مصاحبه‌های امام‌خمینی

مصاحبه‌ گزارش و گفت‌وگوهای امام‌خمینی با رسانه‌های جمعی.

بیشتر مصاحبه‌های امام‌خمینی با مجلات، روزنامه‌ها، شبکه‌های رادیو و تلویزیون و خبرگزاری‌های داخلی و خارجی، در سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۹ صورت گرفته‌است و مجموعاً شامل ۱۳۵ مصاحبه است.

مصاحبه‌های امام‌خمینی تا پیش از سال ۱۳۵۷ کم‌شمار بود زیرا ایشان معتقد بود؛ مطبوعات به رنج‌های مردم نمی‌پردازند؛ از این‌رو مصاحبه با آنان بی‌فایده است. اما پس از مصاحبه با روزنامه لوموند، در چهارم اردیبهشت ۱۳۵۷ ـ طولانی‌ترین و تحلیلی‌ترین مصاحبه امام‌خمینی ـ در نجف و استقبال از آن، ایشان به درخواست‌های بعدی خبرنگاران پاسخ مثبت داد.

امام‌خمینی هنگام اقامت در پاریس از طرف دولت فرانسه اجازه سخنرانی و مصاحبه نداشت، اما پس از مصاحبه با روزنامه فیگارو، عملاً ممنوعیت مصاحبه ایشان با لغو شد.

مصاحبه‌های امام‌خمینی با شیوه‌های مختلف دیداری و شنیداری ثبت و ضبط شده‌است. گاهی نیز ایشان به صورت کتبی به پرسش‌های خبرنگاران پاسخ می‌داد.

اروپایی‌ها در تعداد مصاحبه‌ها پیشقدم بودند و پس از آن رسانه‌های آمریکا قرار دارند و در میان کشورهای عربی، لبنانی‌ها فعال‌تر بوده‌اند.

برخی از مشهورترین خبرنگارانی که با امام‌خمینی مصاحبه کرده‌اند عبارتند از: لوسین ژرژ، اوریانا فالاچی و محمد حسنین هیکل.

نخستین مصاحبه با امام‌خمینی در سال ۱۳۳۱ با مجله «ترقی» و آخرین مصاحبه در ۱۷ مهر ۱۳۵۹ در جماران انجام شده‌است.

متن کامل مصاحبه‌های امام‌خمینی در صحیفه امام موجود است؛ مجموعه مصاحبه‌های امام‌خمینی بر اساس متن صحیفه امام، در سال ۱۳۸۶ با عنوان «مصاحبه‌های امام‌خمینی» منتشر شده‌است. همچنین نشر دانشگاهی، کتابی با عنوان «طلیعه انقلاب اسلامی» در سال ۱۳۶۲ منتشر کرد که ۱۲۵ مصاحبه از ایشان را دربردارد.

نخستین مصاحبه‌ها

با پیدایش مطبوعات، رادیو و تلویزیون و دیگر رسانه‌های ارتباطی و اطلاع‌رسانی، مصاحبه با عنوان روشی برای بیان و انتشار اندیشه‌ها و آرا به خدمت گرفته شد. نخستین مصاحبه با امام‌خمینی مربوط به سال ۱۳۳۱ است که مجله «ترقی» دربارهٔ «ضرب و شتم مردم قم توسط مأموران شهربانی» انجام داده‌است. دومین مصاحبه ایشان در سال ۱۳۴۷ با نماینده «الفتح» صورت پذیرفته‌است پس از این تاریخ، بیشتر مصاحبه‌های ایشان با مجلات، روزنامه‌ها، شبکه‌های رادیو و تلویزیون و خبرگزاری‌های پرشمار داخلی و خارجی، در سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۹ صورت گرفته‌است و مجموعاً شامل ۱۳۵ مصاحبه است.

دو عامل در اندک‌بودن شمار مصاحبه‌های امام‌خمینی تا پیش از سال ۱۳۵۷ نقش داشتند:

1. باور ایشان به اینکه مطبوعات موجود بیشتر به تشریفات رسمی و ظواهر، مانند کاخ‌ها و مراسم پرهزینه شاهان توجه می‌کنند، و به رنج‌ها و مصائب مردم نمی‌پردازند؛ از این‌رو مصاحبه با آنان بی‌فایده است.
2. مانع‌تراشی‌های دولت عراق (در سال‌های تبعید در عراق) و فضای طرفداری آمریکا از رژیم پهلوی.

