نفت: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
جز (added Category:مقاله‌های جدید using HotCat) |
||
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''نفت'''، ماده‌ای راهبردی و اثرگذار بر بسیاری از تحولات ایران و جهان. | '''نفت'''، ماده‌ای راهبردی و اثرگذار بر بسیاری از تحولات [[ایران]] و [[جهان]]. | ||
نفت خام، مایع سیاه‌رنگ، با منشأ فسیلی است که به‌طور طبیعی در زیر پوسته زمین تشکیل می‌شود. پیدایش نفت در منطقه خاورمیانه ازجمله [[ایران]]، به دگرگونی‌های بزرگ داخلی و خارجی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انجامید. امروزه نفت یک منبع مهم انرژی است که نه‌تنها عامل تعیین‌کننده اقتصادی و صنعتی، بلکه عاملی سیاسی و امنیتی نیز قلمداد می‌شود. | |||
[[امام‌خمینی]] اهمیت نفت در معادلات جهان و اقتصاد بین‌الملل را امری بدیهی می‌دانست و پدیدآمدن بحران در نفت را عامل برهم‌خوردن همه معادلات اقتصادی و تجاری دنیا به‌شمار می‌آورد. از نظر ایشان نفت، عامل قدرت [[جهان اسلام|کشورهای اسلامی]] و رگ حیات [[ابرقدرت‌ها]] است و بستن نفت به روی ابرقدرت‌ها حتی در مدتی کوتاه، آنان را به عقب‌نشینی و تسلیم وادار می‌کند. ایشان تأکید می‌کرد درآمد نفت، -که ثروت ملی است- باید صرف ملت، رفع مشکلات اقتصادی مردم، تأمین [[رفاه]] آنان و نوسازی اقتصاد کشور شود. | |||
== معنای لغوی و اصطلاحی == | == معنای لغوی و اصطلاحی == | ||
| خط ۵: | خط ۹: | ||
== پیشینه == | == پیشینه == | ||
آشنایی با نفت، قدمتی شش هزارساله دارد. در گوشه و کنار ایرانِ قدیم، چشمه‌های نفت خام جاری بود و [[مردم]] آن روزگار برای روشنایی و مصارف دارویی از نفت بهره می‌بردند.<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۱۷–۱۱۸.</ref> در روایت‌های دینی نیز نفت (نفط) ماده‌ای معدنی<ref>مفضل، التّوحید، ۱۵۲.</ref> و افروختنی<ref>راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱/۳۲۵.</ref> است که [[خمس]] به آن تعلق می‌گیرد.<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۴۱.</ref> کشف نفت در عصر جدید و در پی آن، پدیدآمدن صنعت نفت، به زمان آشنایی «جرج بیسل» با این ماده در سال ۱۸۵۳م/ ۱۲۲۵ش در آمریکا بر می‌گردد.<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۱.</ref> وی که در صدد عرضه سوختی روشنایی‌بخش، ارزان و با کیفیت عالی به بازار بود به فکر تأمین روشنایی از آن افتاد و پس از آزمایش‌ها و بررسی‌های فراوان به این امر دست یافت.<ref>یرگین، نفت، پول، قدرت، ۱/۱۰.</ref> | آشنایی با نفت، قدمتی شش هزارساله دارد. در گوشه و کنار ایرانِ قدیم، چشمه‌های نفت خام جاری بود و [[مردم]] آن روزگار برای روشنایی و مصارف دارویی از نفت بهره می‌بردند.<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۱۷–۱۱۸.</ref> در روایت‌های دینی نیز نفت (نفط) ماده‌ای معدنی<ref>مفضل، التّوحید، ۱۵۲.</ref> و افروختنی<ref>راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱/۳۲۵.</ref> است که [[خمس]] به آن تعلق می‌گیرد.<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۴۱.</ref> کشف نفت در عصر جدید و در پی آن، پدیدآمدن صنعت نفت، به زمان آشنایی «جرج بیسل» با این ماده در سال ۱۸۵۳م/ ۱۲۲۵ش در [[امریکا|آمریکا]] بر می‌گردد.<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۱.</ref> وی که در صدد عرضه سوختی روشنایی‌بخش، ارزان و با کیفیت عالی به بازار بود به فکر تأمین روشنایی از آن افتاد و پس از آزمایش‌ها و بررسی‌های فراوان به این امر دست یافت.<ref>یرگین، نفت، پول، قدرت، ۱/۱۰.</ref> | ||
نخستین چاه نفت | نخستین چاه نفت ایران در سال ۱۲۸۷ در مسجدسلیمان حفر شد.<ref>نصیری، نفت و اهمیت حیاتی آن در دنیای امروز، ۸۴.</ref> پیدایش نفت در منطقه خاورمیانه ازجمله ایران، به دگرگونی‌های بزرگ داخلی و خارجی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انجامید، به گونه‌ای که اگر پیدایش نفت در خاورمیانه نبود، این منطقه جایگاه بین‌المللی و راهبردی کنونی را نمی‌یافت.<ref>احمدی، تحولات تاریخی متأثر از نفت در خاورمیانه، ۵.</ref> گفته شده از میان بیست میدان نفتی بزرگ جهان، سیزده میدان،<ref>قنبری، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، ۷.</ref> یعنی دوسوم آن در منطقه [[خاورمیانه]] قرار دارد.<ref>قنبری، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، ۷؛ بورس، منابع جهانی نفت، ۶۵.</ref> در قرن بیست‌ویکم نیز باوجود روی‌آوردن کشورها به منابع طبیعی دیگر برای تأمین انرژی، [[اقتصاد]] مدرن جهان به‌طور فزاینده‌ای به انرژی نفت و گاز وابسته خواهد بود.<ref>ترکان، گاز طبیعی و امنیت ملی، ۶۴.</ref> این نیازهای جهانی، ایران را که یکی از عرضه‌کنندگان اصلی منابع طبیعی است در جایگاه حساس‌تری قرار داده‌است.<ref>ترکان، گاز طبیعی و امنیت ملی، ۶۴.</ref> | ||
== نفت و صنعت آن در ایران == | == نفت و صنعت آن در ایران == | ||
تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده‌است.<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.</ref> پنج سال پس از تولد صنعت نفت در [[آمریکا]] ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف نفت در ایران، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م،<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۵.</ref> ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۷–۴۴؛ شوادران، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ۱۲؛ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۷۹.</ref> و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به بیگانگان داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۳؛ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۵۵.</ref> در سال ۱۲۸۰ش/ ۱۹۰۱م «ویلیام ناکس دارسی» امتیاز استخراج نفت ایران را به مدت شصت سال به دست آورد.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۳؛ نصری ۸۱.</ref> پس از فوران نفت از چاه کنده «نفتون» در مسجدسلیمان،<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۸.</ref> نخستین شرکت نفتی ایران و انگلیس تأسیس شد<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.</ref> و دولت [[انگلیس]] امتیاز «دارسی» را به یک توافقنامه بین‌المللی تبدیل کرد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۱.</ref> ایران در سال ۱۳۰۰ تمایل داشت امتیاز نفت شمال را به شرکت‌های آمریکایی واگذار کند که انگلیس مانع این کار شد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۴.</ref> در سال ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۳م انگلیس قرارداد نفتی دیگری با ایران بست که در واقع تمدید قرارداد «دارسی» به مدت سی سال بود.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۷؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۱۸.</ref> | تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده‌است.<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.</ref> پنج سال پس از تولد صنعت نفت در [[آمریکا]] ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف نفت در ایران، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م،<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۵.</ref> ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۷–۴۴؛ شوادران، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ۱۲؛ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۷۹.</ref> و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به [[اجانب|بیگانگان]] داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۳؛ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۵۵.</ref> در سال ۱۲۸۰ش/ ۱۹۰۱م «ویلیام ناکس دارسی» امتیاز استخراج نفت ایران را به مدت شصت سال به دست آورد.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۳؛ نصری ۸۱.</ref> پس از فوران نفت از چاه کنده «نفتون» در مسجدسلیمان،<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۸.</ref> نخستین شرکت نفتی ایران و انگلیس تأسیس شد<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.</ref> و دولت [[انگلیس]] امتیاز «دارسی» را به یک توافقنامه بین‌المللی تبدیل کرد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۱.</ref> ایران در سال ۱۳۰۰ تمایل داشت امتیاز نفت شمال را به شرکت‌های آمریکایی واگذار کند که انگلیس مانع این کار شد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۴.</ref> در سال ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۳م انگلیس قرارداد نفتی دیگری با ایران بست که در واقع تمدید قرارداد «دارسی» به مدت سی سال بود.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۷؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۱۸.</ref> | ||
با اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ به دست انگلیس، شوروی و سپس آمریکا، رقابت این استعمارگران بر سر منافع به‌ویژه نفت، شدت یافت و شرکت‌های آمریکایی و انگلیسی و پس از آن هیئتی از شوروی، برای گرفتن امتیازات نفتی به ایران آمدند.<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۶۹–۷۱.</ref> شوروی در برابر خروج نیروهای خود از شمال ایران، خواستار امتیاز نفت شمال ایران به مدت پنجاه سال بود که با وجود پذیرش [[دولت]] و انعقاد قرارداد، مجلس آن را رد کرد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۹–۹۰؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۱۹۹–۲۰۰؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۱۵۲–۱۵۳.</ref> مجلس در مرحله بعد با تصویب‌نکردن قرارداد گس ـ گلشائیان که با انگلستان بسته شده بود، گام دیگری در راستای ملی‌کردن صنعت نفت برداشت.<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۸۲–۸۴.</ref> در جریان مذاکرات اعضای کمیسیون نفت مجلس دربارهٔ این قرارداد، محمد مصدق پیشنهاد اقدام عملی برای ملی‌شدن صنعت نفت را داد که پذیرفته نشد<ref>راسخی، تاریخ نفت ایران، ۱۴۶.</ref>؛ ولی سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان و کشته‌شدن علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت که از مخالفان ملی‌شدن صنعت نفت بود،<ref>عِلم، قدرت و اصول، ۱۳۸–۱۳۹.</ref> | با اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ به دست انگلیس، شوروی و سپس آمریکا، رقابت این استعمارگران بر سر منافع به‌ویژه نفت، شدت یافت و شرکت‌های آمریکایی و انگلیسی و پس از آن هیئتی از شوروی، برای گرفتن امتیازات نفتی به ایران آمدند.<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۶۹–۷۱.</ref> شوروی در برابر خروج نیروهای خود از شمال ایران، خواستار امتیاز نفت شمال ایران به مدت پنجاه سال بود که با وجود پذیرش [[دولت]] و انعقاد قرارداد، مجلس آن را رد کرد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۹–۹۰؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۱۹۹–۲۰۰؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۱۵۲–۱۵۳.</ref> مجلس در مرحله بعد با تصویب‌نکردن قرارداد گس ـ گلشائیان که با انگلستان بسته شده بود، گام دیگری در راستای [[ملی‌کردن صنعت نفت]] برداشت.<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۸۲–۸۴.</ref> در جریان مذاکرات اعضای کمیسیون نفت مجلس دربارهٔ این قرارداد، [[محمد مصدق]] پیشنهاد اقدام عملی برای ملی‌شدن صنعت نفت را داد که پذیرفته نشد<ref>راسخی، تاریخ نفت ایران، ۱۴۶.</ref>؛ ولی سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان و کشته‌شدن علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت که از مخالفان ملی‌شدن صنعت نفت بود،<ref>عِلم، قدرت و اصول، ۱۳۸–۱۳۹.</ref> قانون ملی‌شدن صنعت نفت در [[۲۹ اسفند]] ۱۳۲۹ تصویب شد.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۳۲۷.</ref> پس از تصویب این قانون، دولت انگلیس به تحریم نفتی ایران اقدام کرد<ref>فخیمی، سی سال نفت ایران، ۱۳۴.</ref> و از ایران به شورای امنیت شکایت برد که به نتیجه نرسید.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۸۲.</ref> مصدق که در آن زمان به نخست‌وزیری رسیده بود، در برابر نقشه‌های آمریکا و انگلیس، به اصلاح امور اقتصادی پرداخت و نظریه «اقتصاد بدون نفت» را به اجرا گذاشت<ref>مقدم، تاریخ جامع ملی‌شدن نفت، ۴۰۸–۴۰۹.</ref>{{ببینید|ملی‌شدن صنعت نفت}} | ||
پس از بی‌نتیجه‌ماندن تلاش‌های انگلیس و آمریکا در جلوگیری از ملی‌شدن صنعت نفت و تشدید بحران نفت در ایران، آمریکا در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به کودتا دست زد و در پی آن کنسرسیومی متشکل از پنج شرکت آمریکایی، یک شرکت انگلیسی، یک شرکت فرانسوی و یک شرکت هلندی تأسیس شد.<ref>وزارت نفت، نفت از آغاز تا امروز، ۱۸؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۲۵۵.</ref> در سال ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰م گروهی از کشورهای صادرکننده نفت برای تأمین منافع خود و دردست‌گرفتن کنترل قیمت نفت، سازمان اوپک را تأسیس کردند. با تأسیس اوپک، درآمدهای نفتی ایران بیش از سه‌برابر افزایش یافت.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۶۱.</ref> | پس از بی‌نتیجه‌ماندن تلاش‌های انگلیس و آمریکا در جلوگیری از ملی‌شدن صنعت نفت و تشدید بحران نفت در ایران، آمریکا در [[۲۸ مرداد]] ۱۳۳۲ به کودتا دست زد و در پی آن کنسرسیومی متشکل از پنج شرکت آمریکایی، یک شرکت انگلیسی، یک شرکت فرانسوی و یک شرکت هلندی تأسیس شد.<ref>وزارت نفت، نفت از آغاز تا امروز، ۱۸؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۲۵۵.</ref> در سال ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰م گروهی از کشورهای صادرکننده نفت برای تأمین منافع خود و دردست‌گرفتن کنترل قیمت نفت، سازمان اوپک را تأسیس کردند. با تأسیس اوپک، درآمدهای نفتی ایران بیش از سه‌برابر افزایش یافت.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۶۱.</ref> | ||
در جریان انقلاب اسلامی به دنبال نارضایتی عمومی مردم و اعتصاب کارکنان شرکت نفت و قطع صدور نفت، یکی از بزرگ‌ترین شوک‌های نفتی بر کشورهای مصرف‌کننده نفت وارد شد.<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۴–۶۵؛ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۶۸.</ref> در پی این اعتصاب، [[امام‌خمینی]] هیئتی پنج‌نفره از جمله اکبر هاشمی رفسنجانی و به ریاست مهدی بازرگان را برای نظارت بر تولید نفت به میزان نیاز داخلی و جلوگیری از دخالت ارتش در امر نفت مأمور کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۰۲–۳۰۳.</ref> اعتصاب کارکنان شرکت نفت، با شرایطی مانند لغو همه قراردادهای استعماری و حفظ استقلال نفتی ایران پایان یافت<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۷.</ref>{{ببینید|اعتصاب کارکنان صنعت نفت}} و سرانجام در چهاردهم اسفند ۱۳۵۷ و پس از هفتاد روز قطع صادرات، نخستین محموله نفت ایران صادر شد<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۹.</ref> و پس از آن، ایران راهبرد افزایش قیمت نفت را پی‌گرفت و در نتیجه قیمت نفت در سال ۱۳۵۹ سه‌برابر قیمت اعلام‌شده نفت پیش از | در جریان [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] به دنبال نارضایتی عمومی [[مردم]] و [[اعتصاب کارکنان صنعت نفت|اعتصاب کارکنان شرکت نفت]] و قطع صدور نفت، یکی از بزرگ‌ترین شوک‌های نفتی بر کشورهای مصرف‌کننده نفت وارد شد.<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۴–۶۵؛ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۶۸.</ref> در پی این اعتصاب، [[امام‌خمینی]] هیئتی پنج‌نفره از جمله [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] و به ریاست [[مهدی بازرگان]] را برای [[نظارت]] بر تولید نفت به میزان نیاز داخلی و جلوگیری از دخالت ارتش در امر نفت مأمور کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۰۲–۳۰۳.</ref> اعتصاب کارکنان شرکت نفت، با شرایطی مانند لغو همه قراردادهای استعماری و حفظ استقلال نفتی ایران پایان یافت<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۷.</ref>{{ببینید|اعتصاب کارکنان صنعت نفت}} و سرانجام در [[۱۴ اسفند|چهاردهم اسفند]] ۱۳۵۷ و پس از هفتاد روز قطع صادرات، نخستین محموله نفت ایران صادر شد<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۹.</ref> و پس از آن، ایران راهبرد افزایش قیمت نفت را پی‌گرفت و در نتیجه قیمت نفت در سال ۱۳۵۹ سه‌برابر قیمت اعلام‌شده نفت پیش از انقلاب شد.<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۹–۷۰.</ref> | ||
== اهمیت نفت در معادلات سیاسی == | == اهمیت نفت در معادلات سیاسی == | ||
امروزه نفت یک منبع مهم انرژی است که نه‌تنها یک عامل تعیین‌کننده اقتصادی و صنعتی، بلکه یک عامل سیاسی و امنیتی نیز قلمداد می‌شود.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.</ref> نفت برای کشورهای دارنده آن، افزون بر انرژی، | امروزه نفت یک منبع مهم انرژی است که نه‌تنها یک عامل تعیین‌کننده اقتصادی و صنعتی، بلکه یک عامل سیاسی و امنیتی نیز قلمداد می‌شود.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.</ref> نفت برای کشورهای دارنده آن، افزون بر انرژی، سرمایه نیز به‌شمار می‌آید و از این دیدگاه، ارزش و اهمیت بسیاری دارد<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.</ref> و آن را یکی از مؤلفه‌های اثرگذار در تولید ثروت و [[قدرت]] در جهان کنونی می‌دانند.<ref>واعظی، دیپلماسی انرژی ایران و قدرت‌های بزرگ در خلیج فارس، ۱۲۲.</ref> نفت عاملی برای تحکیم قدرت سیاسی و اقتصادی کشورهای نفت‌خیز و بهانه‌ای برای سیاست‌های مداخله‌جویانه کشورهای بزرگ جهان همچون [[امریکا|آمریکا]] و [[شوروی]] [سابق] بوده‌است.<ref>اودل، نفت و کشورهای بزرگ جهان، ۲۰۲–۲۰۳.</ref> اما نگاه به مسئله نفت به دو شکل نگاه استعماری و نگاه عدالت‌خواهانه بوده‌است. | ||
