ثواب و عقاب

ثواب و عقاب، پاداش اعمال نیک و بد بندگان خداوند تعالی.

مفهوم‌شناسی

ثواب از ریشه «ثوب» به معنای بازگشت پس از رفتن یا بازگشت چیزی به حالت سابق است. هرچند نزد لغت‌دانان، ثواب برای مطلق پاداش، اعم از پاداش عمل نیک و جزای عمل بد به کار می‌رود، اما بیشتر برای پاداش عمل نیک استفاده می‌شود در اصطلاح متکلمان به معنای سود برای کسی است که سزاوار آن باشد و همراه با بزرگداشت و تجلیل از اوست. برخی از متکلمان ثواب را فقط درباره آخرت و برخی قائل‌اند که ثواب در دنیا نیز ممکن است تحقق پیدا کند. عقاب از ریشه «عقب» به معنای درپی‌آمدن و عاقبت و سرانجام کار است؛ همچنین به کیفر کار و فعل بد گفته می‌شود. در اصطلاح متکلمان ضرری است که همراه با تحقیر و اهانت باشد؛ همچنین به چیزی که از سختی‌های آخرت به آدمی می‌رسد و نتیجه گناهان اوست، گفته می‌شود. امام‌خمینی نیز ثواب و عقاب را جزای امتثال اوامر و نواهی حق‌تعالی می‌داند.

واژگان مرتبط با عقاب

از واژگان مرتبط با عقاب، عذاب و جزا است. فرق میان عذاب و عقاب در آن است که عقاب همواره به دنبال گناه شخص و به عنوان مجازات می‌باشد و عذاب لزوماً این‌گونه نیست و اعم است؛ چنان‌که عذاب بعضی از افراد در دنیا به جهت رضایت آنان از عمل سوء گذشتگان بوده است. و این خود معصیت محسوب می‌شود.

واژگان مرتبط با ثواب

از الفاظ مرتبط با ثواب، عوض، تفضل، جزا و اجر است. تفاوت ثواب با دو اصطلاح عوض و تفضّل این است که پاداش درصورتی‌که بنده مستحق آن و همراه با تعظیم باشد، ثواب و اگر همراه با تعظیم نباشد، عوض و اگر بدون استحقاق و تعظیم باشد، تفضّل نامیده می‌شود. البته امام‌خمینی در ثواب قائل به استحقاق نیست و آن را تفضّل می‌داند. (← ادامه مقاله) همچنین تفاوت ثواب و جزا در این است که جزا به مطلق عوض خیر یا شر گفته می‌شود و ثواب بر عوض خیر؛ همچنین تفاوت ثواب با اجر آن است که ثواب خصوص پاداش طاعات است و اجر گاهی به همین معنا و گاهی به معنای عوضی است که در برابر مطلق منافع دریافت می‌شود.

پیشینه

در ادیان الهی درباره ثواب و عقاب سخن به میان آمده است؛ چنان‌که آمده است پاداش خداوند بر اساس عمل، عدالت و امانت افراد قرار داده شده است. در مکاتب غیر الهی همچون هندو و کنفوسیوس نیز به این واقعیت توجه شده و در عقاید خود به آن پرداخته‌اند. در اسلام به موضوع ثواب و عقاب توجه ویژه‌ای شده‌ و در آیات بسیاری از آن سخن به میان آمده و تأکید شده است که هرکسی عمل خود را چه خوب و چه بد در پیش روی خود خواهد یافت در روایات نیز به جزای بسیاری از اعمال خوب و بد اشاره شده است. متکلمان در بعضی مباحث کلامی به مسئله ثواب و عقاب پرداخته‌اند؛ ازجمله اثبات معاد، توجه تکلیف، حسن و قبح عقلی و جبر و اختیار، چنان‌که معتزله ثواب و عقاب را نشانه اختیار انسان و اشاعره آن را از باب «عادة الله» می‌شمارند. در فلسفه و عرفان نیز از حقیقت ثواب و عقاب و تمثل آنها بحث شده است. از آنجا‌ که این بحث به مباحث تکلیف و حسن و قبح مرتبط است، علمای علم اصول از امامیه به این مباحث پرداخته‌اند. امام‌خمینی نیز در آثار اصولی و در آثار اخلاقی و عرفانی خود به بحث و بررسی درباره ثواب و عقاب پرداخته است.