پس از انجام مصاحبه امام‌خمینی با روزنامه لوموند، در چهارم اردیبهشت ۱۳۵۷ در نجف اشرف و استقبال از آن، ایشان به درخواست‌های بعدی خبرنگاران پاسخ مثبت داد و در ۲۳ شهریور ۱۳۵۷ در نجف اشرف با رادیو و تلویزیون فرانسه مصاحبه دیگری انجام داد که در روزنامه فیگارو چاپ شد. ایشان در زمان اقامت در پاریس از طرف دولت فرانسه اجازه سخنرانی و مصاحبه نداشت، اما چون روزنامه فیگارو به دولت فرانسه نزدیک بود، توانست دیداری با امام‌خمینی ترتیب دهد و جریان این دیدار را تحت عنوان مذاکره در روزنامه چاپ کند که همین امر باعث اعتراض دیگر روزنامه‌های فرانسوی شد و عملاً ممنوعیت مصاحبه با امام‌خمینی لغو شد و ایشان از طریق مصاحبه با بنگاه‌های خبری و اطلاع‌رسانی دنیا، از این روش برای اطلاع‌رسانی، ابلاغ آرمان‌ها، مبارزه با رژیم شاهنشاهی و پیشبرد اهداف سیاسی و فرهنگی استفاده می‌کرد. با وجود محدودیت‌ها و سخت‌گیری‌ها، مصاحبه‌ها با بازتاب گسترده‌ای در داخل ایران پخش می‌شد و تأثیری فکری و روانی در گسترش و عمق بخشی به جنبش مردم بر جای می‌گذاشت. با توجه به نقش مهم امام‌خمینی در نهضت اسلامی روزنامه‌نگاران سرشناس و مهم جهان و مهم‌ترین شبکه‌های خبری و نشریات دنیا، برای مصاحبه با ایشان اشتیاق شدیدی نشان می‌دادند.

گستره مصاحبه‌ها و بنگاه‌های خبری

مصاحبه‌های امام‌خمینی با شیوه‌های مختلف دیداری و شنیداری ثبت و ضبط شده‌است. گاهی نیز ایشان به صورت کتبی به پرسش‌های خبرنگاران پاسخ می‌داد. در مدت اقامت امام‌خمینی در پاریس سؤالات برای ایشان ترجمه می‌شد و ایشان به آنها پاسخ می‌داد. گاه به سبب تکراری‌بودن سؤالات، جواب‌هایی که ایشان پیش‌تر داده بود، با اطلاع ایشان به خبرنگاران داده می‌شد. گاه نیز ایشان نکته جدیدی به پاسخ‌های قبلی خود اضافه می‌کرد.

آمار مصاحبه‌های امام‌خمینی از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۹ بدین‌گونه است: در سال ۱۳۵۷، اردیبهشت یک مصاحبه؛ شهریور یک مصاحبه؛ مهر، دو مصاحبه؛ آبان، چهل مصاحبه؛ آذر، ۲۸ مصاحبه؛ دی، ۴۲ مصاحبه؛ بهمن تا پیش از دوازده بهمن و عزیمت به ایران، پنج مصاحبه. پس از بازگشت به ایران و سکونت در تهران و قم شمار مصاحبه‌های ایشان کاهش یافت. در اسفند ۱۳۵۷ و فروردین ۱۳۵۸ مصاحبه‌ای از ایشان ثبت نشده‌است. مصاحبه‌های امام‌خمینی در سال ۱۳۵۸ به این ترتیب است؛ اردیبهشت، یک مصاحبه؛ مهر، یک مصاحبه؛ آبان، سه مصاحبه؛ آذر، هفت مصاحبه؛ دی، یک مصاحبه و سرانجام مهر ۱۳۵۹، یک مصاحبه داشته‌است. بر مبنای ماه‌شمار، بیشترین مصاحبه‌ها در دی ۱۳۵۷، یک ماه پیش از بازگشت به ایران با ۴۲ مصاحبه و بر مبنای روزشمار، بیشترین مصاحبه در ۱۸ دی ۱۳۵۷ در یک روز با هفت مصاحبه بوده‌است.

از نظر تحلیلی و استدلالی‌بودن، مصاحبه با روزنامه لوموند در چهارم اردیبهشت ۱۳۵۷، طولانی‌ترین و تحلیلی‌ترین مصاحبه ایشان است و بقیه مصاحبه‌ها کوتاه است. پاسخ‌ها بیشتر اقناعی و گاه جدلی است که با لحنی قاطع و بدون تردید بیان شده‌است.

