سعادت و شقاوت: تفاوت میان نسخه‌ها

[[امام‌خمینی]] سعادت را در اصطلاح عرفی فراهم بودن مایه‌های لذت، راحتی، [[شهوت]]‌ها و هر چه با قوای [[نفس]] سازگار است و همیشه یا بیشتر جاها پدید آید، می‌داند و در برابر آن شقاوت است،<ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۷۳.</ref> اما در عرف مؤمنان که نگاه به [[آخرت]] دارند، به معنای فراهم‌بودن لذت‌های آخرتی است؛ اگرچه در دنیا ناملایماتی داشته باشند<ref>امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۱/۲۳۲.</ref>؛ چنان‌که شقاوت، ادراک امور ناملایم است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۴۹–۴۵۰.</ref> و شقاوت‌های دنیایی و آخرتی را دربر می‌گیرد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۰۰.</ref> به باور ایشان تعابیر در آیات و روایات را نمی‌توان سعادت و شقاوت فلسفی دانست؛ زیرا هدف [[انبیا(ع)]] بیان مسایل فلسفی و هدایت مردم به آنها نیست؛ از این‌رو باید سعادت و شقاوت در زبان دین را بر معنای عرف عام یا بر معنای عرف متشرعه حمل کرد.<ref>امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۱/۲۳۲–۲۳۴.</ref>

سعادت و شقاوت از مسایل مهم [[ادیان الهی]] و غیر الهی است. در [[آیین بودا]] بالاترین رتبه سعادت و آزادی، فرار و رهایی از قیود دنیوی و درد و رنج‌های آن به‌شمار می‌آید.<ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۷۶۴.</ref> [[کنفوسیوس]] نیز در آیین خود با پی‌ریزی اصول و معیارهای اخلاقی، جامعه فاسد و تباه‌زده را به سوی سعادت فراخواند. او شرافت، فضیلت و [[اخلاق]] را معیار در انسان سعادتمند شمرده‌است.<ref>ناس، تاریخ جامع ادیان، ۳۷۵–۳۷۹.</ref> در [[دین یهود]] و [[دین مسیحیت|مسیحیت]] نیز به سعادت و شقاوت توجه شده‌است.<ref>کتاب مقدس، امثال سلیمان، ب۱۶، ۲۰؛ رساله پولس به رومیان، ب۱، ۱۰.</ref> از دیدگاه مسیحیان [[حضرت عیسی(ع)]] برای رستگاری انسان‌ها به صلیب کشیده شد و کفاره گناهان آنان شد.<ref>کتاب مقدس، رساله پولس به عبرانیان، ب۱۲، ۲–۴؛ رساله پولس به رومیان، ب۳، ۲۵.</ref>

[[قرآن کریم]] فلاح و سعادت را در [[تزکیه نفس]]،<ref>اعلی، ۱۴.</ref> [[عمل صالح]]<ref>قصص، ۶۷.</ref> و [[اطاعت از پیامبر]]<ref>اعراف، ۱۵۷.</ref> دانسته و در برابر، پیروی از [[شیطان]] را مایه شقاوت معرفی می‌کند.<ref>طه، ۱۱۷.</ref> در برخی از روایات نیز به سعادت و شقاوت انسان پرداخته<ref>کلینی، الکافی، ۱/۱۵۲–۱۵۴.</ref> و از چگونگی<ref>صدوق، التوحید، ۳۵۴.</ref> و سرآغاز شقاوت بندگان<ref>صدوق، الامالی، ۴۸۸.</ref> سخن گفته شده‌است.

سعادت و شقاوت از مباحث مهم نزد اندیشمندان و حکماست. از [[فلاسفه یونان]]، حکمایی چون [[سقراط]]،<ref>فروغی، سیر حکمت در اروپا، ۱/۲۳.</ref> [[افلاطون]]<ref>فروغی، سیر حکمت در اروپا، ۱/۳۴.</ref> و [[ارسطو]]<ref>فروغی، سیر حکمت در اروپا، ۱/۱۶۷–۲۲۴.</ref> دربارهٔ آن بحث کرده‌اند. [[حکمای مشاء]] مانند [[فارابی]] نیز به آن پرداخته‌اند.<ref>فارابی، آراء اهل المدینه، ۱۲۱؛ ← سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۲/۹۹۹.</ref> پس از آن ابن‌باجه در کتاب تدبیر المتوحد از سعادت انسان و تأثیر جامعه بر سعادت انسان سخن گفته<ref>ابن‌باجه، رسائل فلسفیة، ۵۷.</ref> و حکمایی چون [[ابن‌سینا]]،<ref>الاشارات و التنبیهات، ۱۳۵–۱۳۷.</ref> [[شیخ اشراق]]<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۶۸ و ۴/۷۱.</ref> و [[ملاصدرا]]<ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۵۸۶–۵۸۹.</ref> به این بحث پرداخته‌اند. متکلمان اسلامی در بحث سعادت و شقاوت از اختیاری‌بودن آن<ref>قاضی‌عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ۸/۳۳۳–۳۳۵؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۵/۲۱۶؛ ابوعذبه، الروضة البهیة فیما بین الاشاعرة و الماتریدیه، ۳۵–۳۶.</ref> و علمای اخلاق از جنبه تربیتی و اخلاقی آن<ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۶۱–۱۸۸؛ نراقی، جامع السعادات، ۱/۴۸–۵۷.</ref> سخن گفته‌اند.

دربارهٔ حقیقت سعادت و شقاوت میان اندیشمندان اختلاف است. برخی سعادت را کامیابی از لذت‌ها<ref>← ارسطو، علم الاخلاق الی نیقوماخوس، ۱/۱۷۸.</ref> و برخی مانند [[افلاطون]] آن را در پیروی انسان از فضیلت‌ها<ref>← کاپلستون، تاریخ فلسفه، ۱/۲۵۱.</ref> دانسته‌اند. رواقیون سعادت را زندگیِ هماهنگ با طبیعت و همراهی اراده انسانی با اراده الهی می‌دانند.<ref>کاپلستون، تاریخ فلسفه، ۱/۴۵۳.</ref> برخی متکلمان سعادت را برگزیدن آنچه موجب حسن عاقبت می‌شود<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱/۷۵.</ref> و شقاوت را به معنای سوء عاقبت<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱۰/۷۷.</ref> و آنچه مایه افتادن در [[آتش جهنم]] و کیفرهای ابدی است،<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۲/۱۶۵.</ref> می‌دانند. امام‌خمینی همانند ملاصدرا<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۹/۱۲۱.</ref> حقیقت سعادت را مساوق وجود و اختلاف مراتب سعادت را بر پایه تفاوت کمال وجود<ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۷۴.</ref> که همان دریافت لذت و ادراک ملایم است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۴۹–۴۵۰.</ref> می‌داند. به باور ایشان، سعادت همان کمال و راحت مطلق<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۲.</ref> و پیمودن راه معرفت و انسانیت<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۶ و ۲۸۳؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۶–۱۹۳.</ref> است؛ چنان‌که صورت کمالِ سعادت، حب خداوند و باطن شقاوت، بغض خداوند است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۷۴.</ref>

دیدگاه‌های گوناگون اندیشمندان دربارهٔ سعادت و شقاوت، به اختلاف بنیان‌های فکری آنان در این زمینه بر می‌گردد. برخی هستی را تنها در جهان طبیعت می‌دانند؛ از این‌رو به سعادت در [[آخرت]] توجه نداشته و سعادت را تنها در امور مادی می‌دانند.<ref>← ارسطو، علم الاخلاق الی نیقوماخوس، ۱/۱۷۸.</ref> با اینکه حکمای الهی به جهان آخرت و سعادت و شقاوت آخرتی ایمان دارند، ولی بر پایه بنیان‌های هستی‌شناسانه خود از جهان، در تبیین سعادت و شقاوت اخروی اختلاف دارند. حکیمانی چون ابن‌سینا، در بنیان‌های انسان‌شناختی خود بر جنبه روحانی و عقلی پافشاری کرده و حقیقت انسان را به جنبه روحانی دانسته و بدن و جسم را بر هویت انسان مؤثر نمی‌دانند.<ref>ابن‌سینا، رسائل، ۱۶۶.</ref> آنان از سوی دیگر، در بنیان‌های معرفت‌شناختی، علم را انفعالی و درک حسی را لازمه وجود حواس بدنی می‌دانند<ref>ابن‌سینا، التعلیقات، ۶۶ و ۱۹۲.</ref>؛ به همین مایه، سعادت عقلی را برترین سعادت و سعادت وهمی (خیالی و غیر حقیقی) و حسی را ناچیز می‌دانند.<ref>ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، ۱۰۹–۱۱۴؛ خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۳۳۴–۳۳۷.</ref>

