خانه امام‌خمینی

خانه امام‌خمینی
نمایی از خانه امام‌خمینی در قم
نام	خانه امام‌خمینی
کشور	ایران
استان	قم
شهرستان	قم
بخش	مرکزی
اطلاعات اثر
نام‌های دیگر	خانه حضرت امام
نوع بنا	قدیمی
کاربری کنونی	میراث فرهنگی

خانه امام‌خمینی، محل اصلی سکونت امام‌خمینی در قم، ۱۳۲۵–۱۳۴۳.

امام‌خمینی در آغاز ورود به قم حدود هشت سال در مدرسه فیضیه و مدرسه دارالشفا ساکن شد و پس از ازدواج در سال ۱۳۰۸ موقتاً در تهران زندگی مشترک خود را در منزلی استیجاری آغاز کرد.

ایشان پس از پایان تعطیلی حوزه، با همسر خود به قم رفت و در منزلی استیجاری، ساکن شد. ایشان سپس در محله‌های مختلف قم در پنج خانه استیجاری زندگی کرد. خانه هشتم امام‌خمینی در قم واقع در محله یخچال‌قاضی بود. امام‌خمینی در بهار ۱۳۲۵ در این خانه استیجاری ساکن شد. پس از گذشت چند ماه، امام‌خمینی آن را به شانزده هزار و پانصد تومان خرید و به این ترتیب این خانه محل زندگی دایمی ایشان شد.

خانه امام‌خمینی در محله یخچال‌قاضی، در زمان خرید در حاشیه شهر قرار داشت. این خانه در سال ۱۳۲۱ ساخته شده‌است و سیصد متر مربع مساحت دارد. این خانه به سبک معماری بومی، سنتی و ساده، از خشت و آجر ساخته شده، و در عین حالی‌که از وسعت مناسبی برخوردار است، بسیار ساده و فاقد هر گونه تزئینات است.

برخی از رخدادهای مهم در این خانه عبارتند از: دیدار با علی امینی، رخداد لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، فاجعه مدرسه فیضیه، دستگیری امام‌خمینی و قیام ۱۵ خرداد.

امام‌خمینی پس از بازگشت به ایران و مدتی اقامت در مدرسه رفاه و علوی در تهران به قم آمد و به دلیل عدم امکانات این خانه، در خانه محمد یزدی ساکن شد.

پس از سکونت امام‌خمینی در تهران، از این خانه همچنان برای گردآوری وجوه شرعی، شهریه طلاب، پاسخ به استفتائات، برگزاری مجالس سوگواری و جلسات درس برخی از استادان حوزه استفاده می‌شد.

پس از رحلت امام‌خمینی فرزند ایشان سیداحمد خمینی طی صورت جلسه‌ای این خانه را در اختیار دفتر رهبری قرار داد.

موقعیت

امام‌خمینی در آغاز ورود به قم چند سال (حدود هشت سال) در مدرسه فیضیه و مدرسه دارالشفا ساکن شد و پس از ازدواج در سال ۱۳۰۸ به علت سکونت خانواده همسرش در تهران و تعطیلی حوزه، موقتاً در تهران نزدیک پامنار، کوچه میرزامحمود وزیر، زندگی مشترک خود را در منزلی استیجاری آغاز کرد. (ببینید: اقامتگاه‌ها)

ایشان پس از پایان تعطیلی حوزه، با همسر خود به قم رفت و در منزلی استیجاری، واقع در خیابان ارم به مدت دو سال ساکن شد و فرزندش سیدمصطفی در سال ۱۳۰۹ در این خانه متولد شد سومین خانه اجاره‌ای امام‌خمینی در قم، محله عشقعلی، کوچه الوندیه بود که به علت گرانی اجاره، پس از سه ماه از آن به خانه چهارم نقل مکان کرد و پنجمین خانه اجاره‌ای ایشان نزدیک تکیه ملامحمود بود و هشت سال در این خانه زندگی کرد و پسرش سیدعلی که در کودکی درگذشت، متولد این خانه بود خانه ششم در گذر جَدّا، کوچه شادقلی‌خان قرار داشت و ایشان در این خانه استیجاری سه سال زندگی کرد و مدتی نیز خانه‌ای را در پارک اتابکی (کامران‌میرزا) کنار مدرسه حجتیه اجاره کرد. سیداحمد خمینی در اسفند ۱۳۲۴ در این خانه متولد شد این خانه را بعدها سیدمحمد حجت خریداری و به مدرسه حجتیه ضمیمه کرد. محل تولد دیگر فرزندان امام‌خمینی مشخص نیست.