پراکندگی مصاحبه‌ها با توجه به مکان‌هایی که امام‌خمینی در آنجا سکونت داشته، عبارت است از: سه مصاحبه در نجف اشرف، ۱۱۸ مصاحبه در نوفل‌لوشاتو (پاریس) و دو مصاحبه در تهران (یکی در مدرسه علوی و یکی در جماران) و دوازده مصاحبه در قم (یکی پیش از انقلاب و یازده مصاحبه پس از پیروزی انقلاب اسلامی). تنوع شبکه‌های خبری و نشریاتی که با ایشان مصاحبه داشته‌اند، از نظر ملیت و ماهیت رسانه بسیار است. روزنامه‌های اروپایی مانند ابزرور، فیگارو و گاردین انگلستان و مجلات مشهوری مانند ساندی‌تلگراف و اشپیگل. غیر از روزنامه‌نگاران، خبرگزاری‌ها و رادیو و تلویزیون‌های اروپایی نیز حدود چهل مصاحبه با ایشان داشته‌اند. اروپایی‌ها در تعداد مصاحبه‌ها پیشقدم بودند و پس از آن رسانه‌های عمومی آمریکا همچون تلویزیون سی.بی. اس، بالغ بر بیست مصاحبه با امام‌خمینی ضبط و پخش کرده‌اند.

بنگاه‌های خبری و اطلاع‌رسانی کشورهای عربی و خاورمیانه، اعم از رسانه‌هایی که با مدیریت مسلمانان یا پیروان دیگر ادیان اداره می‌شد، مانند روزنامه «النهار» چندین مصاحبه با امام‌خمینی داشته‌اند. در میان کشورهای عربی، لبنانی‌ها فعال‌تر بوده‌اند. از چند بنگاه آسیایی ـ آفریقایی که مصاحبه‌هایی با ایشان داشته‌اند، از ژاپنی‌ها شمار بیشتری مصاحبه ثبت شده‌است. از میان مصاحبه‌های امام‌خمینی با خبرنگاران غیر ایرانی، نام پنج تن از خبرنگاران برده شده‌است که عبارت‌اند از: لوسین ژرژ، خبرنگار روزنامه لوموند؛ اوریانا فالاچی، روزنامه‌نگار ایتالیایی؛ محمد حسنین هیکل، سردبیر روزنامه الاهرام؛ الیزابت تارگود، خبرنگار روزنامه گاردین؛ جورجی گایر از روزنامه لس‌آنجلس تایمز. در دیگر مصاحبه‌ها نیز تنها نام کلی خبرگزاری آمده‌است. امام‌خمینی خود یک روز پس از مصاحبه با اوریا فالاچی که در تاریخ ۲۱/۶/۱۳۵۸ در قم صورت گرفت ـ در صحیفه امام، بر خلاف صحیفه نور، به اشتباه تاریخ ۲/۷/۱۳۵۸ شمرده شده‌است ـ، در سخنرانی عمومی خود در مدرسه فیضیه به این مصاحبه و بخشی از محتوای آن دربارهٔ تبلیغات سوء علیه ایشان در غرب است، اشاره کرده‌است.

رسانه‌های ایرانی به دلیل خفقان موجود در زمان حکومت پهلوی، فعالیت کمتری داشته‌اند و تنها روزنامه‌های اطلاعات و کیهان یک مصاحبه در سوم بهمن ۱۳۵۷ داشته‌اند. پس از پیروزی انقلاب نیز دو مصاحبه کوتاه در پاسخ خبرنگار روزنامه اطلاعات در ۲۷ بهمن ۱۳۵۷ و دیگری در پاسخ به رادیو و تلویزیون آموزشی در ۷ اردیبهشت ۱۳۵۸ داشته‌است.

مصاحبه‌گران معمولاً دریافت‌ها و حوادث برجسته و نکات جذابی را که پیش یا هنگام یا پس از مصاحبه داشته‌اند، در مقدمه می‌آوردند؛ از این‌رو آنان نکاتی دربارهٔ زندگی امام‌خمینی مطرح کرده‌اند که بر اهمیت و تأثیر مصاحبه‌ها افزوده‌است. لوسین ژرژ، خبرنگار لوموند، در مقدمه خود، مطالبی دربارهٔ سادگی خانه امام‌خمینی و کوچک‌بودن خانه و اتاق مصاحبه و نیز عالی‌بودن روحیات ایشان و تسلط بر رفتار خود و خردمندانه‌بودن منش ایشان بیان کرده‌است. نیز برخی گفته‌اند امام‌خمینی با روش نگاه نافذ، به تفهیم اعتقادات خود به مخاطبانش می‌پرداخت.

