محاصره اقتصادی

مُحاصره اقتصادی منع یا محدودکردن روابط اقتصادی با جمهوری اسلامی ایران از سوی یک یا چند کشور به منظور تغییر رفتار آن.

محاصره اقتصادی در اصطلاح به قطع یا محدودکردن مناسبات تجاری و سیاسی، به عنوان اقدامی تنبیهی علیه کشوری که قوانین بین‌المللی را نقض کرده است، گفته می‌شود. محاصره اقتصادی در ادبیات اقتصاد و عرف سیاسی، معادل تحریم اقتصادی است. تغییر سیاست ایران در برابر امریکا پس از پیروزی انقلاب اسلامی، موجب استفاده از دیپلماسی فشار و تحریم اقتصادی ایران از سوی این کشور شد.

امام‌خمینی ماهیت نهضت اسلامی ایران را موجب تقابل قدرت‌های بزرگ با ایران و توطئه‌چینی‌های گوناگون، ازجمله محاصره اقتصادی می‌دانست. ایشان برخی از اهداف محاصره اقتصادی را ایجاد مانع برای تحقق عدالت و ناتوان‌سازی دولت در رسیدگی به محرومان برمی‌شمرد.

امام‌خمینی در عین آن‌که تحریم اقتصادی را مغایر با قوانین بین‌المللی می‌خواند، آن را هدیه‌ای الهی به‌شمار می‌آورد که برکات فراوانی نیز ازجمله تلاش برای خودکفایی، رفع مشکلات کشور با کوشش دانشمندان داخلی، فعال‌شدن مغزهای راکد داخلی، حفظ استقلال و پدیدآمدن روحیه خودباوری داشته است.

مفهوم‌شناسی

محاصره به معنای گرداگرد گرفتن، حصاری‌کردن در جنگ و گرفتن اطراف کسی یا چیزی است، به طوری که توان بیرون‌آمدن نداشته باشد. محاصره اقتصادی در اصطلاح به قطع یا محدودکردن مناسبات تجاری و سیاسی، به عنوان اقدامی تنبیهی به دست یک یا چند دولت علیه کشوری که قوانین بین‌المللی را نقض کرده‌است، اطلاق می‌شود.. برخی کارشناسان، تحریم اقتصادی را واکنشی به رفتار سیاسی یک کشور و با هدف تغییر در ایستارها، رفتارهای داخلی و خارجی کشور تحریم‌شونده و مجازات آن کشور می‌دانند؛ البته استفاده از این ابزار، بدون توجه به منافع و خواست اعضای جامعه جهانی و بر خلاف اصول و موازین بین‌المللی، سیاستی است که برخی قدرت‌ها علیه برخی کشورهای در حال توسعه اعمال می‌کنند. محاصره اقتصادی در ادبیات اقتصاد سیاسی و عرف سیاسی، معادل تحریم اقتصادی است و از قرن نوزدهم میلادی به بعد، در مبارزات سیاسی به کار گرفته می‌شود. امروزه تحریم با گستره بیشتر و هزینه کمتری که دارد، جایگزین مناسبی برای گزینه نظامی به شمار می‌آید.