حقیقت ثواب و عقاب

اندیشمندان درباره حقیقت ثواب و عقاب آرای مختلفی مطرح کرده‌اند:

1. جعلی و قراردادی: بعضی اندیشمندان ثواب و عقاب را قراردادی و جعلی می‌دانند؛ مانند عقد جعاله و قانون‌های حکومتی؛ چنان‌که شارع برای سیئه جزائی مثل آن و برای اعمال حسنه ثوابی ده برابر قرار داده است.

امام‌خمینی فرق جزا در حسنات و سیئات را به دلیل مطابقت آن با ظاهر آیات و روایات رد نکرده و معتقد است بنابر این نظریه همان‌طور که اگر کسی در عقد جعاله در برابر پیداکردنِ گمشده‌اش مبلغی را معین کرد و باید در صورت پیداشدنِ گمشده مبلغ را بپردازد، خداوند هم به این وعده خود اجابت می‌کند که در برابر انجام عملِ نیک ده برابر ثواب می‌دهد؛ اما در وعید بر عقاب، لازم نیست به آن عمل کند؛ زیرا مخالفت با وعید، زشت نیست.

1. تجسم صور اعمال: برخی حکما ثواب و عقاب در آخرت را نظیر ثواب‌ها و عقاب‌های مقرر در نظام بشری و عالم طبیعت نمی‌دانند؛ بلکه آن را از قبیل لوازم اعمال و صورت مناسب آن عالم و از قبیل تمثل ملکوتی عمل می‌دانند؛ به این معنا که آنچه در دنیا انجام گرفته، چه خوب و چه بد، صورتی ملکوتی دارد که در آخرت هویدا می‌شود. در واقع فاعل نفسِ عمل خود را به صورت حقیقی و ملکوتی در آخرت می‌یابد.
2. انشای حقایق ثواب و عقاب: به این معنا که شخص با تحصیل ملکات و عقاید می‌تواند صور نیکو یا زشت را در آخرت ایجاد کند . امام‌خمینی درباره دو دیدگاه دوم و سوم بر این اعتقاد است که دلیلی بر نفی این دو وجود ندارد و آیات و روایات به آن اشاره و بلکه تصریح دارند؛ اما نمی‌توان از آیات و روایات انحصارِ ثواب و عقاب در این دو نظریه را استفاده کرد
3. استحقاق و جزای عمل: به این معنا که شخص با انجام آنچه که خداوند به آن یا ترک آن امر کرد، مستحق ثواب یا عقاب می‌شود. امام‌خمینی درباره قول به استحقاق معتقد است کسی که حق‌تعالی را بشناسد و به نسبت خداوند و خلق توجه کند، نمی‌تواند استفاده بنده از نعمت‌های خداوند در راه اطاعت او را سبب استحقاق بداند.
4. عین عمل‌بودن ثواب و عقاب: لازمه این نظر، تجسم اعمال است. طبق این قول هر گونه دوگانگی و انفکاک میان جزا و عمل نفی شده و عمل عین جزاست. امام‌خمینی نیز در آثار خود چگونگی ارتباط ثواب و عقاب با عمل را از سنخ عینیت می‌شمارد که انسان هرچه در این دنیا انجام می‌دهد به او می‌رسد. ایشان با استناد به بعضی آیات خود عمل را به عنوان ثواب و عقاب معرفی می‌کند؛ نه اینکه ثواب با عمل مغایرت داشته باشد. از این جهت عین تمام اعمال و عقاید و اخلاق در قیامت منعکس می‌شود (ببینید: مقاله تجسّم اعمال).