موضوعات مصاحبه‌ها

بیشترین حجم مصاحبه‌ها به اقتضای مسائل جاری ایران، سیاسی و ناظر به حوادث داخل ایران است. دامنه این موضوعات بدین‌گونه است:

1. نقد نظام سلطنت و رفتار و عملکرد شاه
2. مسائل جاری در عرصه بین‌المللی مانند عملکرد دولت اسرائیل
3. ترسیم حکومت اسلامی و ساختار آن
4. جنبش عمومی و انقلاب اسلامی در ایران
5. سیاست خارجی حکومت اسلامی؛
6. تبیین برخی از مفاهیم سیاسی و مسائل و حوادث سیاسی عرصه بین‌الملل.

پس از مسائل سیاسی، مباحث مرتبط با مسائل اجتماعی و فرهنگی، مانند تمدن اسلامی، جوانان، زنان، ماه محرم، مدرنیزه‌کردن ایران و نقش بازار، درصد کمتری از حجم مصاحبه‌ها را به خود اختصاص داده‌است. در مرتبه بعد، مباحث شخصی مانند علت ترک عراق و مهاجرت به فرانسه، اقامت در فرانسه و زندگی روزانه قرار دارد. دیگر موضوعات به ترتیب درصد، عبارت‌اند از: فقه و حقوق، اقتصاد، کلام، اقلیت‌های دینی و ادیان.

فضا و مناسبات مصاحبه‌ها

مصاحبه‌ها تابع شرایط خاص و اقتضائات زمانی و مکانی بوده‌است؛ مثلاً در پی اجتماع مردم قم و اعتراض آنها به سیدعلی‌اکبر برقعی و تیراندازی مأموران و کشته‌شدن یک نفر در دی ۱۳۳۱، امام‌خمینی از سوی سیدحسین بروجردی برای پی‌گیری و تهیه گزارش مأموریت یافته بود و در جریان این پیگیری، نخستین مصاحبه ایشان در پاسخ به پرسش خبرنگار مجله ترقی رقم می‌خورد؛ همچنین در پی تشدید بحران فلسطین و نیاز آنها به کمک، در ۱۹ مهر ۱۳۴۷ در نجف به پرسش‌های نماینده «الفتح» پاسخ گفت موضوعات آن، مسائلی نظیر پرداخت وجوه شرعی به جنبش فتح، تداوم پیکار با اسرائیل، کمک مسلمانان جهان به مردم فلسطین و سرانجام نکوهش همکاری با صهیونیست‌ها است. تنها همین یک مصاحبه از امام‌خمینی، ویژه فلسطین و صهیونیسم گزارش شده‌است. البته ایشان در میانه دیگر مصاحبه‌ها به این موضوع پرداخته‌است آخرین مصاحبه دربارهٔ تجاوز رژیم بعثی عراق به ایران اسلامی، در ۱۷ مهر ۱۳۵۹ در جماران انجام شده‌است که خبرنگاران خارجی تنها یک سؤال دربارهٔ نظر امام‌خمینی در مورد جنگ و آینده آن پرسیدند.

امام‌خمینی در رویارویی با پرسش‌های خبرنگاران در نوفل‌لوشاتو و حتی در نجف اشرف، نظام آینده ایران را بسیار آزاد ترسیم کرده‌است؛ برای نمونه در مصاحبه با خبرنگار مجله آلمانی اشپیگل در شانزدهم آبان ۱۳۵۷ دربارهٔ جانشین نظام شاهنشاهی، تعیین نظام سیاسی آینده را منوط به آرای مردم دانست. در گفت‌وگو با «راسل کر»، بر آزادی و دموکراسی همه‌جانبه در حکومت اسلامی تأکید ورزید و تساوی شخص اول حکومت اسلامی با پایین‌ترین فرد جامعه اسلامی و آزادی زنان در این حکومت و تساوی حقوق آنها با مردان را مطرح کرد.