پیشینه

استفاده از روش محاصره اقتصادی سابقه‌ای طولانی در تاریخ دارد. نخستین مورد مستند تحریم در متون غربی، به سال ۴۳۲ پیش از میلاد و عصر یونان باستان و دستور «مگارین» برای تحریم اهالی شهر «مگارا»، به دلیل ربودن سه زن اسپازینی بر می‌گردد. در تاریخ اسلام نیز سران قریش از محاصره همه‌جانبه، به‌ویژه اقتصادی علیه مسلمانان برای جلوگیری از نفوذ و پیشرفت اسلام استفاده کردند. این تحریم‌ها، علاوه بر جلوگیری از رسیدن مواد خوراکی به مسلمانان مکه، شامل ازدواج با آنان نیز می‌شد. تحریم در تاریخ امریکا از قرن هیجدهم میلادی به بعد بارها اجرا شده‌است. ساکنان مهاجر این کشور در سال ۱۷۶۵م/ ۱۱۴۴ش در اعتراض به اجرای قانون «استمپ» که تجارت امریکا با فرانسه را محدود می‌کرد، کالاهای انگلیسی را تحریم کردند که این اقدام به جنگ‌های داخلی انجامید. امریکا در سال ۱۸۲۲م/ ۱۲۰۱ش در واکنش به اقدام انگلیس در محدودکردن تجارت با فرانسه، مبادلات تجاری خود را با انگلستان متوقف کرد. تحریم اقتصادی تا سال ۱۹۱۸م/ ۱۲۹۷ش مکمل اقدامات نظامی به شمار می‌رفت؛ اما پس از جنگ جهانی اول به جای اقدامات نظامی، مورد توجه جدی قرار گرفت. پس از تشکیل جامعه ملل، قانون تحریم درباره برخی کشورها در سال‌های ۱۹۲۱ و ۱۹۳۴ و ۱۹۳۶م اجرا شد. قدرت‌های بزرگ از این ابزار علیه یکدیگر نیز استفاده کرده‌اند. در سال ۱۹۶۰م/ ۱۳۳۹ش دولت شوروی از تجارت خود با چین بسیار کاست. در سال ۱۹۸۰م/ ۱۳۵۹ش، امریکا، شوروی را به دلیل حمله به افغانستان، مورد مجازات‌های اقتصادی قرار داد. از سال ۱۹۴۵ تا ۱۹۹۰م بیشترین تحریم‌ها را امریکا اعمال کرده‌است. اعمال تحریم تنها از سوی کشورهای قدرتمند علیه دیگر کشورها نبوده‌است، بلکه کشورهای دیگر نیز گاهی از این ابزار استفاده کرده‌اند و تحریم کشورهای عرب در سال ۱۹۷۳م/ ۱۳۵۲ش علیه حامیان رژیم اسرائیل از آن جمله است. گاهی نیز از تحریم به عنوان ابزاری برای حفظ منافع ملت‌ها در برابر استعمارگران استفاده شده‌است که نمونه شاخص آن تحریم تنباکوست. پس از اعطای انحصاری امتیاز تولید، خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به یک انگلیسی به مدت پنجاه سال، میرزامحمدحسن شیرازی با تحریم شرعی استعمال توتون و تنباکو، باعث لغو این امتیاز شد.

(ببینید: نهضت تحریم تنباکو)

طبق قانون وضع‌شده در سازمان ملل، این نهاد بین‌المللی نیز حق تحریم کشورها را دارد. نخستین تحریم سازمان ملل درباره حکومت اقلیت سفیدپوست رودزیا و دومین آن تحریم اقتصادی افریقای جنوبی در دوره آپارتاید در سال ۱۹۷۷م/ ۱۳۵۶ش بود. از سال ۱۹۹۰م/ ۱۳۶۹ش تاکنون، کشورهای مختلفی ازجمله عراق، یوگسلاوی، سومالی، لیبی، لیبریا، هائیتی و افغانستان به دست شورای امنیت سازمان ملل تحریم شده‌اند. ایران نیز در دویست سال گذشته با تحریم‌های اقتصادی روبه‌رو بوده‌است. در دوره قاجاریه، به علت وابستگی اقتصاد شمال ایران به ساختار اقتصادی روسیه، به‌ویژه شبکه حمل‌ونقل آن، این کشور از تحریم اقتصادی علیه ایران استفاده می‌کرد. انگلیس نیز در سال ۱۳۳۱ به منظور تضعیف دولت محمد مصدق، ایران را مورد محاصره اقتصادی همه‌جانبه، ازجمله تحریم نفتی قرار داد.

تحریم‌های اقتصادی علیه جمهوری اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مبانی نظری و رفتاری جدیدی در ایران شکل گرفت که در بسیاری از موارد با اهداف امریکا مغایر بود؛ از این‌رو امریکا سیاستش را در برابر ایران تغییر داد و با استفاده از دیپلماسی فشار، تحریم اقتصادی را در الگوی رفتاری خود با ایران گنجاند که در واقع واکنشی به تغییر رفتار و برنامه‌ها و اهداف ایران در عرصه بین‌المللی بود.