با این حال، بعضی متکلمان بر این اعتقادند که عذاب‌های اخروی از قبیل انشای نفس است که نفس طبقِ اخلاق و ملکاتی که دارد، صورت آتش و عذاب‌ها را در صقع جان و ذهن خود ایجاد می‌کند و از این صور ذهنی خود معذّب می‌شود. امام‌خمینی این نظر را نمی‌پذیرد و معتقد است انشای نفس در آخرت این‌چنین نیست که وجود عینی نداشته باشد؛ بلکه صورت‌هایی که نفس ایجاد می‌کند به جهت قوت آن و اشتغال‌نداشتن به طبیعت، وجودات عینی پیدا می‌‌کنند که مطابق با همان صورت‌های نفس هستند و این نفس طبق ملکاتی که در دنیا کسب کرده، صوری را انشا می‌کند که آن صور؛ مانند آتش، تازیانه و یا حیوان درنده، متناسب آن ملکه است و چون این ملکات با ذات او متحد است، آنچه نفس انشا می‌کند، مطابق با ذات خود می‌باشد، نه اینکه تنها صورت ذهنی باشد بلکه نفس به جهت کمال و قوتی که یافته آنچه انشا می‌کند، در خارج تحقق می‌یابد مانند اینکه نفس به واسطه قوتی که یافته، می‌تواند بهشتی را در خارج ایجاد کند. البته این به آن معنا نیست که همه نعمت‌ها و یا عذاب‌های اخروی انشای نفس باشد، بلکه ممکن است نعمت‌ها و یا عذاب‌های دیگری موجود باشد که به آنها برسد. امام‌خمینی بر اساس مبنای غالب حکما که معاد را جسمانی و روحانی می‌دانند، معتقد است معاد روحانی برای کسانی است که قوه عاقله آنها بالفعل باشد و باقیِ افراد معاد جسمانی دارند. ایشان در بیان جسمانی‌بودن ثواب و عقاب قائل است اگرچه ثواب و عقاب در آخرت مربوط به بدن و جسمانی است، این ادراک به واسطه نفس که جوهر مجرد و روحانی است، انجام می‌شود که دارای قوایی، مانند خیال، بصر، سمع و ذوق است. البته حتی در پیامبران کمّل(ع) نیز که به مراتب ادراک عقلانی رسیده‌اند این ادراکات جسمانی و برزخی وجود دارد و هیچ‌گاه روحانی و عقلانی محض نخواهد بود. امام‌خمینی مانند ملاصدرا بر این باور است بدنی که در آخرت محشور می‌شود و ثواب و عقاب جسمانی به آن تعلق می‌گیرد، عین همان بدن دنیوی است و عینیت به این معناست که تشخص این بدن به حال خود باقی است؛ اگرچه ماده آن در عالم طبیعت دایماً در حال تبدّل و تغییر است و عناصر جدیدی جایگزین می‌شوند. با این حال، تشخص صورت جسمیه آن محفوظ است و این جسم طبیعی در سیر کمالی خود با حرکت جوهری با خروج از عالم دنیا، از جسم طبیعی به جسم ملکوتی و برزخی تبدیل می‌شود و به آن درجه از جسمیت که معتدل‌ترین اجسام طبیعی است، می‌رسد؛ در عین حال عینیت این جسم نسبت به جسم طبیعی و دنیوی محفوظ است (ببینید: معاد)

ملاک ثواب و عقاب

اندیشمندان اسلامی در اینکه ثواب اخروی از روی استحقاق است یا تفضل، آرای مختلفی ارائه کرده‌اند. اکثر محققان امامیه با استناد به بعضی آیات از آن جهت که خداوند بندگان را به تکالیف مشقت‌آور مکلف کرده، بنده را مستحق دریافت این پاداش‌ها دانسته، اعطای پاداش بر خداوند را واجب می‌دانند؛ به این معنا که بنده در سایه اطاعتش مستحق ثواب خواهد بود و خداوند طبق استحقاقی که بنده‌اش پیدا کرده است، به او پاداش می‌دهد. برخی طبق مبنای استحقاق، ثواب را بر خداوند واجب دانسته و برخی ملاک استحقاق ثواب را انجام فعل واجب و مستحب یا ترک فعل قبیح می‌دانند؛ مشروط به اینکه به قصد وجوب یا مستحب یا دوری از فعل قبیح انجام شود برخی از معتزله نیز استحقاق ثواب و عقاب را طبق حکم عقل و نقل می‌دانند. در برابر، اشاعره که استحقاق بندگان را منکر شده، ملاک ثواب و عقاب را اراده خداوند می‌دانند، ملاک دریافت ثواب را تفضل و ملاک عقاب را عدل شمرده‌اند؛ به این معنا که هر چه خداوند انجام دهد، عدل است؛ نه اینکه هر چه عدل است او انجام دهد. آنان معتقدند انسان و همه اعمال او ملک خداوند است و از این‌روی انسان در انجام اعمال حقی بر خداوند ندارد و خداوند می‌تواند از اعطای ثواب سرباز زند یا از عقاب درگذرد.. بعضی دیگر نیز با اعتقاد به اینکه ثواب و عقاب همان صورت و هیئت متمثل‌شده اعمال انسان‌اند، هر گونه دوگانگی و انفکاک میان جزای اعمال و خود عمل را نفی کرده، ثواب و عقاب را لازمه عمل می‌دانند. (ببینید: مقاله تجسم اعمال) امام‌خمینی با استناد به کلام اهل بیت(ع) در ثواب قائل به تفضل و در عقاب قائل به استحقاق است. کسی که عمل صالح انجام داد، نه مستحق ثواب است و نه عقاب؛ اما از آنجا که خداوند وعده ثواب داده است، به وعده خود عمل می‌کند؛ ولی نه به این معنا که مجبور باشد؛ بلکه از باب تفضل عطا می‌کند. البته اگر ثواب و عقاب از لوازم اعمال باشد، در این صورت به نحو استحقاق تکوینی خواهد بود. و در این صورت دیگر تعبیر استحقاق معنا ندارد؛ همان‌گونه که اگر کسی قائل به جعلیت ثواب و عقاب شود نیز تعبیر به استحقاق معنا ندارد. البته ایشان در توصیه‌های اخلاقی خود تأکید دارد که سالک عملش را از خود نداند و طلب ثواب نکند؛ بلکه ثواب را تفضل بداند که این خود سبب رسیدن به درجات عالی اخلاص و مراتب عالی توحید افعالی خواهد بود.