خانه هشتم امام‌خمینی در قم واقع در محله یخچال‌قاضی نزدیک و شمال شرقی بیمارستان فاطمی بود. امام‌خمینی در بهار ۱۳۲۵ در این خانه استیجاری ساکن شد پس از گذشت چند ماه مالک خانه، به نام طاهری اعلام کرد قصد فروش آن را دارد. امام‌خمینی که نخست آماده انتقال به خانه دیگری شده بود؛ به جهت خستگی همسر از جابه‌جایی مداوم، آن را به شانزده هزار و پانصد تومان خرید و بهای آن را با فروش بخشی از زمین‌های ارث پدری واقع در خمین، پرداخت. و به این ترتیب این خانه محل زندگی دایمی ایشان شد.

جغرافیا و معماری

خانه امام‌خمینی در محله یخچال‌قاضی، در زمان خرید در حاشیه شهر قرار داشت. گفته شده این محله به این دلیل به محله «یخچال‌قاضی» شهرت یافته بود که حوضی بزرگ متعلق به قاضی‌سعید قمی برای یخ‌سازی برای تابستان در آن محله قرار داشت در قسمت جنوب خانه، باغ بزرگ انار و در بخش جنوب غربی آن بیمارستان‌های سهامیه و فاطمیه قرار داشت و به همین سبب از جنوب، شرق و غرب در بن‌بست بود و تنها راه ورودی و خروجی آن از سمت شمال به مسجد سلماسی نزدیک چهارراه بیمارستان (شهدای فعلی) و از آنجا به خیابان ارم منتهی می‌شد. این خانه در سال ۱۳۲۱ ساخته شده‌است و سیصد متر مربع مساحت دارد. بیشتر مصالح این بنا خشت خام با درصد کمی از آجرکاری ساده و نمای کاهگلی است این ساختمان در دو طبقه زیرزمین و همکف احداث و به دو قسمت بیرونی و اندرونی تقسیم شده‌است. بیرونی آن در شمال و اندرونی در غرب و جنوب آن قرار دارد؛ در آغاز عمده ساختمان این خانه در قسمت شمال و غرب قرار داشت که بعدها در بخش جنوب غربی دو اتاق برای سیدمصطفی خمینی و خانواده وی ساخته شد این قسمت دری جداگانه به کوچه دارد و با یک در نیز به خانه امام‌خمینی متصل می‌شود.

در ورودی خانه امام‌خمینی در ضلع شرقی ساختمان از طریق دالانی مستطیل و سرپوشیده به کوچه راه دارد و می‌توان به‌وسیله راه‌پله به طبقه همکف و زیرزمین رفت و آمد کرد. در وسط حیاط حوضی سنگی و چندضلعی همراه با باغچه‌های کوچک گل و چند درخت جای دارد. بخش اندرونی و بیرونی خانه با یک در از داخل به هم متصل‌اند. این خانه به سبک معماری بومی، سنتی و ساده، از خشت و آجر ساخته شده و هر یک از اتاق‌ها دارای دو یا سه پنجره با شیشه‌های کوچک مربع و مستطیل‌شکل در کنار هم است و پنجره‌های زیرزمین (نورگیر) آن نیز آجری مشبک است این خانه در عین حالی‌که نسبت به خانه‌های شهر قم از وسعت مناسبی برخوردار است، بسیار ساده و فاقد هر گونه تزئینات و تجملات است.

رخدادهای مهم

امام‌خمینی حدود نوزده سال (تا زمان تبعید ۱۳ آبان ۱۳۴۳) در این خانه زندگی کرد. در طول این مدت این خانه محل مراجعه مردم بود و گاه نیز بعضی از درس‌های خصوصی خود را در قسمت بیرونی همین خانه تدریس می‌کرد ایشان برابر اسناد موجود در مدت اقامت در این خانه مجموعاً ۳۳ سخنرانی سیاسی و اجتماعی، ۴۰ تلگرام سیاسی، ۲۶ پیام و اعلامیه سیاسی، ۴۶ نامه مبارزاتی، ۲ مصاحبه و ۸۲ اجازه شرعی صادر کرده‌است آخرین سال‌های سکونت امام‌خمینی در این خانه مصادف با آغاز نهضت اسلامی و آبستن حوادث تلخ و شیرین بود و در واقع نخستین جرقه‌های انقلاب اسلامی در این خانه زده شد. سخنان و پیام‌های امام‌خمینی از این خانه به همه شهرها فرستاده می‌شد بسیاری از شخصیت‌های حوزوی و مراجع تقلید ازجمله سیدحسین بروجردی، سیدمحمد حجت و سیدمحمدتقی خوانساری به این خانه رفت و آمد و دربارهٔ مسائل حوزوی و سیاسی گفتگو کرده‌اند.

برخی از رخدادهای مهم در این خانه اینهاست:

دیدار علی امینی

علی امینی نخست‌وزیر وقت برای دیدار و جلب اعتماد علما و مراجع تقلید در اول دی ۱۳۴۰ به قم آمده بود و به دیدار امام‌خمینی نیز آمد امام‌خمینی در آغاز دیدار نصیحت‌ها و سفارش‌هایی به او کرد و سپس یادآور شد ایران نخست‌وزیرهای فراوانی چون امیرکبیرها و قائم‌مقام‌ها را به خود دیده‌است؛ برخی خاطره خوبی در تاریخ بر جای گذاشته‌اند و برخی نیز مورد لعن و نفرین مردم بوده‌اند. سپس خاطرنشان کرد امینی نیز به هر اندازه به مردم خدمت کند، مورد علاقه مردم خواهد بود. (ببینید: علی امینی)

رخداد لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی

مقالهٔ اصلی: (انجمن‌های ایالتی و ولایتی)

در موضوع انجمن‌های ایالتی و ولایتی که برخی مسائل شرعی نادیده گرفته شده بود، امام‌خمینی ضمن فرستادن پیام‌های اعتراض‌آمیز و تلگرام‌های تهدیدگونه به محمدرضا پهلوی و نخست‌وزیر، سخنرانی‌های افشاگرانه‌ای را در مسجد اعظم قم و خانه خود علیه این مسئله انجام داد. ایشان در بخشی از سخنان خود در این خانه در ۶/۸/۱۳۴۱، دولت را در صورت تداوم کارهای غیرقانونی و غیرشرعی به اعتصاب عمومی و تعطیل بازار تهدید کرد و افزود نه تنها وظیفه او که وظیفه محمدرضا پهلوی و همه مردم است که به این لایحه ضداسلامی اعتراض کنند پس از پایان این ماجرا، در ۲۰/۹/۱۳۴۱/ ۱۳ رجب ۱۳۸۲، رئیس شهربانی و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) قم به مناسبت ولادت امیرالمؤمنین(ع) برای دیدار با امام‌خمینی به خانه ایشان رفتند. ایشان ضمن نصیحت و توصیه به پرهیز دولت از میدان‌دادن به سرمایه‌داران بهایی تهدید کرد در صورت تکرار لوایحی مانند لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی سر و کار آنها نه تنها با مردم ایران که با مردم دیگر کشورها نیز خواهد بود.

فاجعه مدرسه فیضیه

مقالهٔ اصلی: (حمله به مدرسه فیضیه)

امام‌خمینی عید نوروز سال ۱۳۴۲ را که مصادف با ایام شهادت امام‌صادق(ع) بود برای اعتراض به طرح جدید محمدرضا پهلوی موسوم به انقلاب سفید شاه و ملت، عزای عمومی اعلام کرد روز دوم فروردین/ ۲۵ شوال ۱۳۸۲ق مجلسِ سوگواری در خانه امام‌خمینی برپا بود و سخنرانان دربارهٔ مسائل روز سخنرانی می‌کردند. عوامل رژیم پهلوی در صدد برهم‌زدن مجلس بودندکه با اخطار صادق خلخالی از سوی امام‌خمینی توطئه آنان خنثی شد بعد از ظهر همان روز سیدمحمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید مجلس دیگری در مدرسه فیضیه برگزار کرد که کماندوهای مسلح رژیم این مجلس را به خاک و خون کشیدند و مردم به خانه امام‌خمینی پناه آوردند. بعضی از نزدیکان برای تأمین امنیت امام‌خمینی درِ خانه را از داخل بستند که با اعتراض شدید ایشان، در خانه به روی مردم گشوده شد. امام‌خمینی در آن روز در جمع مردم و روحانیان نگران یادآور شد رژیم پهلوی خواهد رفت و نهضت باقی خواهد ماند و آنان را به تحمل و ایستادگی دعوت کرد. ایشان جنایت فیضیه را از نشانه‌های نابودی رژیم و نوید سقوط آن معرفی کرد و بیانیه کوتاهی نیز که با جمله‌ای از سخنان امام‌حسین (ع) «انی لااری الموت الا سعادة و لا الحیاة مع الظالمین الا برما» آغاز می‌شد صادر کرد.

دستگیری امام‌خمینی و قیام ۱۵ خرداد

مقاله‌های اصلی: (دستگیری امام‌خمینی و قیام ۱۵ خرداد)

در دهه اول خرداد ۱۳۴۲ برابر با دهه اول محرم ۱۳۸۳ق امام‌خمینی به علمای قم پیشنهاد کرد در روز عاشورا برای مردم سخنرانی کنند و جنایت‌های رژیم را به گوش مردم برسانند در خانه امام‌خمینی مجلس سوگواری برپا بود و سه تن از سخنرانان ضمن سخنان خود مطالبی بر ضد دولت و شاه بیان کردند امام‌خمینی بعد از ظهر عاشورا در میان انبوه جمعیت با ماشین روباز به مدرسه فیضیه رفت و سخنرانی مهم و تاریخی خود را انجام داد. ایشان در این سخنرانی بارها از خطر اسرائیل و بهائیان وابسته به اسرائیل برای ایران سخن به میان آورد و از روحانیت دفاع کرد و به‌شدت با محمدرضا پهلوی برخورد کرد بر اثر فراوانی جمعیت، مأموران رژیم پهلوی جرئت نکردند در آن مجلس واکنشی از خود نشان دهند اما در ساعت ۳۰ :۳ بامداد ۱۵ خرداد، با هجوم کماندوهای اعزامی از تهران، امام‌خمینی را دستگیر و به تهران بردند.

روز ۱۵/۳/۱۳۴۲ مردم قم، تهران، ورامین با شنیدن خبر دستگیری و انتقال رهبرشان به تهران به خیابان‌ها ریختند و مأموران رژیم آنان را به خاک و خون کشیدند و بدین ترتیب قیام تاریخی پانزده خرداد ۱۳۴۲ به وقوع پیوست امام‌خمینی پس از حدود ده ماه بازداشت، حبس و حصر در تهران، در ۱۵ فروردین ۱۳۴۳ آزاد شد و به قم بازگشت و موجب شادی مردم شد. بازاریان و اصناف قم مغازه‌های خود را با پرچم و چراغ آذین بستند و جشن‌های باشکوهی در مدرسه فیضیه و دیگر نقاط به مدت چند روز برپا شد. مردم تهران و شهرستان‌ها نیز مدت‌ها برای دیدار با رهبر خویش به خانه ایشان رفت و آمد می‌کردند امام‌خمینی در جمع علما و فضلای حوزه علمیه مشهد که به دیدار ایشان رفته بودند، ضمن اشاره به نقص رساله‌های عملیه موجود، نگارش رساله‌ای که همه ابواب فقه و مسائل جدید مستحدثه را دربرداشته باشد، از آرزوهای خود دانست و در مرداد همان سال درسی را در خانه خود با عنوان «مسائل مستحدثه» آغاز و برخی از این مسائل را بحث کرد.

گسترش نهضت

خانه امام‌خمینی که با آغاز فعالیت‌های سیاسی امام‌خمینی به کانون نهضت مبدل گشت، همواره مأمن و ملجأ فداییان و انقلابیان بود پس از آزادی و بازگشت امام‌خمینی به قم شمار مراجعه‌کنندگان به خانه ایشان بیشتر شد؛ به طوری که دیگر فضای آن جوابگوی مراجعه‌کنندگان نبود. از این‌رو برای توسعه و اسکان و پذیرایی مناسب، در اردیبهشت ۱۳۴۳ خانه‌ای در قسمت شمالیِ خانه ایشان اجاره شد از داخل ساختمان نیز راه ورودی و خروجی به آن خانه باز شد و در یک قسمت آن خانواده امام‌خمینی ساکن شدند این خانه اخیراً تبدیل به مدرسه شده و طلاب در آن مشغول به تحصیل‌اند.