امام‌خمینی ماهیت نهضت اسلامی ایران را موجب تقابل قدرت‌های بزرگ با ایران و توطئه‌چینی‌های گوناگون، ازجمله محاصره اقتصادی کشور می‌دانست. ایشان برخی دیگر از اهداف محاصره اقتصادی را ایجاد مانع در راه تحقق عدالت در ایران، ناتوان‌سازی دولت اسلامی در رسیدگی به محرومان، بازداشتن ملت ایران از حقوق مسلّم خود، همچون استرداد و محاکمه محمدرضا پهلوی برمی‌شمرد.

نخستین تحریم جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سوی امریکا، در پی تسخیر سفارت این کشور در ایران (۱۳ آبان ۱۳۵۸)، در واکنش به گروگان‌گیری اعضای سفارت و با هدف آزادی گروگان‌ها صورت گرفت. (ببینید: تسخیر لانه جاسوسی امریکا) اصلی‌ترین موارد تحریم در آن زمان، ممنوعیت واردات نفت از ایران، جلوگیری از صادرات قطعات یدکی و ابزارهای نظامی به ایران و مسدودکردن تمام دارایی‌های ایران در بانک‌های امریکایی بود. موج دوم تحریم علیه ایران زمانی شکل گرفت که دولت امریکا به دلیل بمب‌گذاری در پایگاه نظامی این کشور در لبنان در اول آبان ۱۳۶۲، ایران را در فهرست کشورهای حامی تروریسم قرار داد و در پی آن، صادرات کلیه تجهیزات نظامی و کالاهای دارای مصارف دوگانه نظامی و غیر نظامی را به ایران ممنوع کرد و موجب محدودیت کمک‌های مالی، ازجمله اعطای وام بانک جهانی به ایران شد. در سال ۱۳۶۶ پس از درگیری مستقیم نظامی امریکا با ایران در خلیج فارس، تحریم‌های امریکا ضد ایران وارد مرحله جدیدی شد. در این مرحله، امریکا در صدد کاهش صادرات نفت ایران به کشورهای غربی و محدودکردن تجارت آنها با ایران برآمد و به برخی کشورها، مانند ژاپن نیز فشار آورد تا از روابط تجاری خود با ایران بکاهند. روند تحریم‌های اقتصادی علیه ایران از سال ۱۳۶۸ به بعد نیز ادامه داشت.

امام‌خمینی، با مغایردانستن تحریم اقتصادی با قوانین بین‌المللی و ادعاهای بشردوستانه امریکا، به‌گرمی از آن استقبال کرد و تحریم را مایه بیداری و تلاش جوانان و تحفه‌ای الهی نامید که افکار و توان نیروهای داخلی را به کار انداخت و از دولت و ارتش خواست در اقدامی پیش‌دستانه، دیگر کالاهای قدرت‌های استکباری را تحریم کنند تا کشور به خودکفایی برسد.

آثار و پیامدهای محاصره اقتصادی

تحریم‌های اقتصادی بی‌تأثیر نبوده و مشکلاتی، مانند محدودیت تجارت بین‌المللی ایران، سقوط ارزش ریال، قطع کمک نهادهای بین‌المللی و دشواری وضع اقتصادی و معیشتی مردم را به دنبال داشته‌است؛ اما بیشتر کارشناسان بر این نکته تأکید کرده‌اند که تحریم‌های امریکا تأثیری در تغییر رفتار ایران در جهت اهداف امریکا نداشته‌است. برخی سیاست‌مداران نیز، تحریم‌های اقتصادی علیه جمهوری اسلامی ایران را موفق و برخی دیگر ناموفق ارزیابی کرده‌اند.

