بسیج عمومی

بسیج عمومی، فراخوان عمومی و سازماندهی آن در جهت رفع مشکلات.

بسیج به معنای سامان‌دادن نیروی نظامی و تمامیِ سازوبرگ جنگ است. در اندیشۀ امام‌خمینی، بسیج عمومی در معنای همکاری برای ساختن کشور به‌کار رفته است. ایشان خاستگاه بسیج را در رسالت پیامبران(ع) و اصل اسلام می‌دانست و معتقد بود مسجد، ستاد بسیج مردمی در دوره صدر اسلام بود. بر همین اساس با الگوگیری از صدر اسلام، توانست با ایجاد بسیج فکری و عملیِ مردم در سه مقطع نهضت اسلامی، حفظ انقلاب و جنگ تحمیلی با بحران‌های پیش روی جامعه مقابله کند.

امام‌خمینی اگرچه مهم‌ترین کارکرد بسیج را حفظ انقلاب می‌دانست؛ اما در عین حال کارکردهای دیگری مانند کارکرد سیاسی‌ و فرهنگی، کارکرد اقتصادی و کارکرد نظامی برای آن قائل بود.

امام بسیج مردمی در جهت حمایت از انقلاب را نه در یک نهاد حکومتی که بسیار فراتر از آن جست‌وجو می‌کرد و با وصف بسیج به کلمات بلندی چون شجره طیبه، مدرسه عشق، میقات پابرهنگان، معراج اندیشه پاک اسلامی و لشکر مخلص خدا، خلوص و صفای بسیجیان را می‌ستود.

مفهوم‌شناسی

بسیج به معنای سامان‌دادن، آماده‌کردن نیروی نظامی و تمامیِ ساز و برگ جنگ آمده است و بسیجِ عمومی به آماده‌کردن نیروهای داوطلب مردمی به صورت سازمان‌یافته در جهت حضور در عرصه‌های نظامی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گفته می‌شود. در سخن امام‌خمینی بسیج عمومی در معنای همکاری و همیاری برای ساختن کشور به‌کار رفته است.

پیشینه

بسیجِ عمومی مردم و امکانات، برای رسیدن به اهداف عموماً ارزشی، از تاریخ عمیقی در میان ملل گوناگون برخوردار است. بسیجِ قوم بنی‌اسرائیل به دست طالوت علیه فرعون و بسیجِ مسلمانان علیه مشرکان مکه به رهبری پیامبر اکرم(ص)، نوعی سازماندهی مردمی بوده است. در قرن‌های اخیر نیز کسب حمایت‌های مردمی و آماده‌سازی این امکانات جهت برپایی انقلاب از لوازم مهم پیروزی بر حکومت‌های مستقر بوده است. بسیج توده‌های مردم به تلاش جمهوری‌خواهان در انقلاب ۱۷۸۹م فرانسه در برابر حکومت پادشاهی لوئی شانزدهم و انقلاب سوسیالیستی ۱۹۱۷م روسیه در برابر سلطنت تزار از شواهد تاریخی مهم بسیج مردمی در انقلاب‌ها و غلبه بر حکومت‌های پادشاهی است.
در ایران نیز بسیج مردمی به‌خصوص با تلاش روحانیان در برابر ظلم و فشار حکومت‌ها انجام شده است. از بارزترین این موارد می‌توان به نقش روحانیان در بسیج توده مردم در مقطع جنگ دوم ایران و روس و روشنگری و بسیج مردم در خصوص تحریم تنباکو به همت روحانیان و با فتوای میرزای شیرازی و بسیج اقشار مردم در برابر حکومت و دربار قاجار برای رسیدن به اهداف نهضت مشروطه اشاره کرد. (ببینید: نهضت تحریم تنباکو و نهضت مشروطه) استفاده از این ابزار برای ابراز نظر عمومی در قضیه ملی‌کردن صنعت نفت نیز مشهود است. در آن دوره، محمد مصدق و سیدابوالقاسم کاشانی توانستند با دعوت از مردم برای راهپیمایی‌های متعدد و حضور در صحنه اجتماعی راه ملی‌کردن صنعت نفت را هموار سازند. (ببینید: ملی‌شدن صنعت نفت)
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرکوب و تشدید فضای خفقان سیاسی، این روند تا سال ۱۳۴۲ متوقف شد؛ ولی از آن پس با سخنرانی‌ها و روشنگری‌های امام‌خمینی در خصوص لایحه کاپیتولاسیون تعامل حکومت پهلوی با رژیم اسرائیل سیاست‌های سرکوبگرانه داخلی سیاست‌های اقتصادی و ضد فرهنگیِ رژیم پهلوی (ببینید: فرهنگ و هجوم فرهنگی) توده‌های مردم حول محور اسلام و نقد عملکرد پهلوی بسیج شدند. امام‌خمینی در سال‌های نهضت توانست با استفاده از پشتوانه دینیِ مردم، بیشتر جریان‌های سیاسی و اجتماعی، از هر طبقه و آیین و گرایش را بسیج کند. با پیروزی انقلاب اسلامی ایشان دوباره با تکیه بر ابزار بسیج مردمی توانست جامعه انقلابی و متشتت را به ثبات نسبی برساند.