امام‌خمینی اهمیت نفت در معادلات [[جهان]] و اقتصاد بین‌الملل را امری بدیهی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.</ref> و پدیدآمدن بحران در نفت را عامل برهم‌خوردن همه معادلات اقتصادی و تجاری دنیا به‌شمار می‌آورد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۰.</ref> ایشان با توجه به اهمیت نفت و منابع زیرزمینی دیگر، برآن بود که استعمارگران انگلیسی، از سیصد سال پیش برای | [[امام‌خمینی]] اهمیت نفت در معادلات [[جهان]] و اقتصاد بین‌الملل را امری بدیهی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.</ref> و پدیدآمدن بحران در نفت را عامل برهم‌خوردن همه معادلات اقتصادی و تجاری دنیا به‌شمار می‌آورد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۰.</ref> ایشان با توجه به اهمیت نفت و منابع زیرزمینی دیگر، برآن بود که استعمارگران انگلیسی، از سیصد سال پیش برای مطالعه و کشف منابع زیرزمینی به سرزمین‌های شرقی ازجمله ایران نفوذ کرده و مختصات و مشخصات همه گنجینه‌های زیرزمینی همچون نفت را در تمام مناطق این کشورها به دست آورده بودند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۴.</ref> ایشان پیشرفت کنونی دنیای متمدن را در گروی نفت کشورهای شرقی و مسلمان می‌دید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴.</ref> | ||
از نظر تاریخی، کنترل مناطق سرشار از نفت، هدف راهبردی قدرت‌های بزرگ بوده‌است.<ref>تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰.</ref> میل این قدرت‌ها به‌ویژه آمریکا برای تسلط بر منابع نفتی خاورمیانه که بخش مهمی از جهان اسلام است، تابعی از هدف‌های کلی این کشورها برای دستیابی به منافعشان قلمداد می‌شود؛ منافعی چون تضمین امنیت متحدان منطقه‌ای خود به‌ویژه رژیم [[اسرائیل]]، جلوگیری از تقویت دولت‌های معارض با رژیم اسرائیل و تضمین تداوم انتقال انرژی ارزان که از راه مقابله با اسلام‌گرایی به دست می‌آمد.<ref>تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰ ۲۱۰–۲۱۷.</ref> | از نظر تاریخی، کنترل مناطق سرشار از نفت، هدف راهبردی قدرت‌های بزرگ بوده‌است.<ref>تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰.</ref> میل این قدرت‌ها به‌ویژه آمریکا برای تسلط بر منابع نفتی خاورمیانه که بخش مهمی از [[جهان اسلام]] است، تابعی از هدف‌های کلی این کشورها برای دستیابی به منافعشان قلمداد می‌شود؛ منافعی چون تضمین [[امنیت]] متحدان منطقه‌ای خود به‌ویژه رژیم [[اسرائیل]]، جلوگیری از تقویت دولت‌های معارض با رژیم اسرائیل و تضمین تداوم انتقال انرژی ارزان که از راه مقابله با اسلام‌گرایی به دست می‌آمد.<ref>تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰ ۲۱۰–۲۱۷.</ref> | ||
امام‌خمینی همواره خطر جهان‌خواران شرق و غرب به‌ویژه آمریکا و اسرائیل و طمع آنان بر منابع زیرزمینی جهان اسلام و غارت این منابع با گماردن عوامل دست‌نشانده خود را گوشزد می‌کرد و مسلمانان را به ایمان و اتحاد برای کوتاه‌کردن دست آنان از کشورهای اسلامی فرا می‌خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۳۱؛ ۱۲/۲۰۲؛ ۱۵/۵۹؛ ۱۹/۲۸ و ۲۰/۳۱۷.</ref> ایشان، علت اصلی حمایت ابرقدرت‌ها از [[محمدرضا پهلوی]] را چپاول منابع و نفت ایران می‌دید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۵.</ref> و پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] نیز همواره دربارهٔ خطر دشمنان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۱۶.</ref> و طمع آنان به منابع نفتی و به دست آوردن بازار ایران هشدار می‌داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۹۷ و ۳۵۷.</ref> امام‌خمینی شوروی را نیز مانند آمریکا، دولتی چپاولگر، خواهان سلطه بر ایران و منابع و ذخایر کشور به‌ویژه [[گاز]] می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۹۵ و ۱۴/۱۷۷، ۴۹۷.</ref> امروزه نیز جهان غرب، به سبب برخورداری کشورهای حوزه خلیج فارس از بیشترین ذخایر نفتی، از تمام توان خود در نهادهای بین‌المللی، شرکت‌های نفتی و نیروهای نظامی برای روی‌کارآوردن دولت‌های حامی [[غرب]] و در نتیجه تسلط بر نفت این منطقه استفاده می‌کند<ref>جهرمی و رضایی، سلطه بر نفت، ۲۵۱.</ref> | امام‌خمینی همواره خطر جهان‌خواران شرق و غرب به‌ویژه آمریکا و اسرائیل و طمع آنان بر منابع زیرزمینی جهان اسلام و غارت این منابع با گماردن عوامل دست‌نشانده خود را گوشزد می‌کرد و مسلمانان را به ایمان و [[اتحاد]] برای کوتاه‌کردن دست آنان از کشورهای اسلامی فرا می‌خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۳۱؛ ۱۲/۲۰۲؛ ۱۵/۵۹؛ ۱۹/۲۸ و ۲۰/۳۱۷.</ref> ایشان، علت اصلی حمایت [[ابرقدرت‌ها]] از [[محمدرضا پهلوی]] را چپاول منابع و نفت ایران می‌دید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۵.</ref> و پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] نیز همواره دربارهٔ خطر دشمنان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۱۶.</ref> و طمع آنان به منابع نفتی و به دست آوردن بازار ایران هشدار می‌داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۹۷ و ۳۵۷.</ref> امام‌خمینی شوروی را نیز مانند آمریکا، دولتی چپاولگر، خواهان سلطه بر ایران و منابع و ذخایر کشور به‌ویژه [[گاز]] می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۹۵ و ۱۴/۱۷۷، ۴۹۷.</ref> امروزه نیز جهان غرب، به سبب برخورداری کشورهای حوزه خلیج فارس از بیشترین ذخایر نفتی، از تمام توان خود در نهادهای بین‌المللی، شرکت‌های نفتی و نیروهای نظامی برای روی‌کارآوردن دولت‌های حامی [[غرب]] و در نتیجه تسلط بر نفت این منطقه استفاده می‌کند<ref>جهرمی و رضایی، سلطه بر نفت، ۲۵۱.</ref> | ||
== جایگاه نفت در تحولات ایران == | == جایگاه نفت در تحولات ایران == | ||
خاطره تلخ ایرانیان از سلطه قدرت‌های بزرگ که به طمع منابع نفتی و غیرنفتی به ایران روی‌آورده بودند به صورت مبارزه با امتیازات و قراردادها ظهورکرد و از سرچشمه‌های اصلی قیام و نهضت مشروطیت شد<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۳–۱۰۴.</ref>؛ همچنان‌که اشغال ایران در جنگ جهانی دوم که نفت از علت‌های اصلی آن بود، انگیزه مردم را برای مبارزه بر ضد امتیازات نفتی<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۱۶.</ref> تا حد لغو این امتیازات و ملی‌کردن صنعت | خاطره تلخ ایرانیان از سلطه قدرت‌های بزرگ که به طمع منابع نفتی و غیرنفتی به ایران روی‌آورده بودند به صورت مبارزه با امتیازات و قراردادها ظهورکرد و از سرچشمه‌های اصلی قیام و [[نهضت مشروطیت]] شد<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۳–۱۰۴.</ref>؛ همچنان‌که اشغال ایران در جنگ جهانی دوم که نفت از علت‌های اصلی آن بود، انگیزه مردم را برای مبارزه بر ضد امتیازات نفتی<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۱۶.</ref> تا حد لغو این امتیازات و [[ملی‌کردن صنعت نفت]]، بیشتر کرد.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۴.</ref> در جریان ملی‌شدن صنعت نفت و پس از کودتای ۲۸ مرداد، دولت آمریکا از یک واسطه و میانجی به یک رقیب نفتی برای [[انگلستان]] و مدافع ایران برای رهایی از چنگال [[کمونیسم]] درآمد.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۹۳.</ref> | ||
درآمد نفت در دوران حکومت پهلوی موجب پدیدآمدن دولت رانت‌خوار و استقلال آن از طبقات اجتماعی شد و این امر، افزایش خودکامگی محمدرضا پهلوی و ایجاد [[استبداد]] نفتی را به ارمغان آورد.<ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۸۹.</ref> در سال ۱۳۵۲ افزایش درآمدهای نفتی به افزایش رفاه مصرفی در حکومت، تشدید وابستگی به آمریکا و گسترش و تجهیز نیروهای نظامی و نیز تهاجم فرهنگی انجامید و این امور، همراه با سیاست استبدادی پهلوی، زمینه‌ساز نارضایتی عمومی و تحولات پس از آن شد.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۴۱.</ref> استفاده از درآمد نفت برای نوسازی و توسعه اقتصادی کشور و بی‌توجهی به توسعه سیاسی، عامل دیگری در ایجاد تحولات سیاسی و اجتماعی به دست مردم بود.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۴–۵۲۵؛ زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۱۴۳–۱۴۴.</ref> | درآمد نفت در دوران [[حکومت پهلوی]] موجب پدیدآمدن دولت رانت‌خوار و استقلال آن از طبقات اجتماعی شد و این امر، افزایش خودکامگی [[محمدرضا پهلوی]] و ایجاد [[استبداد]] نفتی را به ارمغان آورد.<ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۸۹.</ref> در سال ۱۳۵۲ افزایش درآمدهای نفتی به افزایش رفاه مصرفی در حکومت، تشدید وابستگی به آمریکا و گسترش و تجهیز نیروهای نظامی و نیز تهاجم فرهنگی انجامید و این امور، همراه با سیاست استبدادی پهلوی، زمینه‌ساز نارضایتی عمومی و تحولات پس از آن شد.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۴۱.</ref> استفاده از درآمد نفت برای نوسازی و توسعه اقتصادی کشور و بی‌توجهی به توسعه سیاسی، عامل دیگری در ایجاد تحولات سیاسی و اجتماعی به دست [[مردم]] بود.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۴–۵۲۵؛ زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۱۴۳–۱۴۴.</ref> | ||
امام‌خمینی معتقد بود علت تأیید سرکوب و کشتار مردم به دست رژیم پهلوی از سوی قدرت‌های استعماری، همچنین تلاش این رژیم برای اغفال مردم و دور نگه‌داشتن آنان از [[اسلام]] و | امام‌خمینی معتقد بود علت تأیید سرکوب و کشتار مردم به دست رژیم پهلوی از سوی قدرت‌های استعماری، همچنین تلاش این رژیم برای اغفال مردم و دور نگه‌داشتن آنان از [[اسلام]] و [[روحانیت|روحانیون]]، چپاول نفت و گاز ایران است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۲۰.</ref> و برای تغییر این رویه، باید نظامی قدرتمند و مستقل با تکیه بر مردم ایجاد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۹۸.</ref> ایشان در بیان علت‌های نارضایتی مردم اشاره کرده‌است که مردم می‌خواهند نفت به‌طور منطقی استخراج شود، به فروش برسد و درآمد به دست آمده از آن، صرف [[ملت]] شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۶۷.</ref> | ||
