امام در آینه اسناد (کتاب)

امام در آینه اسناد (کتاب)

اطلاعات کتاب
عنوان	امام در آینه اسناد
نویسنده	امام‌خمینی
موضوع	حاوی اسناد و گزارش‌های سازمان اطلاعات و امنیت رژیم پهلوی دربارهٔ فعالیت‌های سیاسی ـ مبارازاتی امام‌خمینی.
به کوشش	مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی
تعداد جلد	۵ جلدی
اطلاعات نشر
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۸۳
شمارگان	۳۰۰۰

امام در آینه اسناد، کتابی پنج‌جلدی دربردارنده گزارش‌های شهربانی رژیم پهلوی دربارهٔ فعالیت‌های سیاسی ـ مبارزاتی امام‌خمینی.

امام‌خمینی یکی از افرادی بود که تحرکات سیاسی و خطابه‌هایش را مأموران شهربانی رصد می‌کردند تا در زمان لازم بتوانند جلوی فعالیت‌های ایشان را بگیرند؛ از این‌رو مجموعه‌ای از اسناد در اداره شهربانی جمع‌آوری شد که در بازگویی سیر مبارزاتی امام‌خمینی حایز اهمیت‌اند.

اسناد مربوط به امام‌خمینی، موجود در شهربانی در بایگانی آن اداره نگهداری شده و شامل گزارش‌هایی می‌شود که از ششم آبان ۱۳۴۱ آغاز شده و تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ ادامه یافته‌است. چینش تاریخی اسناد به همان روال پرونده کلاسه‌شده در بایگانی شهربانی و بر اساس ترتیب تاریخ گزارش، تاریخ حادثه یا تاریخ وصول خبر تنظیم و تدوین شده‌است. شهربانی رژیم پهلوی به دلیل فقدان نیروهای لازم و به‌سبب گسترش ابعاد نهضت، نتوانسته همه رخدادها و وقایع روزانه را دریافت و گزارش کند.

جلد نخست در ۵۴۷ صفحه، گزارش‌های مربوط به آبان ۱۳۴۱ تا تیر ۱۳۴۳ و شامل حدود ۴۴۰ سند است.

جلد دوم در ۵۱۵ صفحه، مربوط به تیر ۱۳۴۳ تا پایان آبان ۱۳۴۳ و شامل حدود ۴۴۰ سند است.

جلد سوم با ۵۴۹ صفحه مربوط به آذر ۱۳۴۳ تا آخر اردیبهشت ۱۳۴۵ است و شامل حدود ۳۹۰ سند می‌شود.

جلد چهارم با ۵۲۶ صفحه و حدود ۴۵۰ سند، و مربوط به خرداد ۱۳۴۵ تا پایان سال ۱۳۴۹ است.

جلد پنجم در ۶۷۴ صفحه که حدود صد صفحه آن ضمیمه‌ها و تصاویر است، اسناد متعلق به مرداد ۱۳۴۹ تا بهمن ۱۳۵۷ آمده‌است.

این کتاب را مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام‌خمینی در سال ۱۳۸۳ چاپ و منتشر کرده‌است.

معرفی و کلیات

نظمیه یا شهربانی ایران در ربیع‌الثانی ۱۲۹۶ق/ فروردین ۱۲۵۸ش، پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه قاجار از سفر دوم به فرنگ، با هدف حفظ نظم، امنیت و آرامش مردم در شهرها و شناسایی و تعقیب بزهکاران تأسیس شد. این سازمان گرچه نظامی بود، اما از نظر اداری تابع وزارت داخله (کشور) بود و از لحاظ کشف جرایم در ردیف ضابطان دادگستری قرار داشت.

نخستین بار فردی به نام «کنت دومنت فورت» مستشار اُتریشی به مدت ده سال ریاست نظمیه را بر عهده داشت. در آغاز مشروطه یپرم‌خان ارمنی سردسته مجاهدان ارمنی رئیس آن شد و پس از قتل وی، معاونش سهراب‌خان ارمنی به جای او نشست. سپس مظفر اعظم (سردار انتصار) و پس از او، صولت‌نظام ریاست آن را عهده‌دار شدند. پس از مشروطیت، دولت ایران به جلب مستشار پرداخت و سه نفر مستشار سوئدی را جهت اداره و ریاست نظمیه استخدام کرد. با حاکمیت رضاخان پهلوی، سوئدی‌ها از ایران رفتند و از آن تاریخ ریاست نظمیه به دست افسران بومی افتاد.