جایگاه و اهمیت

به باور امام‌خمینی خاستگاه بسیج به رسالت پیامبران(ع)، و به اصل اسلام و همچنین به زمان پیامبر اسلام(ص)، بازمی‌گردد. در روزهای هجرت پیامبر(ص)، به مدینه، آیات برخورد متقابل مسلمانان با مشرکان بر پیامبر(ص)، نازل شد و ایشان به فراخوانی و بسیج عمومی برای دفاع از کیان اسلامی در میان مهاجران پرداخت. از نگاه ایشان مسجد، ستاد بسیج مردمی در دوره صدر اسلام بود و پیامبر(ص)، طایفه‌ها و مردم را برای کارهای مهم بسیج و سازماندهی می‌کرد ازجمله آن حضرت(ص)، توانست برای ایجاد عدالت اجتماعی، مردم فقیر را علیه نظام اشرافی و طبقاتی مکه بسیج کند.
امام‌خمینی که بسیج عمومی را نیروی متکی به قدرت بی‌پایان الهی و عامل نجات کشور از چنگال استعمار و استثمار می‌دانست که می‌توان به وسیله آن بساط غارت و جنایت را در کشور برچید ساختن ایران در ابعاد مختلف و رهایی از آشفتگی‌ها و ویرانی‌های پس از انقلاب را با وجود بسیج عمومی و با یاری همه اقشار مردمی ممکن می‌شمرد.
فرهنگ بسیجی با ویژگی‌هایی مانند گذشت از خود در راه دین و وطن، بی‌اعتنایی به مظاهر دنیوی، تقویت روحیه ملی شناخته می‌شود؛ فرهنگی که در دوران دفاع مقدس عمق بیشتری یافت و به پشتوانه‌ای برای انقلاب تبدیل گردید. در این فرهنگ، عقل و دین برهم منطبق می‌گردند؛ زیرا هر دو بنیان واحدی به نام فطرت دارند. در فرهنگ بسیجی بالاترین ارزش‌های انسانی رشد و تکامل می‌یابد و بستر حرکت عمومی جامعه، آرمان‌گرا، ظلم‌ستیز و متأثر از ارزش‌های انسانیِ واجد عناصر معنوی است. امام‌خمینی اساس فرهنگ بسیج را بر فداکاری مردم در راه اسلام و کشور استوار می‌دانست و معتقد بود در فرهنگ بسیجی ویژگی ایثار و اخلاص، فداکاری، شهادت‌طلبی و خودسازی و تزکیه چشمگیر است و در صورت حاکمیت این فرهنگ، هیچ آفتی ساقه تناور انقلاب اسلامی را تهدید نخواهد کرد و اگر در کشوری نوای دلنشین بسیجی، طنین‌انداز شد، چشم طمع دشمنان از آن دور خواهد بود. ایشان با وصف بسیج به کلمات بلندی چون: شجره طیبه، مدرسه عشق، میقات پابرهنگان، معراج اندیشه پاک اسلامی و لشکر مخلص خدا، همواره به خلوص و صفای بسیجیان غبطه می‌خورد و از خدا می‌خواست تا با بسیجیان محشور شود و به بسیجی‌بودن خود، افتخار می‌کرد. (ببینید: بسیج مستضعفین)

نقش بسیج عمومی

امام‌خمینی با درک شرایط زمانی و ضرورت‌های جامعه توانست با ایجاد بسیج فکری و عملیِ مردم در سه مقطع نهضت اسلامی، حفظ انقلاب و جنگ تحمیلی با مشکلات و بحران‌های پیش روی جامعه مقابله کند:

نهضت اسلامی

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های انقلاب اسلامی توانایی بسیج توده‌ها و همبستگی میان رهبران و مردم است. امام‌خمینی که از آغاز نهضت، ضرورت حضور مردم را که یکی از مهم‌ترین ارکان مبارزه با طاغوت است حس کرده بود، آحاد مردم را برای این رویارویی، آماده و دعوت می‌کرد. ایشان آگاهی‌رسانی به مردم و همچنین سازماندهی توده‌ها را باعث جلوگیری از اغفال آنان به دست دشمنان نهضت می‌دانست و همراهی مردم با علما در جریان اعتراض‌ها را موجب تقویت اسلام و حفظ احکام قرآن بیان می‌کرد. این در حالی بود که برخی از گروه‌های مخالف رژیم پهلوی با تشکیل حزب و گروه و انجام عملیات مسلحانه در پی مبارزه با رژیم بودند، ولی امام‌خمینی بارها تأکید کرده بود با گروهی و حزبی‌کردن قیام و مشی مسلحانه مخالف است و بیشتر بر سازماندهی و قیام مردمی علیه رژیم تأکید دارد و در پاسخ به برخی از اعضای سازمان مجاهدین خلق در دعوت به قیام مسلحانه؛ آنان را از این کار نهی کرد و آن را باعث ازدست‌رفتن نیروی مبارزه دانست. ایشان در بحرانی‌ترین شرایط انقلاب اسلامی نیز دستور جهاد مسلحانه صادر نکرد و تا سقوط حکومت پهلوی بر همین باور باقی ماند. (ببینید: مبارزه مسلحانه) و در آستانه پیروزی انقلاب نیز پیوستگی و مقاومت مردم و حمایت آنان از نهضت را ضرورتی برای شکست رژیم پهلوی می‌دانست و همبستگی و پیوستگی مردم از اقشار و طبقات مختلفِ روحانی، دانشگاهی، بازاری و دانشجو را موجب رسیدن به آرمان‌ها و اهداف انقلاب اسلامی می‌شمرد، چنان‌که ایشان با کمک گرفتن از نهاد روحانیت، از آنان نیز می‌خواست تا به سازماندهی و بسیج مردمی بپردازند.

حفظ انقلاب اسلامی

نظام سیاسی برآمده از انقلاب اسلامی، ساختار نوپایی بود که در آغاز با ابعاد گسترده‌ای از هرج و مرجِ اقتصادی و سیاسی روبه‌رو شد و برای حفظ دستاوردهای آن ضرورت تشکیل سازمانی برای سامان‌دادن به توده‌های مردم لازم می‌نمود. بنابراین امام‌خمینی در آذر ۱۳۵۸، در سخنانی، بر آموزش همگانی فنون جنگی و تشکیل ارتش بیست‌میلیونی تأکید کرد و در صورت تشکیل چنین ارتشی، کشور را از آسیب در امان دانست.
فرمان امام‌خمینی موجب تشکیل واحد بسیج در سپاه پاسداران و پس از آن، تأسیس سازمان بسیج ملی که بعدها به بسیج مستضعفین تغییر نام داد، شد. (ببینید: بسیج مستضعفین) ایشان بسیج مردمی در جهت حمایت از انقلاب را نه در یک نهاد حکومتی که بسیار فراتر از آن جستجو می‌کرد و این مهم را در همبستگی مردم و پشتیبانی آنان از انقلاب، در تمامی مناطق کشور می‌دید و ادامه نهضت اسلامی و ساختن، آبادانی و اداره کشور پس از پیروزی انقلاب را در گرو اتحاد و بسیج تمامی اقشار مردم می‌دانست؛ بر همین اساس این خواست ایشان در حوزه کشاورزی و عمرانی در قالب جهاد سازندگی در حوزه امنیتی در قالب کمیته انقلاب اسلامی و در کمک‌رسانی به مستضعفان در قالب کمیته امداد و افتتاح حساب ۱۰۰ امام (ببینید: بنیاد مسکن انقلاب اسلامی) تجلی یافت. همچنین به منظور ریشه‌کن‌کردن بی‌سوادی، نهضت سوادآموزی در هفتم دی ۱۳۵۸ به فرمان امام‌خمینی تشکیل شد. نمود دیگر مشارکت بسیج مردمی به همت امام‌خمینی در تحولات پس از پیروزی انقلاب را می‌توان در حمایت از دولت موقت مقابله و نفرت عمومی از عملکرد عناصر تجزیه‌طلب و گروه‌های سیاسی معاند و نیز حمایت از انقلاب اسلامی دید که عموماً با مشارکت مردم در راهپیمایی‌های سراسری حمایت خود را از مواضع امام‌خمینی و انقلاب ابراز کردند. (ببینید: تظاهرات)
اعتقاد امام‌خمینی به بسیج مردم و افکار عمومی منحصر به داخل کشور نبود و ایشان برای رسیدن به آرمان‌های اسلام ناب محمدی از تمامی مسلمانان جهان می‌خواست علیه نظام استعماری و استبدادی در جوامع خود به‌پا خیزند و همچون امت واحد در مقابل ظلم و تجاوز بایستند. در این راستا می‌توان به اعلام روز قدس اشاره کرد که همواره نمادی از همبستگی امت اسلامی و «بسیج عمومی اسلامی» ذیل آرمان آزادی قدس و مبارزه با اسرائیل بوده است. (ببینید: روز جهانی قدس) امام‌خمینی در عرصه‌ای گسترده‌تر حضور تمامی ملت‌های محروم جهان را حول خواسته‌های مشروع و احقاق حقوق انسانی خویش خواستار بود و با بیان طرح تشکیل حزب مستضعفان جهان سعی کرد تا از این منظر ملت‌های محروم جهان، راهی برای بسیج عمومی و احقاق حقوق اساسی خود بیابند.