تناسب ثواب و عقاب با اعمال

قرآن کریم جزای اعمال را مطابق با عمل می‌شمارد. در برخی از روایات نیز جزای عمل مطابق با آن شمرده شده است. اندیشمندان اسلامی نیز بر این نکته تأکید کرده‌اند که جزای اعمال مطابق با خود عمل است. و اگر مجازات‌ها در بعضی از کیفرهای اخروی شدیدتر از اعمال دنیوی به نظر می‌آید، چنان‌که قتل یک شخص سبب خلود در آتش می‌شود، به این جهت است که در آخرت رابطه کیفر و گناه رابطه عینی است، نه زمانی، به این معنا که ممکن است عمل در زمان کوتاهی انجام شود و آثار آن استمرار داشته باشد؛ چنان‌که در امور تکوینی نیز این‌چنین است. برای مثال نابیناکردن شخصی یک لحظه اتفاق می‌افتد؛ ولی اثر آن تا آخر عمر استمرار دارد. البته با عینیت‌داشتن عمل و جزا در آخرت دیگر مسئله مساوات و تناسب میان عمل و جزا مطرح نمی‌شود. برخی نیز با استناد به بعضی روایات تناسب میان گناه و خلود در آتش را نیت شخص دانسته‌اند؛ زیرا نیت پست، لازمه صفات و ملکات زشت است که اگر مانعی از عمل نداشته باشد، آماده اعمال زشت است و همین سبب می‌شود اگر در دنیا باقی بماند، مرتکب عصیان خداوند شود. امام‌خمینی ثواب و عقاب در آخرت را متناسب با اعمال در دنیا می‌داند. و معتقد است بنا بر عینیت اعمال و جزا یا از لوازم عمل‌بودن جزا در آخرت، این امر روشن‌تر است؛ زیرا خود عمل یا لازمه آن در آخرت ظاهر می‌شود. افزون بر این گاهی اعمالی که شخص جنایتکار در طول عمر خود انجام داده، ممکن نیست در این عالم محدود جزا داده شود. ایشان قول اهل تناسخ را که به جهت تناسب عذاب و جزا قائل شدند که مجرمان پس از مرگ به همین دنیا باز می‌گردند و در بدنی دیگر معذب می‌شوند، رد کرده و معتقد است لطیف‌تر بودن عالم آخرت نسبت به دنیا دلیل بر عدم تناسب نیست؛ زیرا در این دنیا شدت عذاب برای کفار ممکن نیست. افزون بر اینکه رجوع به بدن حیوان سبب عذاب نیست.