کتاب‌شناسی

متن کامل همه مصاحبه‌های امام‌خمینی در صحیفه امام موجود است؛ مگر متن پرسش و پاسخ دو مصاحبه در موضوعات «کنفرانس اسلامی» در رباط و «تجدید بنای مسجد الاقصی» که تنها گزارش خبری آن در برخی منابع اولیه، دیده می‌شود و متن مصاحبه در دسترس نیست. «ندای حق» عنوان کتابی است که اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا، آمریکا و کانادا گردآوری و منتشر کرده‌است و شامل ۳۳ مصاحبه در فاصله سوم آبان تا ۲۶ آبان ۱۳۵۷ است و به دلیل انتشار آن در ۱۳۵۷، قدیمی‌ترین منبع در این زمینه به‌شمار می‌رود. همچنین دو کتاب «مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها، پیام‌ها و فتاوای امام‌خمینی» در سال ۱۳۶۰ و «پیام انقلاب» در سال ۱۳۶۱، مصاحبه‌ها را در کنار سخنرانی‌ها و پیام‌ها در فصلی مستقل چاپ کرده‌اند که دربردارنده مصاحبه‌های امام‌خمینی تا پایان اسفند ۱۳۵۷ است؛ نیز مجموعه‌ای دیگر، در کنار سخنرانی‌ها و پیام‌ها، مصاحبه‌ها را آورده که قلمرو زمانی آن از آغاز تا هجرت به پاریس در چهاردهم مهر ۱۳۵۷ می‌باشد. همچنین، کتابی با عنوان «مصاحبه‌های امام‌خمینی» بدون شناسنامه و ذکر نام گردآورنده انتشار یافته‌است که شکل ظاهری آن همانند کتاب‌های منتشرشده در اروپا توسط تشکل‌های اسلامی ایرانیان مقیم آن کشورها بوده‌است. در این کتاب ۶۵ مصاحبه از ۲۳ شهریور تا ۲۱ آذر ۱۳۵۷ موجود است. این اثر ترتیب زمانی یا الفبایی و مانند آن ندارد.

مصاحبه‌های امام‌خمینی را نشر دانشگاهی، وابسته به ستاد انقلاب فرهنگی در یک مجلد با عنوان «طلیعه انقلاب اسلامی» در سال ۱۳۶۲ منتشر ساخت. این کتاب در مجموع ۱۲۵ مصاحبه از چهارم اردیبهشت ۱۳۵۷ تا ۲۸ آذر ۱۳۵۸ را دربردارد. ناشر آن مدعی است همه مجموعه‌های پیش از این اثر ناقص هستند و این کتاب کامل‌ترین آنهاست و پنجاه مصاحبه در آن وجود دارد که تا آن زمان، در مجموعه دیگری نشر نیافته بود. با چاپ صحیفه امام، کامل‌ترین مجموعه مصاحبه‌های امام‌خمینی در اختیار پژوهشگران قرار گرفته‌است. در این مجموعه، مصاحبه‌ها به ترتیب تاریخی در کنار سخنرانی‌ها، بیانیه‌ها و دیگر مکتوبات ایشان آمده‌است. در کتاب‌های «کوثر»، «در جستجوی راه از کلام امام» و «تبیان» نیز در کنار سخنرانی‌های امام‌خمینی از مصاحبه‌ها هم استفاده شده‌است.

(ببینید: صحیفه امام، کوثر، در جستجوی راه از کلام امام، و تبیان)

مجموعه مصاحبه‌های امام‌خمینی به اهتمام رسول سعادتمند و بر اساس آنچه در صحیفه امام موجود است، در سال ۱۳۸۶ توسط انتشارات تسنیم با عنوان «مصاحبه‌های امام‌خمینی» منتشر شده‌است. خلاصه‌ای از این کتاب با عنوان «مصاحبه و گفتگوهای برگزیده امام‌خمینی» در سال ۱۳۸۹ با همت رسول سعادتمند و توسط همین ناشر به چاپ رسیده‌است. مصاحبه امام‌خمینی با نماینده سازمان الفتح که در ۱۹ مهر ۱۳۴۷ در نجف اشرف انجام گرفته‌است، به چهار زبان عربی، ترکی، انگلیسی و فرانسوی ترجمه شده و همراه با اظهار نظر جمعی از علمای اهل سنت و شیعه، ازجمله سیدمحسن حکیم دربارهٔ موضوع فلسطین، در سطحی گسترده منتشر گشته‌است. با ترجمه «صحیفه امام» به زبان‌های عربی و انگلیسی، تمامی مصاحبه‌های امام‌خمینی نیز به این دو زبان ترجمه شده‌اند.

پیوند به بیرون

• محمد نوری، مصاحبه، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۳۳۵–۳۳۹.