جنگ تحمیلی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی با موافقت غرب و شرق با رژیم عراق برای حمله به خاک ایران و ضرورت دفاع از مرز و بوم و انقلاب نوپای اسلامی باعث شد که امام‌خمینی بار دیگر با بسیج مردم زمینه مقابله با تجاوزگران را فراهم کند با وجود اینکه ایشان دفاع از کشور را وظیفه ارتش و سپاه پاسداران می‌دانست، باور داشت مصداق کامل ایثار و خلوص و فداکاری، بسیجیان‌اند و بدون حضور مردم کار دفاع به سامان نمی‌رسد، بنابراین با الزامی‌دانستن بسیج همگانی مردم در جنگ و دفاع از مملکت اسلامی، از تمامی اقشار ملت خواست تا در مقابل دشمن به جبهه‌ها بروند. ایشان دفاع از کشور و اسلام را بر عهده همه مردم از زن، مرد، بزرگ و کوچک می‌دانست و معتقد بود چنانچه این بسیج عمومی صورت نمی‌گرفت کشور به تباهی کشیده می‌شد. ایشان ضمن اینکه جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را عاملی می‌دانست تا مردم حول محور دفاع از کشور اسلامی بسیج شوند. چگونگی بسیج عمومی مردم برای شرکت در جنگ‌ها را نیز همانند صدر اسلام خودجوش و مردمی می‌شمرد. (ببینید: جنگ تحمیلی)

کارکردهای بسیج

امام‌خمینی اگرچه مهم‌ترین کارکرد بسیج مردمی را پشتیبانی از انقلاب اسلامی می‌دانست ولی کارکردهای مختلفی برای آن بیان کرده است که از آن جمله می‌توان به کارکرد سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی اشاره کرد:

کارکرد سیاسی و فرهنگی

از مهم‌ترین کارکردهای بسیج عمومی و مردمی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی می‌توان به ورود عموم مردم به عرصه سیاست اشاره کرد. یکی از جلوه‌های این کارکرد در نگاه امام‌خمینی، اعتصاب‌ها و راهپیمایی‌های گسترده مردمی برای پیشبرد اهداف انقلاب بود. ایشان علاوه بر اینکه مردم را به اعتصاب علیه رژیم پهلوی فرا می‌خواند از آنان می‌خواست در صورت اعتصاب نخبگان و اصناف، به حمایت از آنان بپردازند؛ زیرا این‌گونه اعتصاب‌ها موجب تقویت اسلام و عقب‌نشینی رژیم پهلوی و اعلام حمایت عمومی از انقلاب و جمهوری اسلامی می‌شد. (ببینید: اعتصاب و اعتصاب کارکنان صنعت نفت) ایشان پس از پیروزی انقلاب نیز حضور مردم در راهپیمایی‌ها را به دلیل اینکه می‌توانند علاقه خود به اسلام، قرآن و جمهوری اسلامی را نشان دهند و به استکبار و استعمار ثابت کنند انقلاب اسلامی از پشتوانه مردمی لازم برخوردار است، ضروری می‌دانست. (ببینید: تظاهرات) همین بسیج افکار عمومی به همت امام‌خمینی در حمایت از نظام جمهوری اسلامی و احیای روحیه استکبارستیزی بود که باعث شد در زمان تسخیر لانه جاسوسی، عموم مردم از این حرکت دانشجویان حمایت کنند و نیروی تازه‌ای برای مقاومت در مقابله با مشکلات ایجاد شود.
از سوی دیگر، یکی از تأکیدها و توصیه‌های امام‌خمینی به مردم این بود که ویرانه‌های فرهنگیِ به‌جامانده از رژیم پهلوی‌ها در ایران را اصلاح کنند. ازجمله یکی از این عقب‌ماندگی‌ها، محرومیت بسیاری از مردم مستضعف از نعمت آموزش بود. در این راستا ایشان با تأکید بر اینکه باید بدون تشریفات و با سرعت به مبارزه با بی‌سوادی رفت، از عموم مردم خواست تا برای دست‌یابی به این مهم تلاش کنند. ایشان طرحی عمومی برای سوادآموزی مردم را ضروری می‌دانست و به دولت و مردم توصیه کرد برای ریشه‌کنی بی‌سوادی به صورت بسیج عمومی قیام کنند، تا در آینده‌ای نزدیک عموم مردم نوشتن و خواندن ابتدایی را آموخته باشند. (ببینید: نهضت سوادآموزی)

کارکرد اقتصادی و عمرانی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی اولویت اقتصادی کشور را در گام نخست خودکفایی از غرب می‌دانست که در این زمینه توده‌های مردم باید با ساماندهی و حضور در امور مهمی چون کشاورزی علاوه بر خشکاندن ریشه بیکاری، موجب خودکفایی کشور در مواقع تحریم و شرایط اضطراری باشند. (ببینید: تولید و صنعت) ایشان حمایت مردم از اقتصاد داخلی را باعث قطع وابستگی به بلوک شرق و غرب و در مرتبه بعد ورود رفاه به زندگی ملت می‌دانست.
امام‌خمینی یکی از عرصه‌های بسیج مردمی را رفع نابسامانی‌های کشور و آبادانی در نواحی مختلف می‌شمرد و معتقد بود تلاش و رسیدگی به مسائل عمرانی کشور وظیفه همه مردم است. ایشان ضمن تأکید بر نتیجه دنیوی آبادانی مناطق فقیر و مستضعف، خدمت به مردم این مناطق را دارای ارزش معنوی فراوان می‌دانست. مبارزه با فقر و رسیدن به عدالت اجتماعی یکی دیگر از عرصه‌های کارکرد بسیج مردمی است؛ به طوری که امام‌خمینی عقیده داشت برای بهره‌مندی مردم محروم ایران از ثمرات انقلاب باید با بسیج همه مردم به مبارزه با بی‌عدالتی و فقر برخاست، (ببینید: فقر) بنابراین پس از انقلاب با بسیج مردمی و سازماندهی افراد و امکانات در قالب نهادهایی چون جهاد سازندگی و کمیته امداد و بنیاد مستضعفین این امر محقق گردید.

کارکرد نظامی

پس از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و به‌کارگیری مفاهیمی مانند «حفظ دین، دفاع از کشور و دفاع از مردم و نوامیس» در سخنان امام‌خمینی، دفاع از کشور و حضور مؤثر در جنگ تحمیلی یکی از عرصه‌های ورود بسیج مردمی گردید. ایشان بسیج عمومی را در راستای حضور نیروهای مردمی در جنگ تحمیلی اعلام کرد و با اصلی‌دانستن مسئله جنگ، مردم و مسئولان کشور را به حمایت از رزمندگان اسلام فرا خواند، به این ترتیب نیروهای بسیجی به‌طور گسترده در تمامی عملیات‌ها و برنامه‌های جنگ حضور پیدا کردند و نقش آفریدند با ورود عموم مردم به عرصه دفاع از کشور، امام‌خمینی ضمن ستایش از مردم بسیجی، بسیج را پشتوانه انقلاب اسلامی دانست که هزاران رزمنده را تربیت و تقدیم انقلاب کرده است. (ببینید: بسیج مستضعفین و جنگ تحمیلی)

پیوند به بیرون

• امید حسینخانی، «بسیج عمومی»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۶۲۷–۶۳۲.