== استفاده از ابزار نفت بر ضد دشمنان == | == استفاده از ابزار نفت بر ضد دشمنان == | ||
کشورهای اسلامی هفتاددرصد اندوخته‌های نفت جهان را در اختیار دارند.<ref>حشمت زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۷۹.</ref> افزایش اهمیت نفت پس از | کشورهای اسلامی هفتاددرصد اندوخته‌های نفت جهان را در اختیار دارند.<ref>حشمت زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۷۹.</ref> افزایش اهمیت نفت پس از جنگ جهانی اول و افزوده‌شدن آن به انگیزه‌های قدرت‌های استعماری، کشورهای اسلامی را در موقعیت ویژه‌ای قرار داده‌است.<ref>حشمت زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۸۹.</ref> امام‌خمینی نفت را عامل قدرت کشورهای اسلامی و رگ حیات [[ابرقدرت‌ها]] می‌شمرد و معتقد بود بستن نفت به روی ابرقدرت‌ها حتی در مدتی کوتاه، آنان را به عقب‌نشینی و تسلیم وادار خواهد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۹۰؛ ۱۶/۳۳۰ و ۱۸/۵۴–۵۵.</ref> ایشان از مسلمانان می‌خواست با [[سلاح]] نفت به مقابله با آمریکا و اسرائیل بپردازند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۸۱.</ref>؛ همچنان‌که در جریان انقلاب اسلامی از کارکنان شرکت نفت خواست با [[اعتصاب]] خود، مانع صدور نفت به آمریکا و اسرائیل شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۹۸ و ۵/۷۶، ۳۹۰.</ref> ایشان پس از پیروزی انقلاب و در هنگامه‌های حساس جنگ نیز از تهدید به استفاده از سلاح نفت در برابر کمک دشمنان به [[صدام حسین]] و عقب‌راندن آنان استفاده می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۵۶ و ۱۸/۳۰.</ref> برای نمونه ایشان در [[۳۱ شهریور|سی‌ویکم شهریور]] ۱۳۶۲ و در پی درخواست [[عراق]] از فرانسه برای دریافت سلاح‌های ویرانگر و حمله به منابع اقتصادی ایران، همه کشورهای منطقه و کشورهای استفاده‌کننده از نفت را به بستن تنگه هرمز و قطع صادرات نفت تهدید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۱ و ۱۴۷.</ref> | ||
== سیاست‌های نفتی در رژیم پهلوی == | == سیاست‌های نفتی در رژیم پهلوی == | ||
افزایش شگفت‌انگیز قیمت نفت در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۷۴م/ ۱۳۵۲–۱۳۵۳ش به یک دگرگونی بنیادین در اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت خاورمیانه انجامید و این کشورها، به بیشترین رشد اقتصادی تاریخ خود رسیدند.<ref>حاجی‌یوسفی، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، ۹۸.</ref> قیمت نفت در دسامبر ۱۹۷۳م در مقایسه با نیمه اول سال ۱۹۷۳م، حدود چهاربرابر شد.<ref>طلوعی، بازی قدرت، جنگ نفت در خاورمیانه، ۲۴۲.</ref> درآمد نفتی ایران که در سال ۱۳۴۹ش/ ۱۹۷۰م، ۹۵۰ میلیون دلار بود، در سال ۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۲–۱۹۷۳م، به ۵/۱۸میلیارد دلار و در سال ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵م به ۹/۱۸میلیارد دلار رسید.<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۴۱۳.</ref> | افزایش شگفت‌انگیز قیمت نفت در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۷۴م/ ۱۳۵۲–۱۳۵۳ش به یک دگرگونی بنیادین در اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت خاورمیانه انجامید و این کشورها، به بیشترین رشد اقتصادی تاریخ خود رسیدند.<ref>حاجی‌یوسفی، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، ۹۸.</ref> قیمت نفت در دسامبر ۱۹۷۳م در مقایسه با نیمه اول سال ۱۹۷۳م، حدود چهاربرابر شد.<ref>طلوعی، بازی قدرت، جنگ نفت در خاورمیانه، ۲۴۲.</ref> درآمد نفتی ایران که در سال ۱۳۴۹ش/ ۱۹۷۰م، ۹۵۰ میلیون دلار بود، در سال ۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۲–۱۹۷۳م، به ۵/۱۸میلیارد دلار و در سال ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵م به ۹/۱۸میلیارد دلار رسید.<ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۴۱۳.</ref> | ||
با افزایش بهای نفت، گرچه گفته شده بخش زیادی از درآمدهای نفتی صرف توسعه اقتصادی کشور شد اما این نوسازی سریع، مشکلات بسیاری<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.</ref> مانند افزایش واردات بی‌رویه، گسترش صنایع مونتاژ و گرایش جامعه به مصرف‌گرایی را پدیدآورد<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۳۵–۱۳۷.</ref>؛ همچنین تمایل فراوان پهلوی به خرید سلاح‌های پیشرفته، سبب برگرداندن دلارهای نفتی به آمریکا و وابستگی بیشتر ایران به ابرقدرت‌ها شد.<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.</ref> | با افزایش بهای نفت، گرچه گفته شده بخش زیادی از درآمدهای نفتی صرف توسعه اقتصادی کشور شد اما این نوسازی سریع، مشکلات بسیاری<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.</ref> مانند افزایش واردات بی‌رویه، گسترش صنایع مونتاژ و گرایش [[جامعه]] به مصرف‌گرایی را پدیدآورد<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۳۵–۱۳۷.</ref>؛ همچنین تمایل فراوان پهلوی به خرید سلاح‌های پیشرفته، سبب برگرداندن دلارهای نفتی به آمریکا و وابستگی بیشتر ایران به ابرقدرت‌ها شد.<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.</ref> | ||
امام‌خمینی همواره بر این نکته تأکید داشت که سیاست رژیم پهلوی دربارهٔ نفت نادرست بوده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۰۴؛ ۱۱/۹ و ۱۵/۴۲۷.</ref>؛ زیرا در برابر به‌یغمادادن اندوخته‌های نفتی و معادن کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۵۱ و ۵/۴۷.</ref> و استخراج و فروش بی‌رویه نفت، ایران را به پایگاه نظامی، انبار اسلحه و محل استقرار مستشاران آمریکایی تبدیل کرده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۶–۲۷، ۲۰۷ و ۱۱/۹، ۱۵۶.</ref> امام‌خمینی بر آن بود که رژیم پهلوی با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی حتی به تبلیغ و تقویت [[بهائیت]] و اسرائیل می‌پردازد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۷.</ref> و در زمینه اقتصادی افزون بر نابودی [[ | امام‌خمینی همواره بر این نکته تأکید داشت که سیاست رژیم پهلوی دربارهٔ نفت نادرست بوده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۰۴؛ ۱۱/۹ و ۱۵/۴۲۷.</ref>؛ زیرا در برابر به‌یغمادادن اندوخته‌های نفتی و معادن کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۵۱ و ۵/۴۷.</ref> و استخراج و فروش بی‌رویه نفت، ایران را به پایگاه نظامی، انبار اسلحه و محل استقرار مستشاران آمریکایی تبدیل کرده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۶–۲۷، ۲۰۷ و ۱۱/۹، ۱۵۶.</ref> امام‌خمینی بر آن بود که رژیم پهلوی با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی حتی به تبلیغ و تقویت [[بهائیت]] و اسرائیل می‌پردازد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۷.</ref> و در زمینه اقتصادی افزون بر نابودی زراعت و [[کشاورزی]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۵–۵۶ و ۶/۸۵.</ref> موجب وابستگی، [[عقب‌ماندگی]] و از میان‌رفتن استقلال کشور نیز<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۶۹؛ ۶/۸۵ و ۲۱/۴۳۵.</ref> شده‌است. | ||
== سیاست‌های نفتی در جمهوری اسلامی ایران == | == سیاست‌های نفتی در جمهوری اسلامی ایران == | ||
توجه به نقش اساسی نفت در اقتصاد کشورهای نفت‌خیز و استفاده از این منبع برای رشد اقتصادی کشور و جلوگیری از فروش بی‌رویه نفت، از پیش از انقلاب اسلامی | توجه به نقش اساسی نفت در [[اقتصاد]] کشورهای نفت‌خیز و استفاده از این منبع برای رشد اقتصادی کشور و جلوگیری از فروش بی‌رویه نفت، از پیش از [[انقلاب اسلامی ایران]]، از مؤلفه‌های اصلی مورد نظر امام‌خمینی بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۹؛ ۵/۱۵۷ و ۱۷/۲۷۸.</ref> ایشان نفت را ثروت ملی و میراث نسل‌های آینده می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۶۹ و ۴/۵۵–۵۶، ۱۳۷؛ موسایی، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، ۴۲۲.</ref> و معتقد بود نفت را باید عاقلانه و بر اساس نیاز و ضرورت و با رعایت مصالح مردم و استقلال کشور تولید کرد، فروخت و هزینه کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۰، ۶۷ و ۴۳۳.</ref> ایشان تأکید می‌کرد درآمد نفت باید صرف ملت،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۷۹.</ref> رفع مشکلات اقتصادی مردم،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۱۴.</ref> تأمین [[رفاه]] آنان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۵.</ref> و نوسازی اقتصاد کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۳۳.</ref> شود. ایشان فروش نفت به همه کشورهای جهان ـ غیر از رژیم اشغالگر [[فلسطین]] و دولت نژادپرست [سابق] آفریقای جنوبی با حفظ منافع ملی، استقلال کشور و مراعات [[عدالت]] ـ را روا می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۳۳ و ۵/۳۹۷، ۴۱۵.</ref> امام‌خمینی معتقد بود، ایران با توجه به امکانات و ظرفیت‌های فراوان و نیروهای انسانی مستعد و خلاقی که دارد، بدون نفت هم توان رشد اقتصادی و غلبه بر فقر را دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۱۱.</ref> از دیدگاه ایشان بهره‌مندی از نفت به معنای صدور همیشگی آن نیست؛ بلکه کشور می‌تواند با افزایش تولیدات داخلی و تأمین نیازهای خود، صدور نفت را قطع کند یا به کمترین مقدار برساند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۶۴.</ref> | ||