به باور امام‌خمینی برخی از حکمای مشاء<ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۳۵۵–۳۵۷.</ref> چون علم را انفعالی دانسته و انفعال در مجرد، بدون ماده را ممکن نمی‌دانند، در تبیین سعادت و شقاوت حسی در جهان آخرت به سختی افتاده و برای حل آن قائل شده‌اند که روح‌ها پس از بیرون شدن از بدن، به بعضی از اجسام لطیف تعلق می‌گیرند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۰۴–۵۰۵.</ref> این همان تناسخ صعودی است که حکما آن را نمی‌پذیرند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۷۰.</ref>

امام‌خمینی در بیان سخن ملاصدرا<ref>الحکمة المتعالیه، ۳/۲۸۰، ۳۵۴ و ۸/۱۷۹.</ref> علم و احساس را به فعالیت [[نفس]] می‌داند<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۰۶.</ref> و از آنجاکه انسان موجودی مرکب از جسم و روح و قوای گوناگون نفسانی است و به بیان دیگر دارای چندین نشئه است، بر پایه این قوا ادراک‌های گوناگون دارد و بر اساس این ادراک‌ها، دارای سعادت حسی، خیالی، عقلانی و روحانی است و از آنجاکه ملاک سعادت، سه چیز است؛ ادراک‌کننده، ادراک‌شونده و ادراک، هر اندازه این سه قوی‌تر باشند، انسان از سعادت بالاتری برخوردار است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۵۱–۴۵۸؛ امام‌خمینی، انوار الهدایه، ‏۱/۷۶–۷۸.</ref> ایشان به پیروی استاد خود [[محمدعلی شاه‌آبادی]]، ملاک سعادت و شقاوت را [[علم]] و معرفت می‌داند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۳۶.</ref> و دربارهٔ ملاک سعادت قائل است هر نفسی که ملکات خود را با قانون‌های الهی و عقلی هماهنگ کند، سعید است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۷.</ref>

امام‌خمینی نیز سعادت و شقاوت را به اعتبارات مختلف تقسیم کرده‌است. ایشان سعادت و شقاوت را به اعتبار ادراکات انسان، به سعادت و شقاوت حسی، خیالی و عقلی<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۵۱، ۴۸۱ و ۵۰۱.</ref> و به اعتبار رابطه انسان با اجتماع، به سعادت و شقاوت فردی و اجتماعی<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۳۶؛ امام‌خمینی، تقریرات، ‏۳/۳۴۶.</ref> تقسیم کرده‌است. ایشان همچنین سعادت و شقاوت را از دید عرف بر پایه عمومیت آن دو، به سعادت و شقاوت مطلق و نسبی تقسیم کرده که اگر همه آنچه برای لذت‌های نفس نیاز است، به دست آید و به سبب آن، نفس همیشه و به حسب همه قوای در آسایش و راحتی باشد، چنین شخصی مطلقاً سعید است و اگر [[نفس]] همیشه و به حسب همه قوا در سختی و تنگنا باشد، مطلقاً شقی است، اما اگر نفس برخی وقت‌ها و به برخی از قوا در راحتی یا سختی باشد، سعید یا شقی نسبی است.<ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۷۳.</ref>