امام‌خمینی با وجود اینکه فشار محاصره اقتصادی و تحریم‌ها را کمرشکن شمرده، آن را هدیه‌ای الهی به شمار آورد و معتقد بود تحریم‌ها با وجود سختی‌هایی که پدیدآورده، باعث پرورش فکرها و تلاش در راه خودکفایی، فعالیت متفکران و رفع مشکلات کشور با کوشش دانشمندان داخلی و ابتکارات مختلف متخصصان ایرانی (حتی در دوران جنگ) شده‌است. ایشان حفظ استقلال، پدیدآمدن روحیه خودباوری، تبدیل‌کردن تهدیدِ تحریم به فرصتِ پیداکردن شخصیت خود و فعال‌شدن مغزهای راکد داخلی را از برکات محاصره اقتصادی می‌دانست و معتقد بود با ایمان راسخ ملت ایران و توکلی که به خداوند، یگانه مدبّر عالم دارد، تهدیدها و تحریم‌ها کارساز نخواهد بود. ایشان بر این باور بود که همه ملت‌ها و دولت‌ها از ایران رویگردان نشده‌اند و با تحریم امریکا همراهی نخواهند کرد و همراهی برخی دولت‌های قدرتمند و مدعی تمدن و استقلال را نشانه عدم استقلال واقعی و ترس آنها از امریکا می‌دانست.

برخی مخالفان تحریم معتقد بودند نفت ایران در هر صورت، حتی با هزینه بیشتر به فروش می‌رسد و سیاست تحریم به نفع امریکا نبوده‌است؛ چنان‌که پس از سال‌ها تحریم ایران به دست امریکا، حسابرسی این کشور اعلام کرد تأثیر تحریم‌های اقتصادی امریکا علیه ایران ناپیدا و تعیین میزان موفقیت آن دشوار است و همچنین گره‌خوردن روابط تجاری ایران با جهان و نقش تعیین‌کننده آن در بازار نفت جهان، کار امریکا را در انزوای اقتصادی ایران مشکل کرده‌است.

راهکارهای مقابله با تحریم

امام‌خمینی با نگاه عمیق دینی خود، به راهکارهایی برای مقابله با محاصره و تحریم اقتصادی و ناکارامدکردن آن سفارش می‌کرد که ایمان و توکل بر خدا استقلال فکری و فرهنگی کسب علم و دانش، تلاش در جهت خودکفایی و عدم وابستگی اقتصادی کشور و تحمل سختی‌ها، از آن جمله است. ایشان در راه مبارزه با تحریم اقتصادی، بر محور خودکفایی، به‌ویژه در امور کشاورزی و صنعتی تأکید بسیار می‌کرد و معتقد بود خودکفانبودن کشور موجب تحقیر ملت و تسلط بیگانگان بر آنان خواهد شد. ایشان راه رسیدن به خودکفایی را کار و تلاش در تمامی زمینه‌ها و فعالیت دانشمندان می‌دانست. امام‌خمینی با اشاره به سختی‌های دوره پیامبر(ص) و محاصره مسلمانان در شعب ابی‌طالب که از نگاه ایشان به‌مراتب سخت‌تر از این دوران بود، مردم را به تأسی به آن بزرگوار و تحمل مشکلات در راه رسیدن به اهداف عالی توصیه می‌کرد. همچنین مصرف‌گرایی، رفاه‌طلبی و بی‌بندوباری را نقطه مقابل استقلال می‌دانست و بر تشویق متخصصان داخلی و واردنکردن کالاهای تجملی و مصرفی سفارش می‌کرد و به دشمن نیز گوشزد می‌کرد ملتی که اهل روزه و پذیرش شهادت است، ترسی از محاصره اقتصادی به خود راه نمی‌دهد.

(ببینید: استقلال  و تولید و صنعت)

استفاده مثبت از ابزار تحریم

امام‌خمینی در سال‌های آغاز نهضت و در هشدار نسبت به ضرورت مبارزه با رژیم اسرائیل، از کشورهای اسلامی می‌خواست برای دفاع از مظلومان فلسطین و پیروزی بر دشمن صهیونیستی، همواره از همه ابزارها استفاده کنند؛ ازجمله با نبرد اقتصادی به مقابله اسرائیل بروند و با تحریم همه‌جانبه نفتی و تجاری و غیره، ریشه این ماده فساد را که تهدیدی علیه ممالک اسلامی است، از قلب ممالک اسلامی درآورند.

پیوند به بیرون

• مرضیه کافی، محاصره اقتصادی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۱۰۴-۱۰۷.