با توجه به دیدگاه‌های امام‌خمینی دربارهٔ حفظ ثروت عمومی نفت، تولید نفت بر اساس نیاز ارزی کشور و با توجه به اصل صیانت مخازن صورت گرفت.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۸۲.</ref> در آن دوران، امام‌خمینی بر اهتمام نظام و دولت برای اصلاح و بازسازی سراسر کشور به‌ویژه روستاها و مناطق نفت‌خیز<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۸۴–۴۸۵.</ref> و اختصاص درآمد یک روز نفت به همه استان‌های کشور برای ساختن و بازسازی مدارس و مساجد و برآوردن نیازهای دیگر<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۱۸ و ۴۹۱.</ref> تأکید کرد. در دوران جنگ تحمیلی نیز ایشان، ضمن تأکید بر ادامه تولید و صادرات نفت و اکتشاف منابع نفتی جدید و ترمیم مراکز آسیب‌دیده در جنگ،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۱.</ref> نوید راه‌اندازی کامل صنایع نفت، گاز و پتروشیمی را به مردم داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۲.</ref>؛ از این‌رو دولت، پس از جنگ به بازسازی پالایشگاه‌های نفتی و صنایع پتروشیمی و هدایت نفت و گاز در مسیر تولید فرآورده‌های پتروشیمی روی آورد.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۳۴۳.</ref> | با توجه به دیدگاه‌های امام‌خمینی دربارهٔ حفظ ثروت عمومی نفت، تولید نفت بر اساس نیاز ارزی کشور و با توجه به اصل صیانت مخازن صورت گرفت.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۸۲.</ref> در آن دوران، امام‌خمینی بر اهتمام نظام و دولت برای اصلاح و بازسازی سراسر کشور به‌ویژه روستاها و مناطق نفت‌خیز<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۸۴–۴۸۵.</ref> و اختصاص درآمد یک روز نفت به همه استان‌های کشور برای ساختن و بازسازی مدارس و [[مسجد|مساجد]] و برآوردن نیازهای دیگر<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۱۸ و ۴۹۱.</ref> تأکید کرد. در دوران [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران|جنگ تحمیلی]] نیز ایشان، ضمن تأکید بر ادامه تولید و صادرات نفت و اکتشاف منابع نفتی جدید و ترمیم مراکز آسیب‌دیده در جنگ،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۱.</ref> نوید راه‌اندازی کامل صنایع نفت، گاز و پتروشیمی را به مردم داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۲.</ref>؛ از این‌رو دولت، پس از جنگ به بازسازی پالایشگاه‌های نفتی و صنایع پتروشیمی و هدایت نفت و گاز در مسیر تولید فرآورده‌های پتروشیمی روی آورد.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۳۴۳.</ref> | ||
امام‌خمینی در سال ۱۳۶۷ یکی از سیاست کلی نظام در دوران بازسازی را گسترش صادرات کالاهای غیرنفتی و مبادی صدور کالا و تکیه‌نکردن بر صادرات نفت اعلام کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۸–۱۵۹.</ref> ایشان به مسئولان گوشزد می‌کرد با استفاده بهینه از نفت این گنج و اندوخته‌های خدادادی دیگر را به‌دقت پاسداری و نیازهای جامعه به‌ویژه مناطق محروم را برطرف کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.</ref> | امام‌خمینی در سال ۱۳۶۷ یکی از سیاست کلی نظام در دوران بازسازی را گسترش صادرات کالاهای غیرنفتی و مبادی صدور کالا و تکیه‌نکردن بر صادرات نفت اعلام کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۸–۱۵۹.</ref> ایشان به [[مسئولان و کارگزاران|مسئولان]] گوشزد می‌کرد با استفاده بهینه از نفت این گنج و اندوخته‌های خدادادی دیگر را به‌دقت پاسداری و نیازهای جامعه به‌ویژه مناطق محروم را برطرف کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.</ref> | ||
جمهوری اسلامی برای بهره‌وری بهینه از صنعت نفت و گاز، به سیاست‌هایی چون در پیش‌گرفتن راهکارهای مناسب برای گسترش اکتشاف نفت و گاز، افزایش ظرفیت تولید صیانت‌شده نفت متناسب با اندوخته‌های موجود و برخوردارکردن کشور از قدرت اقتصادی، امنیتی و سیاسی، گسترش پژوهش‌های بنیادی و توسعه‌ای، تربیت نیروهای انسانی متخصص و تلاش برای ایجاد مرکز جذب و صدور دانش و خدمات فنی ـ مهندسی در زمینه انرژی روی آورده‌است<ref>سیدجوادین و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، ۸۹.</ref>؛ همچنین بهینه‌سازی مصرف، جایگزینی | جمهوری اسلامی برای بهره‌وری بهینه از صنعت نفت و گاز، به سیاست‌هایی چون در پیش‌گرفتن راهکارهای مناسب برای گسترش اکتشاف نفت و گاز، افزایش ظرفیت تولید صیانت‌شده نفت متناسب با اندوخته‌های موجود و برخوردارکردن کشور از قدرت اقتصادی، امنیتی و سیاسی، گسترش پژوهش‌های بنیادی و توسعه‌ای، تربیت نیروهای انسانی متخصص و تلاش برای ایجاد مرکز جذب و صدور دانش و خدمات فنی ـ مهندسی در زمینه انرژی روی آورده‌است<ref>سیدجوادین و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، ۸۹.</ref>؛ همچنین بهینه‌سازی مصرف، جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت و گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی و بهره‌برداری از موقعیت منطقه‌ای و جهانی کشور برای خرید، فروش، فرآوری، پالایش، معاوضه و انتقال نفت و گاز منطقه به بازارهای داخلی و جهانی، بخش دیگری از سیاست‌های این صنعت در [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]] است.<ref>سیدجوادین و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، ۸۹. ۹۰–۹۱.</ref> | ||
== مالکیت نفت و احکام شرعی آن == | == مالکیت نفت و احکام شرعی آن == | ||
از دیدگاه امام‌خمینی [[انفال]]، اموالی است که به پیامبر (ص) و امام معصوم (ع) به سبب منصب [[امامت]] آنان اختصاص دارد. بخشی از این اموال، معدن‌هایی است که مالک خاصی ندارد.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۷.</ref> از نگاه کلّی ایشان گرچه انفال در [[زمان غیبت]] برای عموم شیعیان، اعم از [[فقیر]] و [[غنی]] [[مباح]] است و آنان مالک آن به‌شمار می‌آیند<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۸.</ref>؛ ولی نفت، گاز و معدن‌هایی که در [[عرف]]، خارج از حدود املاک شخصی شمرده می‌شود، تابع املاک نیست و اگر بر فرض در حدود املاک شخصی قرار بگیرد ـ از آنجاکه این گونه معدن‌ها به ملت‌های حال و آینده تعلق دارد ـ از تبعیت خارج می‌شود و دولت اسلامی می‌تواند با خریداری یا اجاره آن املاک، به استخراج | از دیدگاه امام‌خمینی [[انفال]]، اموالی است که به [[پیامبر (ص)]] و [[امام معصوم (ع)]] به سبب منصب [[امامت]] آنان اختصاص دارد. بخشی از این اموال، معدن‌هایی است که مالک خاصی ندارد.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۷.</ref> از نگاه کلّی ایشان گرچه انفال در [[زمان غیبت]] برای عموم شیعیان، اعم از [[فقیر]] و [[غنی]] [[مباح]] است و آنان مالک آن به‌شمار می‌آیند<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۸.</ref>؛ ولی نفت، گاز و معدن‌هایی که در [[عرف]]، خارج از حدود املاک شخصی شمرده می‌شود، تابع املاک نیست و اگر بر فرض در حدود املاک شخصی قرار بگیرد ـ از آنجاکه این گونه معدن‌ها به ملت‌های حال و آینده تعلق دارد ـ از تبعیت خارج می‌شود و دولت اسلامی می‌تواند با خریداری یا اجاره آن املاک، به استخراج معادن اقدام کند<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۵۸۸–۵۸۹؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۲.</ref>{{ببینید|انفال}} | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۱۰۵: | خط ۱۰۹: | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
مرضیه کافی، [https://books.khomeini.ir/books/10010/41/ نفت]، دانشنامه امام | *مرضیه کافی، [https://books.khomeini.ir/books/10010/41/ نفت]، [[دانشنامه امام خمینی]]، ج ۱۰، ص۴۱–۴۸. | ||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد دهم دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های جلد دهم دانشنامه امام‌خمینی]] | ||
[[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | |||
[[رده:مفاهیم اقتصادی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
[[رده:مقاله‌های جدید]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱۹ آبان ۱۴۰۲، ساعت ۱۰:۰۲
نفت، ماده‌ای راهبردی و اثرگذار بر بسیاری از تحولات ایران و جهان.
نفت خام، مایع سیاه‌رنگ، با منشأ فسیلی است که به‌طور طبیعی در زیر پوسته زمین تشکیل می‌شود. پیدایش نفت در منطقه خاورمیانه ازجمله ایران، به دگرگونی‌های بزرگ داخلی و خارجی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انجامید. امروزه نفت یک منبع مهم انرژی است که نه‌تنها عامل تعیین‌کننده اقتصادی و صنعتی، بلکه عاملی سیاسی و امنیتی نیز قلمداد می‌شود.