[[امام‌خمینی]] پایه سعادت را ادراک می‌داند<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۵۰.</ref> و همانند دیگر حکما<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۹/۱۲۱–۱۲۲.</ref> ادراک‌های افراد را دارای مراتبی می‌داند که هرچه ادراک‌شونده و ادراک‌کننده و ادراک قوی‌تر باشند، سعادت قوی‌تر و بیشتر است. از این‌رو سعادت دنیایی و حسی، مرتبه پایین سعادت برای انسان است و بالاترین مرتبه سعادت، ادراک مرتبه عالم عقلی و معرفت و ادراک حق‌تعالی است که نسبت به افراد، گوناگون است و برای موجودات مجرد در بالاترین درجه می‌باشد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۵۱–۴۵۲.</ref> به باور ایشان میان [[عرفا]] و [[فلاسفه]] در سعادت موجودات اختلاف است. عرفا به حکم سریان ادراک و شعور در همه موجودات، همه موجودات را دارای ادراک می‌دانند؛ بنابراین همه موجودات دارای سعادت و شقاوت‌اند، اما حکما به ادراک همه موجودات قائل نبوده، گیاهان و جمادها را دارای ادراک نمی‌دانند؛ از این‌رو آنها نه سعادت دارند و نه شقاوت.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۵۰–۴۵۱.</ref> ایشان معتقد است از آنجاکه همه موجودات بنابر برخی آیات<ref>اسراء، ۴۴.</ref> ادراک و نطق دارند، دارای سعادت و شقاوت‌اند<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۵۰–۴۵۱؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۹.</ref> {{ببینید|علم|تسبیح و تحمید}}.

در نگاه امام‌خمینی انسان موجودی است که نشئه‌ها و قوای گوناکونی دارد و بر پایه آنها ادراک‌های ویژه خود را دارد و نفس انسانی در سیر خود به [[حرکت جوهری]]، به سوی تکامل و تجرد است و در این سیر، رتبه وجودی او قوت یافته و کمال‌های جدیدی شامل او می‌شود و از آنجاکه ملاک و معیار سعادت هر موجودی، کمال نفس ناطقه است،<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۵؛ امام‌خمینی، تقریرات، ‏۳/۱۸۲ و ۴۵۲–۴۵۵.</ref> هرچه رتبه این نفس و ادراک‌های او بالا رود، سعادت او نیز رتبه بالاتری خواهد یافت.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۵۳.</ref> ایشان یکی از مراتب بالای سعادت ویژه انسان را چه در جنبه نظری و چه در جنبه عملی، کمال عقلی می‌داند و از آن به «سعادت عقلی تام» تعبیر می‌کند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۳.</ref> به اعتقاد ایشان لذت‌های روحانی و در جرگه [[فرشتگان مقرب|فرشتگان مقرّب]] درآمدن، یکی دیگر از رتبه‌های بلند سعادت و هدف‌های برتر حکما و محققان است؛ اگرچه نزد اهل سلوک، این مرتبه خود از این‌رو که خواستار لذت و کسب است، دارای نقص است و عبادت این بندگان، عبادت برده‌است،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۵.</ref> بلکه اهل سلوک بالاترین درجه سعادت را آن می‌دانند که انسان کردار خود را از بهره‌ها و لذت‌های نفسانی، حتی لذت جمال و بهجت دیدار الهی یا ترس از جدایی حق‌تعالی خالص کند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۵–۱۶۶.</ref>

امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است که مراتب شقاوت، مانند مراتب سعادت مرزی نداشته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۶۸.</ref> و شقاوت اشخاص دارای مراتب گوناگونی‌اند؛ مثلا شقاوت خواص جدای از شقاوت عوام است؛ زیرا دسته‌ای از بشر مانند حیوانات‌اند و از مبدأ و معاد آگاهی نداشته و از امور اعتقادی محروم‌اند. این گروه همان‌گونه که سعادت اعتقادی حق را ندارند، شقاوت اعتقادی باطل را نیز نداشته و در آخرت تنها تجرد برزخی حیوانی دارند و تنها از جهت درون نفس و برپایه ملکات خود، درد و شقاوت باطنی دارند، مگر اینکه نور توحید فطری که در همه انسان‌ها هست، در آنان ظهور کرده و بر جهنمِ داخلی آنان چیره شود؛ ولی در هر حال عذاب خارجی که در برابر عصیان و نافرمانی است، ندارند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۷۵–۴۷۶.</ref> گروه دیگر دسته زیادی از انسان‌هایند که گرچه در مراکز تمدن علمی و عملی‌اند، دین حق را نپذیرفته‌اند؛ اما نه از روی لجبازی و دشمنی، بلکه به جهت اینکه درستی [[اسلام]] را گمان نداشته یا اینکه هیچ‌گاه نامی از اسلام به گوش آنان نرسیده‌است. چنین افرادی اگر برابر [[دین]] خود رفتار کرده باشند، کیفر نخواهند شد؛ همان‌گونه که به بهشتی که جایگاه مقربان است، راهی ندارند. این دسته از افراد همانند حیوان‌ها و در [[دنیا]] و [[آخرت]]، زندگی حیوانی خواهند داشت،<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۷۷–۴۷۸.</ref> اما کسانی که [[استکبار]] ورزیده، از روی عناد، حقیقت را نمی‌پذیرند و به‌تدریج این حالت در آنان زیادتر شده و باطن آنان را شکل می‌دهد، به شقاوت ابدی و خسران کامل دچار می‌شوند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۷۸–۴۷۹.</ref>

