمازگزار در تجلی فعل حق‌تعالی به فیض مقدس اطلاقی، همه عالم است و نمازگزار در این تجلی خداوند است و این اعتبار قوس نزول است اما در قوس صعود همه موجود است عابد و معبود خداوند است (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۵۶-۵۷).
مباح بودن مکان به باور امام‌خمینی بعد از آنکه سالک الی الله مراتب مکان را به حسب مقامات وجودی خود فهمید، باید در آداب اباحه مکان بکوشد تا نماز او از تصرفات غصبی ابلیس خارج شود. امام‌خمینی، اگر سالک خود را از تصرفات شیطانی خارج کرد و تحت تصرفات رحمانی قرار گرفت، مکان او پاکیزه می‌شود (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۰۶-۱۰۷). ایشان برای مباح بودن مکان مراقبتی را بر می‌شمارد از جمله: ۱- مباح بودن مکان نزد عامه ۲- مباح بودن مکان نزد خاصه که همان خروج از تصرفات شیطانی و تحقق به عدم تعدّی و تجاوز از احکام حدود الهی است. ۳- مباح بودن مکان نزد اهل معرفت، که همان خروج تصرفات نفسانی و موطن نفس است؛ در این مرتبه سالک الی الله برای خود هیچ نیرو و قوه‌ای نبیند، بلکه همه را به حول و قوه الهی بداند. ۴- مباح بودن مکان نزد اولیاء الله؛ که همان خروج از مطلق تصرف مطلق است در ذات و اسما و صفات الهی می‌باشد. پس هر اندازه که سالک از تصرفات شیطانی خارج شود به همان اندازه فتح ملکوتی صورت می‌پذیرد (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۶۰).
منابع: • امام صادق، جعفربن‌محمد، مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه، تصحیح محدث، تھران، انتشارات مولی، ۱۳۷۴ش. • امام‌خمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش. • امام‌خمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸ش. • آملی، سیدحیدر، انوار الحقيقه و اطوار الطريقه و اسرار الشريعه، تحقیق موسوی تبریزی، قم، نشر نور علی نور، ۱۳۸۵ش. • سمندری، مهدی، اسرار الصلاة یا معراج عشق، قم، بوستان کتاب، ص۱۴۰۱ش. • قمی، قاضی سعید، اسرار العبادات و حقيقة الصلاة، تصحيح سبزوارى، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ش. • کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحيح مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
نویسنده: باقر صاحبی