امام‌خمینی اهمیت نفت در معادلات جهان و اقتصاد بین‌الملل را امری بدیهی می‌دانست و پدیدآمدن بحران در نفت را عامل برهم‌خوردن همه معادلات اقتصادی و تجاری دنیا به‌شمار می‌آورد. از نظر ایشان نفت، عامل قدرت کشورهای اسلامی و رگ حیات ابرقدرت‌ها است و بستن نفت به روی ابرقدرت‌ها حتی در مدتی کوتاه، آنان را به عقب‌نشینی و تسلیم وادار می‌کند. ایشان تأکید می‌کرد درآمد نفت، -که ثروت ملی است- باید صرف ملت، رفع مشکلات اقتصادی مردم، تأمین رفاه آنان و نوسازی اقتصاد کشور شود.
معنای لغوی و اصطلاحی
نفت خام، مایع سیاه‌رنگی است که منشأ فسیلی دارد، به‌طور طبیعی در زیر پوسته زمین تشکیل می‌شود و در اصطلاح علمی به آن «هیدروکربن» می‌گویند.[۱] بیشترین منابع نفت جهان در پنج منطقه آمریکای شمالی، کشورهای مجاور دریای کارائیب و آمریکای جنوبی، خاور دور، خاورمیانه و اتحاد جماهیر شوروی [سابق] واقع شده‌است.[۲]
پیشینه
آشنایی با نفت، قدمتی شش هزارساله دارد. در گوشه و کنار ایرانِ قدیم، چشمه‌های نفت خام جاری بود و مردم آن روزگار برای روشنایی و مصارف دارویی از نفت بهره می‌بردند.[۳] در روایت‌های دینی نیز نفت (نفط) ماده‌ای معدنی[۴] و افروختنی[۵] است که خمس به آن تعلق می‌گیرد.[۶] کشف نفت در عصر جدید و در پی آن، پدیدآمدن صنعت نفت، به زمان آشنایی «جرج بیسل» با این ماده در سال ۱۸۵۳م/ ۱۲۲۵ش در آمریکا بر می‌گردد.[۷] وی که در صدد عرضه سوختی روشنایی‌بخش، ارزان و با کیفیت عالی به بازار بود به فکر تأمین روشنایی از آن افتاد و پس از آزمایش‌ها و بررسی‌های فراوان به این امر دست یافت.[۸]
نخستین چاه نفت ایران در سال ۱۲۸۷ در مسجدسلیمان حفر شد.[۹] پیدایش نفت در منطقه خاورمیانه ازجمله ایران، به دگرگونی‌های بزرگ داخلی و خارجی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انجامید، به گونه‌ای که اگر پیدایش نفت در خاورمیانه نبود، این منطقه جایگاه بین‌المللی و راهبردی کنونی را نمی‌یافت.[۱۰] گفته شده از میان بیست میدان نفتی بزرگ جهان، سیزده میدان،[۱۱] یعنی دوسوم آن در منطقه خاورمیانه قرار دارد.[۱۲] در قرن بیست‌ویکم نیز باوجود روی‌آوردن کشورها به منابع طبیعی دیگر برای تأمین انرژی، اقتصاد مدرن جهان به‌طور فزاینده‌ای به انرژی نفت و گاز وابسته خواهد بود.[۱۳] این نیازهای جهانی، ایران را که یکی از عرضه‌کنندگان اصلی منابع طبیعی است در جایگاه حساس‌تری قرار داده‌است.[۱۴]
نفت و صنعت آن در ایران
تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده‌است.[۱۵] پنج سال پس از تولد صنعت نفت در آمریکا ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف نفت در ایران، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م،[۱۶] ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م[۱۷] و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به بیگانگان داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید.[۱۸] در سال ۱۲۸۰ش/ ۱۹۰۱م «ویلیام ناکس دارسی» امتیاز استخراج نفت ایران را به مدت شصت سال به دست آورد.[۱۹] پس از فوران نفت از چاه کنده «نفتون» در مسجدسلیمان،[۲۰] نخستین شرکت نفتی ایران و انگلیس تأسیس شد[۲۱] و دولت انگلیس امتیاز «دارسی» را به یک توافقنامه بین‌المللی تبدیل کرد.[۲۲] ایران در سال ۱۳۰۰ تمایل داشت امتیاز نفت شمال را به شرکت‌های آمریکایی واگذار کند که انگلیس مانع این کار شد.[۲۳] در سال ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۳م انگلیس قرارداد نفتی دیگری با ایران بست که در واقع تمدید قرارداد «دارسی» به مدت سی سال بود.[۲۴]
با اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ به دست انگلیس، شوروی و سپس آمریکا، رقابت این استعمارگران بر سر منافع به‌ویژه نفت، شدت یافت و شرکت‌های آمریکایی و انگلیسی و پس از آن هیئتی از شوروی، برای گرفتن امتیازات نفتی به ایران آمدند.[۲۵] شوروی در برابر خروج نیروهای خود از شمال ایران، خواستار امتیاز نفت شمال ایران به مدت پنجاه سال بود که با وجود پذیرش دولت و انعقاد قرارداد، مجلس آن را رد کرد.[۲۶] مجلس در مرحله بعد با تصویب‌نکردن قرارداد گس ـ گلشائیان که با انگلستان بسته شده بود، گام دیگری در راستای ملی‌کردن صنعت نفت برداشت.[۲۷] در جریان مذاکرات اعضای کمیسیون نفت مجلس دربارهٔ این قرارداد، محمد مصدق پیشنهاد اقدام عملی برای ملی‌شدن صنعت نفت را داد که پذیرفته نشد[۲۸]؛ ولی سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان و کشته‌شدن علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت که از مخالفان ملی‌شدن صنعت نفت بود،[۲۹] قانون ملی‌شدن صنعت نفت در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ تصویب شد.[۳۰] پس از تصویب این قانون، دولت انگلیس به تحریم نفتی ایران اقدام کرد[۳۱] و از ایران به شورای امنیت شکایت برد که به نتیجه نرسید.[۳۲] مصدق که در آن زمان به نخست‌وزیری رسیده بود، در برابر نقشه‌های آمریکا و انگلیس، به اصلاح امور اقتصادی پرداخت و نظریه «اقتصاد بدون نفت» را به اجرا گذاشت[۳۳] (ببینید: ملی‌شدن صنعت نفت)
پس از بی‌نتیجه‌ماندن تلاش‌های انگلیس و آمریکا در جلوگیری از ملی‌شدن صنعت نفت و تشدید بحران نفت در ایران، آمریکا در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به کودتا دست زد و در پی آن کنسرسیومی متشکل از پنج شرکت آمریکایی، یک شرکت انگلیسی، یک شرکت فرانسوی و یک شرکت هلندی تأسیس شد.[۳۴] در سال ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰م گروهی از کشورهای صادرکننده نفت برای تأمین منافع خود و دردست‌گرفتن کنترل قیمت نفت، سازمان اوپک را تأسیس کردند. با تأسیس اوپک، درآمدهای نفتی ایران بیش از سه‌برابر افزایش یافت.[۳۵]
در جریان انقلاب اسلامی به دنبال نارضایتی عمومی مردم و اعتصاب کارکنان شرکت نفت و قطع صدور نفت، یکی از بزرگ‌ترین شوک‌های نفتی بر کشورهای مصرف‌کننده نفت وارد شد.[۳۶] در پی این اعتصاب، امام‌خمینی هیئتی پنج‌نفره از جمله اکبر هاشمی رفسنجانی و به ریاست مهدی بازرگان را برای نظارت بر تولید نفت به میزان نیاز داخلی و جلوگیری از دخالت ارتش در امر نفت مأمور کرد.[۳۷] اعتصاب کارکنان شرکت نفت، با شرایطی مانند لغو همه قراردادهای استعماری و حفظ استقلال نفتی ایران پایان یافت[۳۸] (ببینید: اعتصاب کارکنان صنعت نفت) و سرانجام در چهاردهم اسفند ۱۳۵۷ و پس از هفتاد روز قطع صادرات، نخستین محموله نفت ایران صادر شد[۳۹] و پس از آن، ایران راهبرد افزایش قیمت نفت را پی‌گرفت و در نتیجه قیمت نفت در سال ۱۳۵۹ سه‌برابر قیمت اعلام‌شده نفت پیش از انقلاب شد.[۴۰]
اهمیت نفت در معادلات سیاسی
امروزه نفت یک منبع مهم انرژی است که نه‌تنها یک عامل تعیین‌کننده اقتصادی و صنعتی، بلکه یک عامل سیاسی و امنیتی نیز قلمداد می‌شود.[۴۱] نفت برای کشورهای دارنده آن، افزون بر انرژی، سرمایه نیز به‌شمار می‌آید و از این دیدگاه، ارزش و اهمیت بسیاری دارد[۴۲] و آن را یکی از مؤلفه‌های اثرگذار در تولید ثروت و قدرت در جهان کنونی می‌دانند.[۴۳] نفت عاملی برای تحکیم قدرت سیاسی و اقتصادی کشورهای نفت‌خیز و بهانه‌ای برای سیاست‌های مداخله‌جویانه کشورهای بزرگ جهان همچون آمریکا و شوروی [سابق] بوده‌است.[۴۴] اما نگاه به مسئله نفت به دو شکل نگاه استعماری و نگاه عدالت‌خواهانه بوده‌است.