پس از تأسیس فرهنگستان زبان ایران در سال ۱۳۱۳ و به پیشنهاد این فرهنگستان، واژه نظمیه به شهربانی تغییر یافت. در سال ۱۳۳۵ سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) تأسیس شد و هدف از آن حفظ امنیت و جلوگیری از هر گونه حرکت‌های توطئه‌آمیز بود و شهربانی نیز در کنار آن باقی ماند و به تجسس و تهیه گزارش ادامه داد. پس از آنکه اداره سیاسی در شهربانی ـ که با عناوین «اداره تأمینات»، «پلیس سیاسی» و «اداره آگاهی» از آن یادشده ـ شکل گرفت، وظیفه تعقیب و سرکوب مخالفان سیاسی به این اداره محول گردید. امام‌خمینی یکی از افرادی بود که تحرکات سیاسی و خطابه‌هایش را مأموران شهربانی رصد می‌کردند تا در زمان لازم بتوانند جلوی فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی ایشان را بگیرند؛ از این‌رو مجموعه‌ای از اسناد در اداره شهربانی جمع‌آوری شد که در بازگویی سیر مبارزاتی امام‌خمینی حایز اهمیت‌اند.

اهداف تألیف کتاب

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در مجموعه‌ای پنج‌جلدی این اسناد مهم را با عنوان سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد شهربانی تدوین و منتشر کرده که محتوای آن جزو گنجینه ملی و ذخایر فرهنگی به‌شمار می‌آید. این اسناد افزون بر فواید عمومی برای همه مردم، دارای اهمیت ویژه از نظر تاریخ‌نگاری است و همین دو امر، هدف اصلی از تنظیم و تدوین و انتشار آن بوده‌است.

ساختار کتاب

اسناد و گزارش‌های این پنج جلد، از یک سو، ازجمله ناگفته‌ها و ناشنیده‌هایی از مبارزات امام‌خمینی و یارانش را به تصویر می‌کشد و از سوی دیگر، بخشی از تلاش‌های تجسسی و اطلاعاتی و امنیتی مأموران شهربانی را در این دوره و در ارتباط با نهضت امام‌خمینی به نمایش می‌گذارد و به اهمیت آن می‌افزاید؛ چنان‌که مجموعه ۲۲ جلدی سیر مبارزات امام‌خمینی در آیینه اسناد به روایت ساواک نیز سیر مبارزاتی امام‌خمینی در دوران پهلوی را به تصویر می‌کشد و اسناد مهمی را در زمینه مبارزات سیاسی ایشان نشان می‌دهد. (ببینید: سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک) اسناد مربوط به امام‌خمینی، موجود در شهربانی در بایگانی آن اداره بایگانی شده و شامل گزارش‌هایی می‌شود که از ششم آبان ۱۳۴۱ آغاز شده و تا ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ به مدت شانزده سال ادامه یافته‌است. چینش تاریخی اسناد به همان روال پرونده کلاسه‌شده در بایگانی شهربانی و بر اساس ترتیب تاریخ گزارش، تاریخ حادثه یا تاریخ وصول خبر تنظیم و تدوین شده‌است و چون هر کدام از اسناد مجموعه از هویت مستقل برخوردار است، در ارجاعات به جای شماره صفحه، ذکر شماره و تاریخ اسناد ملاک قرار گرفته‌است.

با همه گستردگی و اهمیتی که این مجموعه پنج‌جلدی دارد، شهربانی رژیم پهلوی به دلیل فقدان نیروهای لازم و خبرچین‌های با تجربه و کارآمد و به سبب فراگیری و گسترش ابعاد نهضت، نتوانسته همه رخدادها و وقایع روزانه را دریافت و گزارش کند. برخی از مأموران گزارشگر چون از تحصیل و اطلاعات لازم و کافی بهره‌مند نبودند، نمی‌توانستند سخنان امام‌خمینی را در جلسه یادداشت کنند یا ناچار بودند مضمون آن را در حد درک و فهم خود ارائه کنند؛ بنابراین اغلب گزارش‌ها با متن اصلی سخنرانی‌ها فرق‌هایی دارند و گاهی مغایرند؛ گاهی نیز نارسا، ناتمام و مبهم‌اند. برخی از اخبار و گزارش‌ها بر پایه شنیده‌ها و شایعات تنظیم شده و خود مأمور در متن واقعه حضور نداشته‌است؛ بنابراین یا از اساس دروغ است یا با واقع فرق بسیاری دارد. علاوه بر این تعداد زیادی از آنها از نظر رسم‌الخط و قواعد املایی و انشایی، ضعف‌ها و غلط‌های آشکاری دارند که در متن و پاورقی تذکر داده شده و تصحیح و تکمیل شده‌است.