عوامل عذاب از منظر امام

از دیدگاه امام‌خمینی شدت عذاب در آخرت عوامل متعددی دارد: ۱. قوت ادراک: هر چه ادراک قوی‌تر باشد،‌ عذاب شدیدتر است و در آخرت نفس به جهت قوت در ادراک، عذاب برای او شدیدتر است. ۲. قوت و صلابت جسم: اگر جسم بر قبول حرارت، استعداد بیشتری داشته باشد و دارای صلابت بیشتری نیز باشد، امکان تحمل بیشتر عذاب را دارد و چون نفس در آخرت دارای این قوت و صلابت است، عذاب را بیشتر تحمل می‌کند. ۳. شدت وسیله عذاب: اگر اسباب عذاب شدیدتر و حرارت آن بیشتر باشد تأثیر آن بیشتر است، چنان‌که عذاب‌های آخرت این‌چنین است. ۴. کم‌شدن اشتغالات نفس: وقتی نفس متوجه چیزی است، درد را حس نمی‌کند؛ اما وقتی اشتغالات نفس کم شد، متوجه درد می‌شود و از آنجا که در آخرت تمام توجه نفس به عذاب‌های وارد بر خود است و همه امور دیگر از نظر انسان محو می‌شود، درد را بیشتر حس می‌کند. ۵. اتصال و نزدیکی عذاب: هر چه عذاب به جسم نزدیک‌تر باشد عذاب شدیدتر است و در آخرت این اتصال و چسبیدگی بیشتر است؛ بلکه طبق بعضی آیات آتش بر باطن نفوذ می‌کند و قلب را می‌سوزاند ـ چنین آتشی از عالم غیب و باطن برافروخته شده و ظاهر و باطن را می‌سوزاند.

شرایط استحقاق

قرآن و روایات از شرایط استحقاق ثواب سخن به میان آورده‌اند که عبارت‌اند از: ۱. ایمان و تداوم آن. ۲. اخلاص و تسلیم؛ بعضی روایات شرایط مکانی یا زمانی را نیز در استحقاق کمال ثواب دخیل دانسته‌اند. برخی متکلمان معتقدند اگر انسان در افعال خویش مختار و صاحب اراده نباشد، مدح و ذم و ثواب و عقاب برای او بی‌معنا خواهد بود و تکلیف‌کردن او خلاف عقل است. در برابر، اشاعره نظریه کسب را مطرح کرده‌اند و تأکید دارند که ثواب و عقاب از باب «عادة الله» است و شرط آن اختیار نیست. برخی متکلمان علاوه بر ایمان که شرط اصلی استحقاق ثواب است، شروط دیگری نیز برای آن لازم دانسته‌اند؛ ازجمله: ۱. فعل علاوه بر حسن، منفعت هم داشته باشد. ۲. فاعل از منفعت آن آگاه باشد. ۳. فعل از روی میل باشد تا قابل ثواب یا عقاب باشد. ۴. انگیزه عمل‌کردن، حسنِ فعل باشد و مقدمات و لوازم آن فعل نیز دشوار باشد. اکثر اصولیان شرط استحقاق ثواب را قصد قربت می‌دانند. در مقابل برای استحقاق عقوبت نیز شرایطی ذکر شده است؛ مانند اینکه شخص بر انجام فعل قدرت داشته باشد و از روی اکراه، نسیان، خطا و جهل نباشد.

شرایط صحت ثواب و عقاب از منظر امام

امام‌خمینی نیز شرایطی برای صحت ثواب و عقاب ذکر می‌کند: ۱. فاعل دارای قوه ادراک باشد و قدرت آگاهی و اطلاع بر عالم آخرت داشته باشد و معتقد باشد برای این عالم خالق و مدبّری است. ۲. تکالیف الهی به او رسیده باشد. ۳. صدور فعل از فاعل با اراده، اختیار و بدون هیچ‌گونه اجباری باشد. ایشان شرط سوم را با دو رویکرد کلامی و فلسفی بررسی کرده و معتقد است از دیدگاه کلامی هر فعلی که از روی علم و اختیار صادر شود، منتسب به فاعلش خواهد بود و از نظر فلسفی، اختیار انسان شرط ثواب و عقاب است، لکن شرط کافی نیست؛ در حیوانات نیز این اختیار و اراده موجود است؛ بلکه شرط دیگری لازم است و آن قوه تمییز حسن و قبح افعال می‌باشد.