از ظاهر برخی آیات برداشت می‌شود که سعادت برخی افراد<ref>انبیاء، ۱۰۱؛ ← آلوسی، روح المعانی، ۹/۹۲.</ref> و شقاوت برخی دیگر<ref>مؤمنون، ۱۰۶؛ ← میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۶/۴۷۰.</ref> از پیش رقم خورده‌است. در روایت نبوی (ص) نیز آمده که انسان در رحم مادر شقی یا سعید است.<ref>صدوق، التوحید، ۳۵۶.</ref> همچنین بنابر برخی روایات، طینت افراد شقی و سعید یکسان نیست.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲–۶.</ref> برخی از متکلمان اسلامی مانند اشاعره با بهره‌گیری از برخی آیات و روایات، قائل به جبر شدند<ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۴/۲۶۵؛ ابوعذبه، الروضة البهیة فیما بین الاشاعرة و الماتریدیه، ۳۵–۳۷.</ref> و برخی از علمای امامیه از این روایات برداشت کرده‌اند که سعادت و شقاوت از امور ذاتی است و علت ندارد.<ref>امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ‏۳/۳۴–۳۵.</ref>

ریشه سعادت‌داشتن، باورهای حق و اخلاق نیکو و کردار درست است و ریشه شقاوت، امور برابر آنها است<ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۷۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۲۸؛ امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۱/۲۳۳؛ امام‌خمینی، انوار الهدایه، ۱/۷۸.</ref>؛ از این‌رو به نظر امام‌خمینی حدیث یادشده را نمی‌توان بر معنای ظاهری و عرفی آن که سعادت بالفعل در شکم مادر است، بار کرد؛ زیرا سعادت از کمال‌ها و افعال است و در شکم مادر، نفس حالت هیولانی و استعدادی دارد و سعادت بالفعل در آنجا معنا ندارد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۲۸–۵۲۹.</ref> ایشان در احتمالی دیگر «بطن امّ» را جهان طبیعت معنا می‌کند؛ به اینکه جهان طبیعت، سرآغاز و مزرعه سعادت و شقاوت اخروی انسان است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۶۰.</ref>؛ اما انسان می‌تواند با پایبندی به [[احکام شرعی]]، جلوی این اقتضای ذاتی شقاوت را گرفته و سعادتمند شود<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۲۶۶–۲۶۷.</ref> {{ببینید|قاعده الذاتی لایعلل}}.

امام‌خمینی این سخن [[ملاصدرا]] که بعضی از ماهیت‌ها ظلمانی‌اند و شقاوت، ذاتی آنهاست را نقد کرده و براین باور است همه افراد بلکه همه موجودات، بر فطرت کمال‌خواهی آفریده شده‌اند و [[عشق]] به [[کمال]]، به گونه فطری در همه آنها وجود دارد؛ بنابراین در جهان آفرینش، چیزی نیست که شقاوت ذاتی داشته باشد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۸۰.</ref> اگرچه افراد انسانی بر پایه استعدادها و مزاج‌هایشان گوناگون آفریده شده‌اند و عوامل گوناگونی بر پدیدآمدن مزاج‌های مختلفِ پاک و ناپاک اثر دارد<ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۸۰–۸۱.</ref> و هر کدام بر پایه شرایط محیطی و پدری و مادری و مانند آن، استعدادی ویژه خود دارند که آنان را به سوی خیر یا شر می‌کشاند، اما بدین معنا نیست که این امور ذاتی‌اند و قابل تغییر و تبدل نیستند، بلکه می‌شود شخصی که استعداد شقاوت را دارد، تغییر کند و مؤمن شود و شخصی که استعداد سعادت را دارد، شقی شود<ref>امام‌خمینی، انوار الهدایه، ۱/۸۴–۸۵.</ref>؛ بنابراین می‌توان این روایت که انسان‌ها معدن‌هایی همانند معدن‌های طلا و نقره‌اند<ref>کلینی، الکافی، ۸/۱۷۷.</ref> را بر این معنا بار کرد که انسان‌ها در آغاز تولد بر پایه مواد و مزاج‌های شکل‌دهنده آنان، اختلاف داشته و به معادنی می‌مانند که هر کدام از مواد خاصی تشکیل شده‌اند؛ اما این به معنای اختیارنداشتن انسان در انتخاب کارهای نیک و بد نیست، بلکه اختیار، ذاتی انسان است و انسان شقی نیز می‌تواند با پند و انذار اصلاح گردد.<ref>امام‌خمینی، انوار الهدایه، ۱/۸۶–۸۷.</ref>