جلد نخست

جلد نخست کتاب در ۵۴۷ صفحه با یک پیشگفتار و چکیده‌ای از اسناد آغاز می‌شود و گزارش‌های مربوط به آبان ۱۳۴۱ تا تیر ۱۳۴۳ در آن جای گرفته و شامل حدود ۴۴۰ سند است که اغلب دربارهٔ موضوعاتی مانند «انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، «دستگیری امام»، «قیام پانزده خرداد»، «بازداشت و حصر امام در تهران»، «بازگشت به قم»، «دیدارهای امام با مردم و علما»، «جشن مدرسه فیضیه»، «مراسم جشن در شهرهای دیگر»، «چاپ و نشر عکس امام»، «تدریس امام» و «برخی شایعات، اختلاف امام با مراجع» است. ازجمله سندهای مهم این جلد، گزارش حضور دسته‌های عزاداری از شهرستان‌ها به مناسبت شهادت امام‌صادق (ع) در دوم فروردین ۱۳۴۲ در شهر قم است که نیروهای رژیم پهلوی، احساس خطر و درخواست می‌کنند از آمدن آنان به قم جلوگیری شود.

گزارش از امور مالی امام‌خمینی و فرستادن وجوه شرعی مردم اراک و آمل و فهرست اسامی آنان ازجمله گزارش‌های این جلد است. در بخش دیگر، اختلاف میان امام‌خمینی و سیدکاظم شریعتمداری و اطرافیانش موضوع دیگر گزارش‌هاست.

چاپ و نشر عکس امام‌خمینی در شهرستان‌ها به شکل‌های گوناگون، مثل منقوش در بشقاب‌های چینی و قلم خودنویس و کارت‌های تبریک عید نوروز و عکس امام‌خمینی در مغازه‌ها، شهربانی را به هراس انداخته‌است. گزارش‌ها نشان می‌دهد دستور جمع‌آوری آنها داده شده و از پخش‌کنندگان و فروشندگان تعهد گرفته‌اند که دیگر این کار را نکنند.

جلد دوم

جلد دوم در ۵۱۵ صفحه، مربوط به تیر ۱۳۴۳ تا پایان آبان ۱۳۴۳ و شامل حدود ۴۴۰ سند است و به گزارش این موضوعات می‌پردازد: «رفت و آمد و دیدارهای امام»، «اعلامیه‌های امام»، «سخنرانی ۱۸ شهریور ۴۳»، «سخنرانی علیه کاپیتولاسیون»، «تبعید امام‌خمینی»، «دستگیری حاج‌آقا مصطفی»، «پیامدها و واکنش‌های مردمی»، «اقدامات علما»، «عکس امام» و اسناد متفرقه دیگر.

از بعضی گزارش‌ها در این جلد استفاده می‌شود، شهربانی رفت و آمد افراد به خانه امام‌خمینی را کاملاً زیر نظر داشت و حتی اسامی و شغل برخی از آنان را شناسایی کرده بود. آغاز درس امام‌خمینی در خانه با حضور حدود دویست نفر از طلاب و فضلا ازجمله مسائل مهم برای شهربانی بوده که گزارش شده‌است.

بیشتر گزارش‌های جلد دوم دربارهٔ واکنش مردم و علمای شهرستان‌ها به تبعید امام‌خمینی و دستگیری فرزندشان، سیدمصطفی خمینی است. شهربانی مرکز، شهربانی‌های شهرستان‌ها را طی بخشنامه‌ای ملزم می‌کند هر گونه رخدادهای منفی و مثبت دراین‌باره را به مرکز گزارش کنند. این گزارش‌ها که حجم زیادی را به خود اختصاص داده از سیزدهم آبان شروع شده و تا آخر این ماه ادامه داشته‌است.

جلد سوم

جلد سوم با ۵۴۹ صفحه دربردارنده اسناد و گزارش‌ها از آذر ۱۳۴۳ تا آخر اردیبهشت ۱۳۴۵ است و شامل حدود ۳۹۰ سند می‌شود و شامل موضوعاتی چنین است: «واکنش ائمه جماعات به تبعید امام»، «اقدامات روحانیون و اصناف جهت آزادی امام»، «اعدام حسنعلی منصور»، «پخش متن اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های امام»، «تبعید امام به عراق»، «اعتراضات علما به ادامه تبعید»، «سفر طلاب به عراق»، «نامه‌ها و تلگرام‌های امام در پاسخ به نامه‌های علما»، «ادامه مبارزات شاگردان امام»، «چاپ کارت تبریک با عکس امام»، «چاپ و پخش رساله امام»، «تجدید چاپ کتاب کشف اسرار»، «تقسیم شهریه و امور مالی امام» و «پخش شایعات علیه امام».