امام‌خمینی اهمیت نفت در معادلات جهان و اقتصاد بین‌الملل را امری بدیهی می‌دانست[۴۵] و پدیدآمدن بحران در نفت را عامل برهم‌خوردن همه معادلات اقتصادی و تجاری دنیا به‌شمار می‌آورد.[۴۶] ایشان با توجه به اهمیت نفت و منابع زیرزمینی دیگر، برآن بود که استعمارگران انگلیسی، از سیصد سال پیش برای مطالعه و کشف منابع زیرزمینی به سرزمین‌های شرقی ازجمله ایران نفوذ کرده و مختصات و مشخصات همه گنجینه‌های زیرزمینی همچون نفت را در تمام مناطق این کشورها به دست آورده بودند.[۴۷] ایشان پیشرفت کنونی دنیای متمدن را در گروی نفت کشورهای شرقی و مسلمان می‌دید.[۴۸]
از نظر تاریخی، کنترل مناطق سرشار از نفت، هدف راهبردی قدرت‌های بزرگ بوده‌است.[۴۹] میل این قدرت‌ها به‌ویژه آمریکا برای تسلط بر منابع نفتی خاورمیانه که بخش مهمی از جهان اسلام است، تابعی از هدف‌های کلی این کشورها برای دستیابی به منافعشان قلمداد می‌شود؛ منافعی چون تضمین امنیت متحدان منطقه‌ای خود به‌ویژه رژیم اسرائیل، جلوگیری از تقویت دولت‌های معارض با رژیم اسرائیل و تضمین تداوم انتقال انرژی ارزان که از راه مقابله با اسلام‌گرایی به دست می‌آمد.[۵۰]
امام‌خمینی همواره خطر جهان‌خواران شرق و غرب به‌ویژه آمریکا و اسرائیل و طمع آنان بر منابع زیرزمینی جهان اسلام و غارت این منابع با گماردن عوامل دست‌نشانده خود را گوشزد می‌کرد و مسلمانان را به ایمان و اتحاد برای کوتاه‌کردن دست آنان از کشورهای اسلامی فرا می‌خواند.[۵۱] ایشان، علت اصلی حمایت ابرقدرت‌ها از محمدرضا پهلوی را چپاول منابع و نفت ایران می‌دید[۵۲] و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز همواره دربارهٔ خطر دشمنان[۵۳] و طمع آنان به منابع نفتی و به دست آوردن بازار ایران هشدار می‌داد.[۵۴] امام‌خمینی شوروی را نیز مانند آمریکا، دولتی چپاولگر، خواهان سلطه بر ایران و منابع و ذخایر کشور به‌ویژه گاز می‌شمرد.[۵۵] امروزه نیز جهان غرب، به سبب برخورداری کشورهای حوزه خلیج فارس از بیشترین ذخایر نفتی، از تمام توان خود در نهادهای بین‌المللی، شرکت‌های نفتی و نیروهای نظامی برای روی‌کارآوردن دولت‌های حامی غرب و در نتیجه تسلط بر نفت این منطقه استفاده می‌کند[۵۶]
جایگاه نفت در تحولات ایران
خاطره تلخ ایرانیان از سلطه قدرت‌های بزرگ که به طمع منابع نفتی و غیرنفتی به ایران روی‌آورده بودند به صورت مبارزه با امتیازات و قراردادها ظهورکرد و از سرچشمه‌های اصلی قیام و نهضت مشروطیت شد[۵۷]؛ همچنان‌که اشغال ایران در جنگ جهانی دوم که نفت از علت‌های اصلی آن بود، انگیزه مردم را برای مبارزه بر ضد امتیازات نفتی[۵۸] تا حد لغو این امتیازات و ملی‌کردن صنعت نفت، بیشتر کرد.[۵۹] در جریان ملی‌شدن صنعت نفت و پس از کودتای ۲۸ مرداد، دولت آمریکا از یک واسطه و میانجی به یک رقیب نفتی برای انگلستان و مدافع ایران برای رهایی از چنگال کمونیسم درآمد.[۶۰]
درآمد نفت در دوران حکومت پهلوی موجب پدیدآمدن دولت رانت‌خوار و استقلال آن از طبقات اجتماعی شد و این امر، افزایش خودکامگی محمدرضا پهلوی و ایجاد استبداد نفتی را به ارمغان آورد.[۶۱] در سال ۱۳۵۲ افزایش درآمدهای نفتی به افزایش رفاه مصرفی در حکومت، تشدید وابستگی به آمریکا و گسترش و تجهیز نیروهای نظامی و نیز تهاجم فرهنگی انجامید و این امور، همراه با سیاست استبدادی پهلوی، زمینه‌ساز نارضایتی عمومی و تحولات پس از آن شد.[۶۲] استفاده از درآمد نفت برای نوسازی و توسعه اقتصادی کشور و بی‌توجهی به توسعه سیاسی، عامل دیگری در ایجاد تحولات سیاسی و اجتماعی به دست مردم بود.[۶۳]
امام‌خمینی معتقد بود علت تأیید سرکوب و کشتار مردم به دست رژیم پهلوی از سوی قدرت‌های استعماری، همچنین تلاش این رژیم برای اغفال مردم و دور نگه‌داشتن آنان از اسلام و روحانیون، چپاول نفت و گاز ایران است[۶۴] و برای تغییر این رویه، باید نظامی قدرتمند و مستقل با تکیه بر مردم ایجاد کرد.[۶۵] ایشان در بیان علت‌های نارضایتی مردم اشاره کرده‌است که مردم می‌خواهند نفت به‌طور منطقی استخراج شود، به فروش برسد و درآمد به دست آمده از آن، صرف ملت شود.[۶۶]
استفاده از ابزار نفت بر ضد دشمنان
کشورهای اسلامی هفتاددرصد اندوخته‌های نفت جهان را در اختیار دارند.[۶۷] افزایش اهمیت نفت پس از جنگ جهانی اول و افزوده‌شدن آن به انگیزه‌های قدرت‌های استعماری، کشورهای اسلامی را در موقعیت ویژه‌ای قرار داده‌است.[۶۸] امام‌خمینی نفت را عامل قدرت کشورهای اسلامی و رگ حیات ابرقدرت‌ها می‌شمرد و معتقد بود بستن نفت به روی ابرقدرت‌ها حتی در مدتی کوتاه، آنان را به عقب‌نشینی و تسلیم وادار خواهد کرد.[۶۹] ایشان از مسلمانان می‌خواست با سلاح نفت به مقابله با آمریکا و اسرائیل بپردازند[۷۰]؛ همچنان‌که در جریان انقلاب اسلامی از کارکنان شرکت نفت خواست با اعتصاب خود، مانع صدور نفت به آمریکا و اسرائیل شوند.[۷۱] ایشان پس از پیروزی انقلاب و در هنگامه‌های حساس جنگ نیز از تهدید به استفاده از سلاح نفت در برابر کمک دشمنان به صدام حسین و عقب‌راندن آنان استفاده می‌کرد.[۷۲] برای نمونه ایشان در سی‌ویکم شهریور ۱۳۶۲ و در پی درخواست عراق از فرانسه برای دریافت سلاح‌های ویرانگر و حمله به منابع اقتصادی ایران، همه کشورهای منطقه و کشورهای استفاده‌کننده از نفت را به بستن تنگه هرمز و قطع صادرات نفت تهدید کرد.[۷۳]
سیاست‌های نفتی در رژیم پهلوی
افزایش شگفت‌انگیز قیمت نفت در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۷۴م/ ۱۳۵۲–۱۳۵۳ش به یک دگرگونی بنیادین در اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت خاورمیانه انجامید و این کشورها، به بیشترین رشد اقتصادی تاریخ خود رسیدند.[۷۴] قیمت نفت در دسامبر ۱۹۷۳م در مقایسه با نیمه اول سال ۱۹۷۳م، حدود چهاربرابر شد.[۷۵] درآمد نفتی ایران که در سال ۱۳۴۹ش/ ۱۹۷۰م، ۹۵۰ میلیون دلار بود، در سال ۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۲–۱۹۷۳م، به ۵/۱۸میلیارد دلار و در سال ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵م به ۹/۱۸میلیارد دلار رسید.[۷۶]
با افزایش بهای نفت، گرچه گفته شده بخش زیادی از درآمدهای نفتی صرف توسعه اقتصادی کشور شد اما این نوسازی سریع، مشکلات بسیاری[۷۷] مانند افزایش واردات بی‌رویه، گسترش صنایع مونتاژ و گرایش جامعه به مصرف‌گرایی را پدیدآورد[۷۸]؛ همچنین تمایل فراوان پهلوی به خرید سلاح‌های پیشرفته، سبب برگرداندن دلارهای نفتی به آمریکا و وابستگی بیشتر ایران به ابرقدرت‌ها شد.[۷۹]
امام‌خمینی همواره بر این نکته تأکید داشت که سیاست رژیم پهلوی دربارهٔ نفت نادرست بوده‌است[۸۰]؛ زیرا در برابر به‌یغمادادن اندوخته‌های نفتی و معادن کشور[۸۱] و استخراج و فروش بی‌رویه نفت، ایران را به پایگاه نظامی، انبار اسلحه و محل استقرار مستشاران آمریکایی تبدیل کرده بود.[۸۲] امام‌خمینی بر آن بود که رژیم پهلوی با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی حتی به تبلیغ و تقویت بهائیت و اسرائیل می‌پردازد[۸۳] و در زمینه اقتصادی افزون بر نابودی زراعت و کشاورزی،[۸۴] موجب وابستگی، عقب‌ماندگی و از میان‌رفتن استقلال کشور نیز[۸۵] شده‌است.