عوامل زوال ثواب و عقاب

در آیات و روایات پیرامون عوامل زوال استحقاق ثواب و عقاب سخن به میان آمده است. برخی از اموری که استحقاق ثواب را زایل می‌کند،‌ عبارت‌اند از: ۱. کفر و ارتداد پس از ایمان: این عامل باعث حبط و بطلان عمل و به تبع آن از بین‌رفتن آثار آن ازجمله ثواب اخروی می‌شود ؛ ۲. بی‌ادبی به ساحت مقدس پیامبر خاتم(ص). ۳. منت‌گذاشتن و اذیت‌کردن در امر صدقه. ۴. انکار ولایت امیرمؤمنان(ع). ۵. ترک نماز به صورت عمدی. امّا اموری که در زوال عقاب مؤثرند، عبارت‌اند از: ۱. ایمان پس از کفر: اگر کسی پس از کفرش ایمان بیاورد، همین ایمانِ متأخر باعث می‌شود اعمالی که تاکنون باطل و بی‌ارزش بوده است، صحیح گردد و در نتیجه اعمالش در سعادت او اثر بگذارد. (ببینید: ایمان و کفر) ۲. توبه: مؤمنی که به سبب گناهی مستحق عقاب شده است، با توبه حقیقی ـ و حفظ تمام شرایط توبه ـ آثار نامطلوب گناه از صفحه جانش برطرف می‌شود و دیگر استحقاق عقاب نخواهد داشت. (ببینید: مقاله توبه) ۳. تکفیر: تکفیر به معنای از میان‌رفتن کیفر و آثار گناهان گذشته به سبب اعمال نیک آینده است. در میان ‌اندیشمندان در وجود تکفیر در اسلام اختلاف است. برخی از معتزله قائل به ثبوت تکفیر و برخی از امامیه و اشعریه آن را باطل دانسته‌اند. امام‌خمینی نیز به برخی عوامل زوال ثواب و عقاب اشاره کرده است؛ ازجمله: ۱. ریا: اگر ریا هنگام عمل باشد، عمل را باطل می‌کند و صاحب عمل، نه‌تنها استحقاق ثوابی پیدا نمی‌کند، بلکه تا مرز شرک می‌رود؛ چنان‌که در روایات انسان ریاکار انسانی معرفی شده است که گرفتار شرک در عبادات است. اگر ریا پس از عمل باشد، اگرچه حرمت دارد، اما عمل را باطل نمی‌کند (ببینید: مقاله ریا) ۲. احباط: امام‌خمینی جزع و فزع و عدم صبر بر مصیبت و عدم رضا به قضای الهی را موجب حبط اعمال می‌داند. همچنین ایشان با استناد به روایتی گفتن سخن توهین‌آمیز همسر به شوهر را سبب حبط اعمال او شمرده است.

مکان ثواب و عقاب

طبق برخی آیات بعضی از امت‌های گذشته به سبب عناد و اصرار در انکار پیامبرانِ(ع) خود، علاوه بر عذاب‌های اخروی به عذاب‌های دنیوی نیز گرفتار شده‌اند؛ اما محل اصلی ثواب و عقاب در آخرت است. در بعضی روایات نیز دنیا محل بعضی از عقوبت‌های گناهان شمرده شده که خداوند بندگان را به جهت گناهانی که مرتکب شده‌اند، گرفتار سختی‌ها و مشکلات می‌کند تا کفاره گناهانشان باشد و اگر تطهیر نشدند، مرگ را بر آنان سخت و دشوار می‌کند. ‌اندیشمندان اسلامی نیز محل حقیقی ثواب و عقاب را عالم آخرت می‌دانند. و عقوبت‌های دنیوی را به سبب کفاره گناهان در دنیا می‌شمارند. امام‌خمینی نقص و قصور و ضعف عالم دنیا را حکمت ظرف تحقق ثواب و عقاب در آخرت می‌داند؛ زیرا در آخرت نعمت‌ها و عذاب‌ها خالص است و به همان صورت به بندگان می‌رسد، به خلاف دنیا که عالم تزاحم است و با هر نعمتی، نقمتی و رنجی همراه است. ایشان درباره ادراک ثواب و عقاب و چشیدن آنها در آخرت قائل است قوای ادراکی به گونه‌ای قوی می‌شوند که امور لذیذ و یا دردآور را در عرض هم و متمایز از یکدیگر درک می‌کنند. امام‌خمینی قول اهل تناسخ را که معتقدند محل عذاب باید مناسب اعمال باشد و از آنجا‌ که عالم دنیا کدر و ظلمانی است، لازم است به حکم عقل و شرع منکران و گنهکاران در همین دنیا معذب شوند، نقد کرده و قائل است که سراسر قرآن و اخبار حکایت از اهوال آخرت دارد؛ افزون بر اینکه لطیف‌تربودن عالم آخرت مؤکد عذاب و عقاب است، نه آنکه با آن مناسب نباشد؛ بلکه در این عالم عذاب ضعیف است و شدت عذاب ممکن نیست.

پیوند به بیرون

باقر صاحبی، «ثواب و عقاب»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص....