خمین

خمین

اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	اراک
زبان	فارسی
ادیان	اسلام
مذهب	شیعه
اطلاعات تاریخی
نام قدیم	خمیهن و کمره
مکان‌های تاریخی	خانه پدری امام‌خمینی

خمین، زادگاه و محل سکونت امام‌خمینی تا نوزده‌سالگی.

شهرستان خمین در جنوب شرقی استان مرکزی ایران واقع است و از شمال به اراک، از شرق به محلات، از جنوب غربی به الیگودرز و از جنوب به گلپایگان منتهی می‌شود. این شهر از سال ۱۳۵۵ تا به امروز تابع استان مرکزی بوده‌است. زبان مردم خمین فارسی با گویش محلی است.

خمین از شهرهای پرسابقه و باستانی ایران است و به هنگام لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران ویران شد؛ با وجود این نقش اقتصادی خود را تا مدتی طولانی حفظ کرد.

اجداد امام‌خمینی پیش از مهاجرت به کشمیر، در نیشابور زندگی می‌کرده‌اند. سیداحمد جد پدری امام‌خمینی پس از آشنایی با یوسف‌خان کمره‌ای در عتبات به خمین دعوت شد و همراه او به خمین رفت. سیداحمد با سکینه‌خانم ازدواج کرد و از او دارای فرزندانی ازجمله سیدمصطفی پدر امام‌خمینی شد.

امام‌خمینی در خمین متولد شد و در کودکی به مکتبخانه رفت و درس‌های اولیه طلبگی را در زادگاه خود فرا گرفت و در نوزده‌سالگی برای ادامه تحصیل راهی حوزه علمیه اراک شد؛ اما پس از هجرت نیز با زادگاه خود در ارتباط بود.

در سال‌های آغازین سلطنت محمدرضا پهلوی، خمین شاهد فعالیت‌های محدود سیاسی مردم در انتخابات و حمایت برخی رجال آن از محمد مصدق و سیدابوالقاسم کاشانی بود. بیشتر مردم خمین پس از رحلت مرجع تقلید وقت سیدحسین بروجردی با حضور در قم، حمایت خود را از مرجعیت امام‌خمینی اعلام کردند.

نخستین تجمع اعتراض‌آمیز مردم خمین علیه رژیم پهلوی (پس از تظاهرات ۱۵ خرداد ۱۳۴۲) به مناسبت مجلس ترحیم علی شریعتی بود؛ اما پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی فرزند امام‌خمینی هواداری از انقلاب در این شهر شتاب بیشتری یافت.

خانه پدری امام‌خمینی در خمین یکی از آثار ملیِ ثبت‌شده‌است و به یک مرکز زیارتی و گردشگری تبدیل شده‌است.

موقعیت

شهرستان خمین با حدود نود روستا و آب و هوایی معتدل، در جنوب شرقی استان مرکزی ایران واقع است و از شمال به شهرستان اراک، از شرق به شهرستان محلات، از جنوب غربی به شهرستان الیگودرز و از جنوب به شهرستان گلپایگان منتهی می‌شود. این شهر در گذشته مرکز بازرگانی بخش کمره محسوب می‌شد؛ چنان‌که امام‌خمینی در نامه‌ای عرفانی به یکی از شاگردان خود در سال ۱۳۱۷، خود را «خمینی کمره‌ای» شمرده‌است. در تقسیمات کشوری سال ۱۳۱۶، خمین زیرمجموعه گلپایگان بود و در سال ۱۳۲۵ به محلات پیوست. در اسفند ۱۳۳۷ از محلات جدا و به شهرستانی مستقل و از توابع استان مرکزی (به مرکزیت تهران) تبدیل شد و از سال ۱۳۵۵ تا به امروز تابع استان مرکزی (به مرکزیت اراک) بوده‌است. زبان مردم خمین فارسی با گویش محلی است.

بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۴۵ این شهرستان۹۹۸۱۱ نفر جمعیت داشته و ۱۰۵۸۷ نفر در خود شهر خمین ساکن بوده‌اند بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۷۵ این شهرستان ۱۱۸۴۲۴ نفر جمعیت داشته که بیشتر آنان (حدود شصت هزار تن) در خود شهر خمین ساکن‌اند. شعبه‌ای از دانشگاه علوم پزشکی اراک به نام دانشکده پرستاری و همچنین شاخه‌ای از دانشگاه پیام نور، مؤسسه‌های آموزش عالی خمین‌اند.

خمین از دوره صفویه تا پیروزی انقلاب اسلامی عالمان بزرگی را به خود دیده‌است، ازجمله ملاحسین خوانساری مهاجر به خمین و فرزندان ایشان چون سیداحمد (حاج‌آقا آخوند)، پدر هاجرخانم مادر امام‌خمینی، ملامحمدجواد معروف به جواد مجتهد خمینی، فضل‌الله رجایی (سمیعی)، محمدجعفر کمره‌ای (م۱۱۱۵) فقیه جامع علوم عقلی و نقلی و شیخ‌الاسلامِ اصفهان و قاضی و دارای آثاری در فقه و فلسفه، علی‌نقی کمره‌ای از فقها و متکلمان شیعه و دارای آثاری دراین‌باره (م۹۵۳–۱۰۲۹)، نقی کمره‌ای (م۱۰۶۰ق) شاعر دوره صفوی و سراینده بیش از پنج هزار بیت شعر، احمد آل‌طاهر و فرزندان ایشان ازجمله محمدحسین آل‌طاهر؛ خاندان امام‌خمینی ازجمله سیدمصطفی پدر امام‌خمینی و فرزندان ایشان (ببینید: اجداد امام‌خمینی  و خانواده امام‌خمینی)؛ محمدعلی مجتهد از علمای هم‌عصر با پدر امام‌خمینی و بسیاری از دیگر علمای مبارز.

پیشینه تاریخی و تمدنی

خمین از شهرهای پرسابقه و باستانی ایران است. نخستین بار نام این شهر با عنوان «خمیهن» در کتاب تاریخ پیامبران و شاهان تألیف پیش از ۳۵۰ق، آورده شده‌است. از این منطقه به نام‌های تیمره، حمیهن، خمیهن، خهبین، خمامین، سیمره، کمی ری، کمره و خمین یادشده است. در گذشته تیمره بخشی از ایالت بزرگ اصفهان به‌شمار می‌آمد. خمین به هنگام لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران (در قرن چهارم پیش از میلاد) ویران شد؛ با وجود این نقش اقتصادی خود را تا مدتی طولانی حفظ کرد. در دوره صفویه، خمین تبدیل به ولایتی مستقل گردید و پس از سقوط صفویه در سال ۱۱۳۶ق این شهر نیز گرفتار غارت و یغما و قتل‌عام افغان‌ها شد. در دوره ۱۵۰ساله قاجار نیز بی‌کفایتی پادشاهان این سلسله، خمین را چون دیگر شهرهای ایران گرفتار ظلم شاهزادگان و خان‌ها و شرارت اشرار کرد.

سکونت جد پدری امام‌خمینی

اجداد امام‌خمینی بنا بر گفته‌ای پیش از مهاجرت به کشمیر، در نیشابور زندگی می‌کرده‌اند. دین‌علی‌شاه، جد اعلای ایشان، در هندوستان ساکن شد. سیداحمد جد پدری امام‌خمینی پس از آشنایی با یوسف‌خان کمره‌ای در عتبات (کربلا یا نجف) سال ۱۲۵۴ق/ ۱۲۱۷ش به خمین دعوت شد و همراه او به خمین رفت. سیداحمد که عالم دینی بود در گسترش فضیلت‌ها و مبارزه با منکرها جدی بود. وی در سی سال اقامت خود در خمین، املاک بسیاری را آباد و دارایی فراوانی فراهم آورد که پشتوانه او برای یاری نیازمندان بود؛ چنان‌که قحطی سال ۱۲۸۵ق، به همت او، قربانی چندانی از خمین نگرفت. سیداحمد با سکینه‌خانم دختر محمدحسین بیک ازدواج کرد و از او دارای فرزندانی ازجمله سیدمصطفی پدر امام‌خمینی شد. (ببینید: اجداد امام‌خمینی)

ولایت کمره به دلیل آبادی و نزدیکی به پایتخت (تهران)، مورد توجه شاهزادگان فتحعلی‌شاه بود و زمین‌های آن حکم زمین شاهی یافته بود. فشار خان‌ها و حاکمان محلی بر مردم، به‌خصوص پس از مرگ ناصرالدین‌شاه، موجب طغیان و ناامنی شهرهای ایران ازجمله کمره شد و مردم از دو سوی مورد تعدی بودند: دزدان و گردنه‌گیران از یک سو و خان‌ها و شاهزادگان از سوی دیگر انجام امور شرعی چون قضاوت و معاملات و اداره مکتبخانه بر عهده علمای وقت بود که سیدمصطفی مجتهد کمره‌ای پدر امام‌خمینی از آن جمله بود. خانه پدری سیدمصطفی در خمین، پناهگاه مردم منطقه در برابر آزار و اذیت اشرار بود. شکل معماری این خانه با قدمت۱۶۰ساله و با دالان‌های تو در تو و بنای دو برج نظامی در ضلع شمالی و جنوبی قلعه، گویای وضعیت اجتماعی سیاسی آن دوران است و حکایت از ناامنی و جنگ و گریزهای آن دوره دارد. در این دوره مردم برای دفاع از خود نیاز به تفنگ و تفنگچی داشتند و خرید و فروش سلاح متعارف بود. سرانجام سیدمصطفی در مبارزه با خان‌های خمین در ذی‌الحجه ۱۳۲۰ق به شهادت رسید. (ببینید: خانواده امام‌خمینی)

دوران اقامت امام‌خمینی

امام‌خمینی در هجدهم یا بیستم جمادی‌الثانی ۱۳۲۰ق/ سی شهریور یا اول مهر ۱۲۸۱ در خمین متولد شد و در کودکی به مکتبخانه رفت و درس‌های اولیه طلبگی از ادبیات و منطق و باب حادی‌عشر از کتاب‌های کلامی را در زادگاه خود فرا گرفت و در نوزده‌سالگی برای ادامه تحصیل راهی حوزه علمیه اراک شد؛ اما پس از هجرت نیز با زادگاه خود در ارتباط بود و برای دیدار با خویشاوندان و استراحت به خمین رفت و آمد داشت. ایشان برخی از کتاب‌های علمی خود، ازجمله تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس و پاکنویس التعلیقة علی الفوائد الرضویه در سال ۱۳۴۸ق/ ۱۳۰۸ را در خمین نوشته یا به پایان برده‌است.

دوره نوزده‌ساله زندگی امام‌خمینی در این شهر، به دلیل شهادت پدر و ازدست‌دادن مادر و فوت عمه ایشان صاحبه‌خانم که نقش زیادی در تربیت ایشان داشت و حمله دزدان و ستم خان‌ها به مردم (ببینید: خانواده امام‌خمینی) با تلخی همراه بوده و کمتر خاطره شیرینی از زبان ایشان در این دوره ثبت شده‌است. ایشان شاهد هجوم یاغیان به خمین و مقابله سرسختانه مردم در برابر آنان بود و خود نیز تفنگ در دست به سنگر رفت و در دفاع از جان و مال مردم شهرش مشارکت کرد؛ چنان‌که خود ایشان دربارهٔ آن سال‌ها یادآور شده‌است ضعف حکومت مرکزی و ظلم و سلطه خان‌ها و حاکمان محلی، اوضاع اجتماعی، امنیتی و اقتصادی مردم ایران ازجمله خمین را بسیار نامساعد و بحرانی کرده بود. اموال مردم در معرض دستبرد اشرار و سارقان مسلح قرار داشت و مردم منطقه با سنگربندی خانه‌ها و محله‌ها به دفاع از خود و شهر می‌پرداختند. وی نیز همراه با مردم به دفاع مسلحانه از زادگاه خود مشغول بود. در جریان جنگ جهانی اول خمین نیز مورد تاخت و تاز نیروهای دولت‌های خارجی قرار گرفت و امام‌خمینی از نزدیک شاهد این تاخت و تازها بوده و مطالبی را دراین‌باره نقل کرده‌است.

امام‌خمینی در سال ۱۳۳۹ق برای ادامه تحصیل به اراک مهاجرت کرد. از وقایع مهم این دوره، وقوع انقلاب مشروطه (۱۳۲۴ق/ ۱۲۸۵) و مبارزه محمدعلی‌شاه علیه آن (۱۳۲۶ق/ ۱۲۸۷) است. بسیاری از عالمان خمین با مشروطه میانه خوبی نداشتند. پس از کودتای رضا پهلوی در ۱۲۹۹ و تصمیم وی بر خلع سلاح همگانی، مردم کمره نیز خلع سلاح شدند. با اعلان قانون ضد اسلامیِ منع حجاب از سوی پهلوی، مردم و علمای خمین در برابر آن موضع‌گیری و مقاومت کردند و با وجود ممنوعیت عزاداری برای سیدالشهدا (ع)، مردم به‌طور پنهانی عزاداری می‌کردند. پس از سقوط پهلوی علمای خمین در تلگرامی به نخست‌وزیر در ۲۲/۶/۱۳۲۲ لغو قانون کشف حجاب و الزام بانوان به حجاب را تقاضا کردند.

خمین پیش از انقلاب اسلامی: در سال‌های آغازین سلطنت محمدرضا پهلوی، خمین شاهد فعالیت‌های محدود سیاسی مردم در انتخابات و حمایت برخی رجال آن از محمد مصدق و سیدابوالقاسم کاشانی بود. بیشتر مردم خمین پس از رحلت مرجع تقلید وقت سیدحسین بروجردی در سال ۱۳۴۰ با حضور در قم، حمایت خود را از مرجعیت امام‌خمینی اعلام کردند. در موضوع انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱، بیشتر مردم خمین به حمایت از امام‌خمینی و روحانیان برخاستند و ضمن مخالفت با مصوبات ضداسلامی دولت، از شرکت در همه‌پرسیِ نمایشی محمدرضا پهلوی موسوم به انقلاب شاه و ملت خودداری کردند.

از دیگر فعالیت‌های انقلابی مردم خمین پیش از انقلاب می‌توان به‌این موارد اشاره کرد: برگزاری مراسم شهدای فیضیه در ۱۲/۲/۱۳۴۲، واکنش به دستگیری امام‌خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، تلگرام جهت درخواست آزادی ایشان در ۷/۵/۱۳۴۲ و ۲۳/۵/۱۳۴۲ و نیز اعتراض به تبعید امام‌خمینی در آبان ۱۳۴۳ و انتقاد شدید سیدکاظم قریشی از فضلای خمین از رژیم و دعا برای امام‌خمینی در سخنرانی. مردم خمین پس از تبعید امام‌خمینی نیز به حمایت از ایشان ادامه دادند و درگذشت مشکوک سیدکاظم قریشی پس از زندان و شکنجه، در زیر عمل جراحی و شهادت حسن جزایری از جوانان مبارز خمین به جرم هواداری از نهضت امام‌خمینی در زندان اوین در سال ۱۳۵۴ از آن جمله است.

خمین در انقلاب اسلامی

نخستین تجمع اعتراض‌آمیز مردم خمین علیه رژیم پهلوی (پس از تظاهرات ۱۵ خرداد ۱۳۴۲) به مناسبت مجلس ترحیم علی شریعتی در اوایل تیر ۱۳۵۶ بود که با احتیاط برگزار شد؛ اما پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی فرزند امام‌خمینی در اول آبان ۱۳۵۶ هواداری از انقلاب در این شهر شتاب بیشتری یافت. حضور روحانیانی چون رسول منتجب‌نیا و سیدمحمدعلی قریشی محفل انقلابیون در خمین را پرشور کرد. برگزاری مجالس ختم هم‌زمان با سراسر کشور و فرستادن تلگرام تسلیت به امام‌خمینی در ۷/۸/۱۳۵۶ سبب شد تا برگزاری مجلس هفتم سیدمصطفی با ممانعت شهربانی روبه‌رو و به راهپیمایی اعتراض‌آمیز تبدیل شود. این اجتماع برای نخستین بار با شعار «درود بر خمینی» همراه شد. مراسم چهلم سیدمصطفی خمینی با شرکت حدود چهارصد تن از طلاب حوزه علمیه قم در ۱۰/۹/۱۳۵۶ در خمین برگزار گردید و به فاصله کوتاهی پس از این مراسم و فرارسیدن ماه محرم شرایط برای مبارزه آماده‌تر شد و برگزاری مجالس سوگواری حسینی با رنگ و بوی اعتراض، حرکت‌های انقلابی را منسجم‌تر کرد. در ۲۰/۲/۱۳۵۷ پس از مراسم چهلم شهدای یزد در خمین، مأموران شهربانی مردم را در تظاهرات به گلوله بستند که سیدرضا طباطبایی قاری قرآن شهید و چند تن مجروح و معلول شدند. گروهی از فاضلان و عالمان خمین، محمدحبیب الهی، علی‌اصغر احمدی، علی سهرابی، محمد دیانت و سیدمحمدعلی قریشی در ۲۹/۴/۱۳۵۷ که برابر با نیمه شعبان بود، به پیروی از امام‌خمینی و به دلیل وضع اسف‌بار ایران، این روز را عزای عمومی اعلام و از مردم برای برپایی مجالس عزا دعوت کردند که با ممانعت مأموران شهربانی روبه‌رو شد. فرارسیدن ماه رمضان دامنه انقلاب را گسترش داد و روحانیان خمین برای برگزاری تظاهرات در روستاها نیز برنامه‌ریزی کردند. امام‌خمینی از تظاهرات روستاییان به همراه روحانیان خود در روستاهای خمین و کمره و جاپلق و قلعه حسن‌فلک یاد کرده‌است. از اقدام‌های قابل توجه در مبارزات مردم خمین، تحصن و پیگیری آزادی زندانیان سیاسی پس از شهادت جوانی به نام علیرضا سرمدی در راهپیمایی عیدفطر (۱۳/۶/۱۳۵۷) بود که در نتیجه این تحصن، زندانیان سیاسی شهربانی خمین، همان روز آزاد شدند. اعلام اعتصاب مدارس در نیمه مهر ۱۳۵۷، از اقدام‌های مهم فرهنگیان سراسر کشور ازجمله خمین بود که تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت.

