کینونت عقلی
کینونت عقلی، یعنی وجود نفس قبل از بدن قائم به علت است؛ البته به وصف و نعت نفس موجود نبوده بلکه به وجود علت خود به نحو وحدت و بساطت موجود است.
اهمیت و جایگاه کینونت عقلی
کینونت عقلی در اصطلاح فلسفی به معنای مقام نفس قبل از تعلق به بدن است که نفس در مرتبه علت خود به نحو وجود جمعی حضور دارد.[۱]
یکی مباحث مورد توجه حکمای الهی بحث از کینونت عقلی است، ملاصدرا سخن از کینونت عقلی نفوس انسانی پیش از ابدان را بحث بسیار دشواری میداند که هر کسی گنجایش ادراک آن را ندارد. ملاصدرا تحقیق در این مسئله را نیازمند روشی فراتر از روش مرسوم فلاسفه مشهور میداند و معتقد است اینگونه مسائل عمیق، برای عارفانی که با کشف و شهود به مرحله بصیرت قلبی و مقام عین الیقینی رسیدهاند، قابل فهم و درک میباشد..[۲]
امامخمینی نیز در آثار خویش در بحث حدوث نفس و رابطه نفس با بدن قبل از ایجاد به بحث از کینونت عقلی نفس پرداخته و برای آن مراتبی بر میشمارد.[۳]
چیستی کینونت عقلی
از نظر حکمای الهی نفس پیش از وجود در دنیا، در عالم مفارقات عقلیه، با علت و سبب خویش به وجود عقلی و نه به وجود نفسانی، موجود است؛ زیرا علت و سبب وجود نفس، موجودی است تام و کامل الذات، و هیچ معلولی از علت تامه خود که هم تام در وجود و هم قام در افاضه و ایجاد است، منفک نخواهد بود، بنابراین نفس پیش از حدوث بدن در علت و سبب خود موجود بوده است؛ ازاینرو نفوس در کینونت عقلی خود، به وجود بسیط و واحد موجوداند، این نفوس در عالم عقل، شیء واحد و یک جوهر عقلی بسیط و به نحو ممتد با هم به نحو وجود جمعی هستند.[۴]
امامخمینی نیز در بیان چیستی و ماهیت کینونت عقلی معتقد است، مراد از وجود نفس قبل از بدن، این نیست که با جهت استقلالی وجودی به نحو کثرت باشد، بلکه مراد همان مرتبهای از مراتب نفس است که وجود آن قائم به علت است و علت در مرتبه ذات دارای کمالات معلول به نحو بساطت است پس در آن مقام به صفت و نعت نفس موجود نیست، بلکه به کینونت عقلی و به نحو وحدت موجود است.[۵]
به اعتقاد امامخمینی مراد کسانی که قائلند نفوس مجرده، قبل از ابدان بوده، همان کینونت عقلی نفوس در مرحله عالیه میباشد، البته نفس به این نحو که فعلاً هست و به بدن تعلق دارد در آنجا نیست، بلکه در آن کینونت، تعلق به بدن داشتن اصلاً شأن نفس نیست چون آن مقام، مقام وحدت است و مقام تفصیل و عالم طبیعت نیست.[۶]
کینونت اشیاء
امامخمینی با استناد به روایتی که گفته عقل بصورت ملکی روحانی خلق شده و برای او سرهای بیشماری است، به بحث کینونت اشیا پرداخته و معتقد است، این عقل، نقوش تمام صور وجودی مادون خود را به نحو أعلی و أتم دارد و مفتاح غیب و شهود است. هرچند وحدت او، وحدت حقیقیه حقه نیست؛ ولی نسبت به حقایق ملک و ملکوت دارای وحدت اطلاقی ظلی است،؛ ازاینرو در حدیث آمده برای این عقل و ملک روحانی «رؤس بعد رؤوس الخلایق» که اشاره به مقام جمعی و اطلاقی ظلی این حقیقت مقدس دارد.
نسبت این عقل به عقول جزئیه بشری مانند چراغ مبدأ انوار بر نفوس بالغ به مقام عقل است؛ همچنین به منزله دایره محیطی است به دوائر نفوس جزئیه است. بنابراین اشیاء در عالم عقلی و پیش از نازل شدن به عالم مادون کینونت عقلی دارند. به باور امامخمینی ارتباط این کینونت عقلی با موجودات مادون یکی از مسائلی است که ظاهراً میان ارسطو، معلم حکمت مشاء با استاد بزرگوارش افلاطون الهی، اختلاف نظر داشتهاند و مجدد حکمت متعالیه و مؤسسه فلسفه اعلا، جناب ملاصدرا، میان دو رأی این دو فیلسوف جمع کرده است.[۷]
امامخمینی هبوط نفس به عالم ماده را همان تنزل حقایق اندماجی در مرحله عقل به عالم ماده تفسیر میکند و معتقد است، نفس پیش از کینونت نفسی و تعلق به بدن، از کینونت عقلی برخوردار میباشد و این کینونت عقلی نفس جزء حیثیات مندمج در مرحله عقول است و در آنجا احکام عقل حاکم است، ازاینرو نفس به قدمت عقول قدیم است، امّا کینونت نفسی، زمانی است که نفس به بدن مادی تعلق دارد و چنین نفسی به خاطر تعلق به ماده از احکام ماده مبرّا نیست. در این کینونت حدوث نفس به سبب حدوث بدن مطرح است، بنابراین جسمانیة الحدوث بودن نفس به کینونت نفسی آن مرتبط است نه کینونت عقلی آن.[۸]
مراتب کینونت عقلی
به اعتقاد امامخمینی کینونت مراتبی دارد از جمله، کینونت در موطن حضرت علمیه و حضرت غیبیه.[۹]
به باور امامخمینی برای کینونت در مراحل بعدی سه نشئه عقلی، مثالی و طبیعی و جود دارد در نشئه عقلی، کینونت عقلی به نحو بساطت میباشد که این مرحله با مرحلهای که در عالم طبیعت دارد، نسبت ظلّ و ذی ظلّ را دارد، و این نفوس که در عالم طبیعت هستند، مرتبه و اظلال آن کینونت عقلیه هستند و ظلّ با ذی ظل بیگانه نیست، همچنین نشئهای که در عالم طبیعت است با وجود و نشئهای که در ماورای طبیعت خواهد داشت در سیر صعودی مباینت ندارد، زیرا نازل همان ترقی کرده به آن مقام کینونت عقلی است.
به باور امامخمینی این کینونت عقلی که در کمال جامعیت است و شامل همه نفوس میباشد، اینگونه نیست که اشیاء در او متمایز و «کون شیء فی شی» و مثل خزینه درهم و دینار باشد، بلکه این خزینة الله است و خزائن الله در کمال جامعیت است.[۱۰]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۹، ص۱۹۵؛ رساله عرشیه، ص۲۳۱؛ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۲۲.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۳۶۸-۳۳۸؛ میری، هستی عقلی نفس و حدوث جسمانی آن، ص۳۴-۳۵.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۱۵-۱۲۴؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۳۰۵؛ شرح دعای سحر، ص۱۲۹؛ آداب الصلاة، ص۳۲۳؛ التعلیق علی الفوائد الرضویة، ص۹۰ و ۱۰۷.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۳۴۶-۳۵۲ و ۳۷۱-۳۷۲؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۷، ص۳۳۰؛ میری، هستی عقلی نفس و حدوث جسمانی، ص۳۵-۴۰.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۰۹ و ۱۲۲؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۵۸؛ انوار حکمت، ص۳۶۴-۳۶۵.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۲۲.
- ↑ امامخمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۹۰ و ۱۰۷؛ الهدایه، ص۷۵، صاحبی، انوار حکمت، ص۳۵۷-۳۵۸.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحر، ص۵۵؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۲۲؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۰۶-۱۰۸؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۴۶۰-۴۵۹.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ۳۲۳؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۳۰۵؛ شرح دعای سحر، ص۵۵ و ۱۲۹.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۲۲-۱۲۴؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۵۷-۵۵۹.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، رساله عرشیه، تصحیح فولادکار، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۵ش.
- میری، محمد، هستی عقلی و حدوث جسمانی آن در اندیشه صدرالمتألهین، معرفت فلسفی، ۱۳۹۳ش.
نویسنده: باقر صاحبی