هجوم دوباره به خانه

لایحه مصونیت مستشاران و دیگر تبعه آمریکا که در ۱۳ مهر ۱۳۴۲ در دولت اسدالله علم به تصویب رسیده بود، در ۲۱ مهر ۱۳۴۳ در زمان نخست‌وزیری حسنعلی منصور از تصویب نمایندگان مجلس گذشت (ببینید: کاپیتولاسیون)

امام‌خمینی پس از رایزنی با علمای حوزه بر آن شد در سالروز ولادت حضرت زهرا (س) (بیستم جمادی‌الثانی) برابر با چهارم آبان علیه آن سخنرانی کند مردم از شهرهای مختلف به‌خصوص از دانشگاه و بازار تهران به سوی قم و خانه ایشان روانه شدند. با فرارسیدن این روز، خانه امام‌خمینی، کوچه‌های اطراف، زمین باغ انار پر از جمعیت شد. تمام فضای محوطه با بلندگوهای قوی پوشش داده شد. امام‌خمینی ساعت ۸:۳۰ صبح سخنان حماسی خود را با جمله استرجاع «انا لله و انا الیه راجعون» آغاز کرد. ایشان پس از بیان تأثرات قلبی خود اعلام عزا کرد و یادآور شد به جهت فروش استقلال و عظمت ایران به وسیله رژیم، مردم بر سر بازارها و خانه‌ها پرچم عزا بزنند و در پایان خطاب به علمای دین و سیاسیان دربارهٔ توطئه‌های بیگانگان اعلام خطر کرد در آن روز مأموران رژیم پهلوی به دلیل حضور پرشور مردم نتوانستند از خود واکنشی نشان بدهند؛ اما در بامداد ۱۳/۸/۱۳۴۳ نزدیک اذان صبح با صدها نیرو برای دومین بار خانه را محاصره و ایشان را دستگیر کردند و با سرعت به تهران برده، به ترکیه تبعید کردند. (ببینید: دستگیری امام‌خمینی، تبعید امام‌خمینی، و بورسا)

پس از تبعید

پس از تبعید امام‌خمینی به ترکیه و نجف، مدتی خانواده امام‌خمینی و فرزندان ایشان سیدمصطفی و سیداحمد در اندرونی خانه ایشان سکونت داشتند و بیرونی آن در اختیار محمدصادق تهرانی که نمایندگی امام‌خمینی را در امور وجوهات داشت، قرار گرفت. پس از دستگیری و تبعید تهرانی، فعالیت دفتر با مسئولیت علی‌اکبر اسلامی وکیل امام‌خمینی در قم ادامه پیدا کرد. پس از آنکه خانواده امام‌خمینی و سیدمصطفی در نجف به ایشان پیوستند، سیدمرتضی پسندیده برادر بزرگ امام‌خمینی در این خانه ساکن شد. او نماینده تام‌الاختیار امام‌خمینی در ایران بود. و خانه همچنان جایگاه محوری و پایگاهیِ خود را در میان مردم و روحانیان انقلابی و فاضلان حفظ کرد و به عنوان بیت و دفتر امام‌خمینی فعال بود در دو مرحله نیز شهاب‌الدین اشراقی داماد و وکیل تام‌الاختیار امام‌خمینی بخش بیرونی خانه را به عنوان دفتر امام‌خمینی در اختیار داشت این خانه در روزگار تبعید به نام بیت رهبر نهضت، محل رجوع علاقه‌مندان بود و در آن مجالس سوگواری اهل بیت (ع) برگزار می‌شد؛ به همین دلیل در طول نهضت اسلامی، مأموریان رژیم پهلوی چندین‌بار به آنجا حمله و آنجا را تفتیش کردند که بسیاری از کتاب‌های امام‌خمینی نیز به غارت رفت و از برگزاری مجلس سوگواری جلوگیری شد.