با وجود برگزاری آرام مجالس سوگواری دهه اول محرم و عاشورا، در سال ۱۳۵۷، مأموران شهربانی به تجمع شام غریبان عزاداران حسینی حمله کردند که به شهادت عباس جراحی و ابراهیم شمس و مجروح‌شدن چند نفر منجر شد. عوض‌کردن نام خیابان‌ها و مدرسه‌ها و تهیه سلاح برای مقابله با مأموران رژیم پهلوی از کارهای انقلابی مردم خمین در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب بود. با اعلام بازگشت امام‌خمینی به ایران، مردم خمین در اول بهمن ۱۳۵۷ ستاد برگزاری استقبال از امام‌خمینی را تشکیل دادند و هزاران تن را برای اعزام به تهران ثبت نام کردند. در پنجم بهمن بسیاری از مردم عازم تهران شدند و به دلیل تأخیر در بازگشت امام‌خمینی، در تجمعات و تظاهراتی که در تهران برگزار می‌شد، شرکت می‌کردند.

خمین پس از پیروزی انقلاب اسلامی

هم‌زمان با پیروزی انقلاب اسلامی در غروب ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ گروهی از جوانان خمین با نظارت منتجب‌نیا، اداره شهربانی و سلاح‌ها و مهمات دیگر نیروهای نظامی را تحویل گرفتند و از صبح ۲۳ بهمن مقدمات تشکیل کمیته انقلاب اسلامی در این شهر فراهم شد و نیز تشکیل کمیته سوخت‌رسانی و توزیع ارزاق عمومی برای رفع مشکلات مردم در شرایط جدید، از دیگر اقدام‌های انقلابیان خمین بود. حضور مردم خمین در صحنه‌های انقلاب ادامه یافت. امام‌خمینی از شرکت پرشور مردم خمین و حومه و حتی شرکت بیماران در انتخابات جمهوری اسلامی با شگفتی یاد کرده‌است.

امام‌خمینی همواره از امکانات مادی و معنوی شخصی‌اش برای رفع مشکلات مردم خمین بهره می‌گرفت. ایشان همیشه حتی در دوران تبعید نیز از کمک به محرومان خمین غافل نبود. کمک مالی ایشان به سیل‌زدگان خمین در زمستان ۱۳۴۷ و اجازه استفاده از وجوهات شرعی به این منظور، نشانه ارتباط ایشان با مردم زادگاه خود است. اهدای زمین‌های موروثی در خمین برای ساخت مسکن برای فقرای خمین از جمله این تلاش‌هاست. امام‌خمینی به حیدرعلی جلالی خمینی وکالت داد که زمین‌های موروثی ایشان را میان مستضعفان توزیع کند. با تشکیل هیئتی سه‌نفره این زمین‌های هشت هزار متری به ۳۵ قطعه زمین ساختمانی تقسیم شد و خانواده‌های مستضعف شهدا و اسرا در استفاده از آن در اولویت قرار گرفتند. در برهه‌ای پس از پیروزی انقلاب اسلامی جناح‌بندی‌های مردم و مسئولان و حتی اهل علم در خمین به وضع نگران‌کننده‌ای رسیده بود. امام‌خمینی به نمایندگان خود سفارش کرد به این وضع پایان دهند و به آنان سفارش کرد ضمن رساندن سلام ایشان به مردم خمین، از طرف ایشان به آنان یادآور شوند که مردمی نمونه باشند. امام‌خمینی در دوم اسفند ۱۳۶۱ جلالی خمینی را به سمت امام‌جمعه خمین منصوب و به وی سفارش کرد مردم را به الفت و همبستگی دعوت و از تفرقه پرهیز کند (ببینید: حیدرعلی جلالی خمینی) مردم خمین همچنین با حضور خود در جنگ تحمیلی، حدود هزار شهید تقدیم انقلاب و دفاع از کشور کردند. خانه پدری امام‌خمینی در خمین یکی از آثار ملیِ ثبت‌شده‌است و به یک مرکز زیارتی و گردشگری تبدیل شده‌است و مشتاقان بسیاری از شهرهای گوناگون ایران و جهان از این خانه دیدن می‌کنند. (ببینید: اقامتگاه‌ها)

پیوند به بیرون

• پروین‌سادات قوامی، خمین، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۲۲۴-۲۳۱.