بر اساس گزارش شهربانی اغلب امام جماعت‌های شهرستان‌ها پس از تبعید امام‌خمینی، مبارزه منفی در پیش گرفتند و در نماز جماعت حاضر نشدند. این گزارش‌ها از اول آبان شروع می‌شود و تا نیمه آذر ۱۳۴۳ ادامه دارد. تنها در شهر قم بیش از شصت نفر ائمه جماعت برای اعتراض به تبعید امام‌خمینی در نماز حاضر نمی‌شوند؛ اما پس از آنکه مرجع تقلید وقت، سیدمحمدرضا گلپایگانی آغاز به سخنرانی، درس و نماز کرد، آنان نیز به اقامه جماعت پرداختند.

اجرای مراسم دعای توسل در حرم با حضور چهارصد تن از طلاب انقلابی که در آن، نام امام‌خمینی به میان آورده می‌شد، ازجمله گزارش‌هایی است که موجب وحشت مأموران شهربانی شده‌است. از مجموع اسناد و مدارک این بخش، استقامت و پایداری ستودنی شاگردان و طلاب دوستدار امام‌خمینی در شکل‌های گوناگون مانند تشکیل مجالس، چاپ و انتشار عکس، تجدید چاپ رساله و کتاب کشف اسرار و جمع‌آوری وجوه شرعی مشاهده می‌شود.

جلد چهارم

جلد چهارم در ۵۲۶ صفحه تدوین شده و حدود ۴۵۰ سند دارد و مربوط به مقطع خرداد ۱۳۴۵ تا پایان سال ۱۳۴۹ است. در این جلد موضوع گزارش‌ها چنین است: «وضعیت رساله امام»، «اعلامیه‌های امام و روحانیون مبارز به هویدا»، «پیام‌های امام دربارهٔ اسرائیل»، «مبارزات یاران امام»، «توزیع نوارهای امام»، «جزوه ولایت فقیه امام»، «فعالیت‌های بیت امام در قم»، «ایجاد محدودیت شاگردان»، «کارت تبریک و عکس امام»، «چگونگی توزیع شهریه»، «گسترش مرجعیت» و «پخش شایعات».

در پی انتشار گسترده رساله امام‌خمینی در شهرها و میان مردم، ساواکِ مرکز احساس خطر کرد و طی دستور عملی به شهربانی، جمع‌آوری نسخه‌های آن را خواستار شد. به دنبال آن، اطلاعات شهربانی به پلیس تهران دستور داد مأموران با مراجعه به مؤسسه مطبوعاتی فراهانی که رساله امام‌خمینی را چاپ کرده بود و سایر مغازه‌ها، دکه‌ها، کتاب‌فروشی‌ها، و روزنامه‌فروشی‌های بساطی و دوره‌گرد، همه نسخه‌های رساله را جمع‌آوری کنند. نیروهای رژیم با بهره‌گیری از تمام امکانات اطلاعاتی، امنیتی و تجسسی تعدادی از کتاب‌فروشان و ناشران را دستگیر، مؤاخذه و بازجویی کردند.

بخش دیگری از این گزارش‌ها نشان می‌دهد در این مقطع، رژیم پهلوی تلاش داشت تا برای شاگردان امام‌خمینی و روحانیان انقلابی محدودیت‌هایی را اعمال کند؛ بر همین اساس از تشکیل هر گونه اجتماع در بیت امام‌خمینی ممانعت و رفت وآمدها به آنجا به‌طور نامحسوس کنترل می‌شد. رژیم حتی از صدور گذرنامه جهت عزیمت آنان به مکه و مراسم حج جلوگیری می‌کرد. استقبال مردم از مرجعیت امام‌خمینی و گسترش این موضوع و تلاش شاگردان ایشان در این زمینه یکی دیگر از موضوعات گزارش‌های شهربانی است که رژیم پهلوی را کاملاً به هراس و اضطراب انداخته بود.