طبق اسناد ساواک و شهربانی، در آبان ۱۳۴۶، خانه امام‌خمینی با تشریفات قانونی و با حضور نماینده دادستان و نماینده‌های امام‌خمینی، ازجمله سیداحمد خمینی، علی‌اکبر اسلامی و حسن صانعی، بازرسی شد. به دستور ساواک مرکز، تمام کتاب‌ها و مدارک موجود در خانه و نیز کتابخانه ایشان موسوم به کتابخانه ولی‌عصر (عج) که روبه‌روی مدرسه حجتیه قرار داشت (و اینک محل درمانگاه قرآن و عترت (ع) است)، پس از فهرست‌برداری، ضبط و به تهران انتقال یافت. با تعطیلی و مهر و موم‌شدن کتابخانه امام‌خمینی، تمام رفت و آمدها در خانه و کتابخانه ایشان ممنوع شد؛ اما دو سال بعد شهربانی قم در گزارشی به ساواک این شهر و شهربانی مرکز اطلاع داد که از چند روز پیش گروهی از طلاب و طبقات مختلف به خانه ایشان رفت و آمد می‌کنند و دراین‌باره کسب تکلیف کرد، ساواک در پاسخ اعلام کرد که مراقبت آشکار از خانه در شرایط فعلی ضروری نیست؛ ولی اعمال و رفتار و تماس‌های سیداحمد خمینی زیر نظر باشد و از تشکیل مجالس همچنان جلوگیری شود.

پس از اوج‌گیری نهضت، مردم قم در تظاهرات علیه رژیم پهلوی، گاه در آستانه خانه امام‌خمینی تجمع می‌کردند؛ ازجمله در ۲۱/۵/۱۳۵۷ عده زیادی از مردم با دادن شعار از نقاط مختلف حرکت کرده، در برابر این خانه تجمع کردند و مأموران نظامی با گاز اشک‌آور به متفرق‌کردن تظاهرکنندگان پرداختند که یک دانشجو به نام حبیب‌الله بشارت مجروح و سپس شهید شد.

پس از پیروزی انقلاب

امام‌خمینی پس از بازگشت به ایران در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ و مدتی اقامت در مدرسه رفاه و علوی در تهران در ۱۰/۱۲/۱۳۵۷ به قم آمد و به دلیل عدم امکانات این خانه برای پذیرایی از مشتاقان دیدار ایشان، در خانه محمد یزدی واقع در خیابان ساحلی ساکن شد و در ۳/۱۰/۱۳۵۸ به علت ناراحتی قلبی به تهران بازگشت. خانه امام‌خمینی در یخچال‌قاضی همچنان در اختیار سیدمرتضی پسندیده بود. پس از سکونت امام‌خمینی در تهران، از این خانه همچنان برای گردآوری وجوه شرعی، شهریه طلاب، پاسخ به استفتائات، برگزاری مجالس سوگواری و جلسات درس برخی از استادان حوزه مانند سیدعباس خاتم یزدی استفاده می‌شد امام‌خمینی در سال ۱۳۵۹ در گزارش اموال خود به قوه قضاییه برابر اصل ۱۴۲ قانون اساسی این خانه را یکی از دو ملک غیرمنقول خود ذکر کرده‌است و دیگری سهم خود از زمین موروثی در خمین است که در اسفند ۱۳۶۲ به دستور ایشان به فقرا بخشیده و واگذار شد.

خانه امام‌خمینی در قم اینک پس از طرح توسعه شهری و انتقال بیمارستان‌ها و تبدیل باغ انار به خیابان و خانه‌های مسکونی در مرکز شهر قم و در شمال شرقی میدان روح‌الله قرار گرفته‌است پس از رحلت امام‌خمینی فرزند ایشان سیداحمد خمینی طی صورت جلسه‌ای با حضور اعضای بیت، این خانه را در اختیار دفتر مقام رهبری قرار داد و همچنان در اختیار این دفتر است.

این خانه در سال ۱۳۷۵ در سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۴۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است و این سازمان طی سال‌های ۱۳۸۹–۱۳۹۰ این خانه را تعمیر اساسی کرد و کوچه‌ها و خانه‌های اطراف آن نیز به شکل سابق بازسازی شد مشتاقان بسیاری که از گوشه و کنار جهان برای زیارت فاطمه معصومه (س) به قم می‌آیند، از خانه امام‌خمینی نیز دیدار می‌کنند. آنان مشتاق‌اند بدانند رهبر انقلاب ایران در چگونه خانه‌ای زندگی می‌کرده‌است.

پیوند به بیرون

• عبدالرحیم اباذری، خانه امام‌خمینی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۱۱۳-۱۲۰.