حکما و [[فلاسفه]] راه‌های گوناگونی برای رسیدن به سعادت معرفی کرده‌اند.<ref>← فروغی، سیر حکمت در اروپا، ۱/۲۳، ۳۴، ۵۵، ۱۹۸–۱۹۹ و ۲/۵۷–۷۱.</ref> [[افلاطون]] علم، معرفت و پیروی از فضیلت را لازمه کسب سعادت می‌داند.<ref>کاپلستون، تاریخ فلسفه، ۱/۲۵۱.</ref> [[ارسطو]] راه کسب سعادت را عمل به فضیلت‌های اخلاقی و عقلی می‌داند؛ به اینکه انسان باید معرفت به آن فضیلت‌ها را در مرحله عمل پیاده کند.<ref>ارسطو، علم الاخلاق الی نیقوماخوس، ۲/۱۴۶–۱۴۷.</ref> حکمای اسلامی نیز راه دستیابی به سعادت اخروی را به دست آوردن معرفت و محبت الهی<ref>ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۱۶.</ref> و عمل به فضیلت‌های نظری<ref>فارابی، الاعمال الفلسفیه، ۱۸۷.</ref> می‌دانند.

# طینت و زمینه‌های ذاتی: برخی از آغاز، زمینه امور خیر و صلاح و بعضی از آغاز، زمینه امور شر را دارند؛ ولی چنین نیست که این امور ذاتی انسان بوده و تغییرپذیر نباشد، بلکه همه ملکاتی که در انسان است تغییر و تبدیل پذیراند و انسان می‌تواند [[اخلاق]] و ملکات خود را تغییر دهد<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۱۰.</ref>؛

در همین راستا به باور امام‌خمینی سعادت و کمال انسان و جامعه اسلامی در گرو اطاعت از قوانین خداوند است که انبیای الهی (ع) آورده‌اند و در برابر، شقاوت و انحطاط انسان‌ها به جهت اطاعت و تسلیم در برابر انسان‌های دیگر است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۸۸.</ref> در میان اطاعت‌ها و عبادت‌ها، [[نماز]] مهم‌ترین عبادت است که سعادت بشر را فراهم می‌کند<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۶.</ref>؛ چنان‌که بالاترین مرتبه سعادت عقلی در اتصال به حق، در نماز به دست می‌آید<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۳.</ref> و اگر کسی از شرع پیروی کرده و اعمال شرعی خود را انجام دهد، باعث می‌شود قوای طبیعی مقهور عقل شوند. این [[اطاعت]] از [[شرع]] هم راه تحصیل سعادت است و هم شرایط را برای سعادت عقلی فراهم می‌کند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ‏۳/۴۶۲.</ref>

از سوی دیگر، امام‌خمینی موانعی را نیز برای سعادت بیان کرده‌است. ایشان یکی از موانع سعادت را ارتکاب [[گناهان]] شمرده‌است که انسان را از رسیدن به سعادت بازداشته و مایه ناپاکی قوای ظاهری نفس می‌شود که انسان را از قرب حق‌تعالی بازمی‌دارد و انسان تا ظاهر خود را از آلودگی‌ها پاک نکند به مرحله روحانیت و فتوحات باطنی نمی‌رسد<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۶.</ref>؛ چنان‌که [[انانیت نفس]] و حجاب طبیعت او را از مقام‌های روحانی بازمی‌دارد و در نتیجه نهایت سیر او دستیابی به کمال‌های نفسانی و سعادت‌های کم‌ارزش طبیعی خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۳۳.</ref>