جلد پنجم

جلد پنجم در ۶۷۴ صفحه که حدود صد صفحه آن ضمیمه‌ها و تصاویر است، اسناد متعلق به مرداد ۱۳۴۹ تا بهمن ۱۳۵۷ آمده‌است. موضوعات این جلد چنین است: «مرجعیت امام»، «رساله امام»، «پیام‌ها و اعلامیه‌های امام به مناسبت شهادت سیدمحمدرضا سعیدی»، «پیام حج و سخنرانی‌های امام و اعتراض به جشن‌های ۲۵۰۰ ساله»، «پیام ۲۳ اسفند ۱۳۵۱ به مردم»، «تقدیر امام از دانشجویان انجمن‌های اسلامی در اروپا و آمریکا»، «نوارهای سخنرانی امام»، «فعالیت‌های یاران و شاگردان امام»، «اعتراضات طلاب به نطق دو سناتور در مجلس سنا»، «عکس امام و روحانیون مبارز»، «شعار به نفع امام»، «فعالیت‌های بیت امام در قم»، «خانواده امام»، «شهریه و چگونگی اخذ و پرداخت آن»، «اخبار و شایعات دربارهٔ امام»، «رحلت سیدمصطفی خمینی»، «هجرت امام به فرانسه» و «بازگشت امام به ایران و پیروزی انقلاب اسلامی».

بنابر یکی از گزارش‌ها، یکی از کتابفروشی‌ها رساله‌ای به نام سیدابوالقاسم خویی به فروش می‌رساند که در واقع محتوای آن متعلق به امام‌خمینی بود. در گزارش دیگری حدود ۱۱۷ نفر از مقلدان امام‌خمینی با مشخصات کامل اسم، فامیل، شغل و محل کار از شهربانی ورامین به شهربانی کل کشور ارسال شده‌است.

سخنرانی اعتراض‌آمیز امام‌خمینی به برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی از دیگر گزارش‌های شهربانی در این مقاطع تاریخی است که آنها را به تکاپو واداشته است. در بیستم دی ۱۳۵۰ که دو تن از سناتورهای مجلس سنا طی سخنانی به امام‌خمینی اهانت کردند، موجی از خشم و اعتراض حوزه علمیه قم را فرا گرفت؛ به گونه‌ای که بعد از ظهر فردای آن روز، تعداد سیصد تن از طلاب برای اعتراض از مدرسه فیضیه به سمت مدرسه خان تظاهرات کرده و شعار «زنده باد خمینی» سر دادند و پس از نماز مغرب و عشا به خانه مراجع تقلید وقت سیدکاظم شریعتمداری و سیدمحمدرضا گلپایگانی رفتند و از آنان خواستند درس خود را تعطیل کنند. برابر گزارش شهربانی آنان نیز درس خود را تعطیل کردند. گزارش‌ها نشان می‌دهد چند روز پی‌درپی این اعتراضات و تظاهرات ادامه داشته‌است. در این جلد همچنین گزارش‌هایی دربارهٔ چاپ عکس امام‌خمینی و فعالیت‌های بیت و خانواده ایشان آمده‌است.

در اردیبهشت و خرداد ۱۳۵۷ به صورت شایعه مطرح شد چون مدت تبعید امام‌خمینی به پایان رسیده، احتمال دارد ایشان از مرز خسروی وارد ایران شود. گزارش‌های شهربانی به‌وضوح نشان می‌دهد نیروهای رژیم نگران و سردرگم بودند و دستور کنترل اوضاع را دادند با اینکه می‌دانستند این خبر شایعه‌ای بیش نبوده‌است. در ماه‌های بعد، عوامل رژیم پهلوی هر لحظه احتمال می‌دادند امام‌خمینی از طریق یکی از مرزهای زمینی وارد ایران شود. هنگامی که ایشان در مهر ۱۳۵۷ درخواست روادید خروج از عراق را ارائه کرد، عوامل رژیم در ایران پنداشتند ایشان می‌خواهد به ایران بازگردد؛ به همین دلیل رئیس شهربانی کرمانشاه طی بخشنامه‌ای به اداره اطلاعات پیشنهاد کرد در مرزهای ورودی تدابیری اندیشیده و از ورود ایشان به تهران جلوگیری شود، اما با هجرت امام‌خمینی به پاریس، رژیم پهلوی غافلگیر و مبهوت شد. (ببینید: هجرت امام‌خمینی)

آخرین گزارش موجود در پرونده امام‌خمینی در شهربانی، گزارش از اداره اقامت بیگانگان (دایره فرودگاه مهرآباد) به اداره اطلاعات شهربانی دربارهٔ فهرست مسافران همراه امام‌خمینی از پاریس به تهران و کنترل گذرنامه آنان و نیز فهرست اسامی مسافران ایرانی با مشخصات و آدرس محل سکونت است.

سال و شمارگان چاپ

مجموعه پنج‌جلدی سیر مبارزات امام‌خمینی به روایت اسناد شهربانی را، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام‌خمینی در تهران در سال ۱۳۸۳ در شمارگان سه هزار نسخه چاپ و منتشر کرده‌است.

پیوند به بیرون

• عبدالرحیم اباذری، «امام در آینه اسناد»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۲، ص۱۹۸–۲۰۲.