سیاست‌های نفتی در جمهوری اسلامی ایران
توجه به نقش اساسی نفت در اقتصاد کشورهای نفت‌خیز و استفاده از این منبع برای رشد اقتصادی کشور و جلوگیری از فروش بی‌رویه نفت، از پیش از انقلاب اسلامی ایران، از مؤلفه‌های اصلی مورد نظر امام‌خمینی بود.[۸۶] ایشان نفت را ثروت ملی و میراث نسل‌های آینده می‌دانست[۸۷] و معتقد بود نفت را باید عاقلانه و بر اساس نیاز و ضرورت و با رعایت مصالح مردم و استقلال کشور تولید کرد، فروخت و هزینه کرد.[۸۸] ایشان تأکید می‌کرد درآمد نفت باید صرف ملت،[۸۹] رفع مشکلات اقتصادی مردم،[۹۰] تأمین رفاه آنان[۹۱] و نوسازی اقتصاد کشور[۹۲] شود. ایشان فروش نفت به همه کشورهای جهان ـ غیر از رژیم اشغالگر فلسطین و دولت نژادپرست [سابق] آفریقای جنوبی با حفظ منافع ملی، استقلال کشور و مراعات عدالت ـ را روا می‌دانست.[۹۳] امام‌خمینی معتقد بود، ایران با توجه به امکانات و ظرفیت‌های فراوان و نیروهای انسانی مستعد و خلاقی که دارد، بدون نفت هم توان رشد اقتصادی و غلبه بر فقر را دارد.[۹۴] از دیدگاه ایشان بهره‌مندی از نفت به معنای صدور همیشگی آن نیست؛ بلکه کشور می‌تواند با افزایش تولیدات داخلی و تأمین نیازهای خود، صدور نفت را قطع کند یا به کمترین مقدار برساند.[۹۵]
با توجه به دیدگاه‌های امام‌خمینی دربارهٔ حفظ ثروت عمومی نفت، تولید نفت بر اساس نیاز ارزی کشور و با توجه به اصل صیانت مخازن صورت گرفت.[۹۶] در آن دوران، امام‌خمینی بر اهتمام نظام و دولت برای اصلاح و بازسازی سراسر کشور به‌ویژه روستاها و مناطق نفت‌خیز[۹۷] و اختصاص درآمد یک روز نفت به همه استان‌های کشور برای ساختن و بازسازی مدارس و مساجد و برآوردن نیازهای دیگر[۹۸] تأکید کرد. در دوران جنگ تحمیلی نیز ایشان، ضمن تأکید بر ادامه تولید و صادرات نفت و اکتشاف منابع نفتی جدید و ترمیم مراکز آسیب‌دیده در جنگ،[۹۹] نوید راه‌اندازی کامل صنایع نفت، گاز و پتروشیمی را به مردم داد[۱۰۰]؛ از این‌رو دولت، پس از جنگ به بازسازی پالایشگاه‌های نفتی و صنایع پتروشیمی و هدایت نفت و گاز در مسیر تولید فرآورده‌های پتروشیمی روی آورد.[۱۰۱]
امام‌خمینی در سال ۱۳۶۷ یکی از سیاست کلی نظام در دوران بازسازی را گسترش صادرات کالاهای غیرنفتی و مبادی صدور کالا و تکیه‌نکردن بر صادرات نفت اعلام کرد.[۱۰۲] ایشان به مسئولان گوشزد می‌کرد با استفاده بهینه از نفت این گنج و اندوخته‌های خدادادی دیگر را به‌دقت پاسداری و نیازهای جامعه به‌ویژه مناطق محروم را برطرف کنند.[۱۰۳]
جمهوری اسلامی برای بهره‌وری بهینه از صنعت نفت و گاز، به سیاست‌هایی چون در پیش‌گرفتن راهکارهای مناسب برای گسترش اکتشاف نفت و گاز، افزایش ظرفیت تولید صیانت‌شده نفت متناسب با اندوخته‌های موجود و برخوردارکردن کشور از قدرت اقتصادی، امنیتی و سیاسی، گسترش پژوهش‌های بنیادی و توسعه‌ای، تربیت نیروهای انسانی متخصص و تلاش برای ایجاد مرکز جذب و صدور دانش و خدمات فنی ـ مهندسی در زمینه انرژی روی آورده‌است[۱۰۴]؛ همچنین بهینه‌سازی مصرف، جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت و گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی و بهره‌برداری از موقعیت منطقه‌ای و جهانی کشور برای خرید، فروش، فرآوری، پالایش، معاوضه و انتقال نفت و گاز منطقه به بازارهای داخلی و جهانی، بخش دیگری از سیاست‌های این صنعت در جمهوری اسلامی ایران است.[۱۰۵]
مالکیت نفت و احکام شرعی آن
از دیدگاه امام‌خمینی انفال، اموالی است که به پیامبر (ص) و امام معصوم (ع) به سبب منصب امامت آنان اختصاص دارد. بخشی از این اموال، معدن‌هایی است که مالک خاصی ندارد.[۱۰۶] از نگاه کلّی ایشان گرچه انفال در زمان غیبت برای عموم شیعیان، اعم از فقیر و غنی مباح است و آنان مالک آن به‌شمار می‌آیند[۱۰۷]؛ ولی نفت، گاز و معدن‌هایی که در عرف، خارج از حدود املاک شخصی شمرده می‌شود، تابع املاک نیست و اگر بر فرض در حدود املاک شخصی قرار بگیرد ـ از آنجاکه این گونه معدن‌ها به ملت‌های حال و آینده تعلق دارد ـ از تبعیت خارج می‌شود و دولت اسلامی می‌تواند با خریداری یا اجاره آن املاک، به استخراج معادن اقدام کند[۱۰۸] (ببینید: انفال)
پانویس
- ↑ میرترابی، درآمدی براقتصاد سیاسی و مسائل نفت ایران، ۱۴.
- ↑ فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ۲۷.
- ↑ موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۱۷–۱۱۸.
- ↑ مفضل، التّوحید، ۱۵۲.
- ↑ راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱/۳۲۵.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۴۱.
- ↑ موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۱.
- ↑ یرگین، نفت، پول، قدرت، ۱/۱۰.
- ↑ نصیری، نفت و اهمیت حیاتی آن در دنیای امروز، ۸۴.
- ↑ احمدی، تحولات تاریخی متأثر از نفت در خاورمیانه، ۵.
- ↑ قنبری، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، ۷.
- ↑ قنبری، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، ۷؛ بورس، منابع جهانی نفت، ۶۵.
- ↑ ترکان، گاز طبیعی و امنیت ملی، ۶۴.
- ↑ ترکان، گاز طبیعی و امنیت ملی، ۶۴.
- ↑ میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.
- ↑ موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۵.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۷–۴۴؛ شوادران، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ۱۲؛ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۷۹.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۳؛ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۵۵.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۳؛ نصری ۸۱.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۸.
- ↑ میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.
- ↑ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۱.
- ↑ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۴.
- ↑ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۷؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۱۸.
- ↑ حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۶۹–۷۱.
- ↑ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۹–۹۰؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۱۹۹–۲۰۰؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۱۵۲–۱۵۳.
- ↑ حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۸۲–۸۴.
- ↑ راسخی، تاریخ نفت ایران، ۱۴۶.
- ↑ عِلم، قدرت و اصول، ۱۳۸–۱۳۹.
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۳۲۷.
- ↑ فخیمی، سی سال نفت ایران، ۱۳۴.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۸۲.
- ↑ مقدم، تاریخ جامع ملی‌شدن نفت، ۴۰۸–۴۰۹.
- ↑ وزارت نفت، نفت از آغاز تا امروز، ۱۸؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۲۵۵.
- ↑ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۶۱.
- ↑ نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۴–۶۵؛ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۰۲–۳۰۳.
- ↑ نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۷.
- ↑ نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۹.
- ↑ نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۹–۷۰.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.
- ↑ واعظی، دیپلماسی انرژی ایران و قدرت‌های بزرگ در خلیج فارس، ۱۲۲.
- ↑ اودل، نفت و کشورهای بزرگ جهان، ۲۰۲–۲۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴.
- ↑ تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰.
- ↑ تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰ ۲۱۰–۲۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۳۱؛ ۱۲/۲۰۲؛ ۱۵/۵۹؛ ۱۹/۲۸ و ۲۰/۳۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۹۷ و ۳۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۹۵ و ۱۴/۱۷۷، ۴۹۷.
- ↑ جهرمی و رضایی، سلطه بر نفت، ۲۵۱.
- ↑ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۳–۱۰۴.
- ↑ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۱۶.
- ↑ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۴.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۹۳.
- ↑ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۸۹.
- ↑ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۴۱.
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۴–۵۲۵؛ زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۱۴۳–۱۴۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۶۷.
- ↑ حشمت زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۷۹.
- ↑ حشمت زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۸۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۹۰؛ ۱۶/۳۳۰ و ۱۸/۵۴–۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۸۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۹۸ و ۵/۷۶، ۳۹۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۵۶ و ۱۸/۳۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۱ و ۱۴۷.
- ↑ حاجی‌یوسفی، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، ۹۸.
- ↑ طلوعی، بازی قدرت، جنگ نفت در خاورمیانه، ۲۴۲.
- ↑ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۴۱۳.
- ↑ کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.
- ↑ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۳۵–۱۳۷.
- ↑ کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۰۴؛ ۱۱/۹ و ۱۵/۴۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۵۱ و ۵/۴۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۶–۲۷، ۲۰۷ و ۱۱/۹، ۱۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۵–۵۶ و ۶/۸۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۶۹؛ ۶/۸۵ و ۲۱/۴۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۹؛ ۵/۱۵۷ و ۱۷/۲۷۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۶۹ و ۴/۵۵–۵۶، ۱۳۷؛ موسایی، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، ۴۲۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۰، ۶۷ و ۴۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۳۳ و ۵/۳۹۷، ۴۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۶۴.
- ↑ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۸۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۸۴–۴۸۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۱۸ و ۴۹۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۲.
- ↑ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۳۴۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۸–۱۵۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.
- ↑ سیدجوادین و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، ۸۹.
- ↑ سیدجوادین و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، ۸۹. ۹۰–۹۱.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۷.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۸.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۵۸۸–۵۸۹؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۲.
منابع
- آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران، نشر نی، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.
- احمدی، حمید، تحولات تاریخی متأثر از نفت در خاورمیانه، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۱۴۱، ۱۳۸۸ش.
- ازغندی، علیرضا، روابط خارجی ایران (دولت دست‌نشانده) ۱۳۵۷–۱۳۲۰، تهران، قومس، چاپ نهم، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- امام‌خمینی، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- امام‌خمینی، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- اودل، پیتر، نفت و کشورهای بزرگ جهان، ترجمه امیرحسین جهانبگلو، تهران، خوارزمی، چاپ اول، ۱۳۵۱ش.
- بورس، مجله، منابع جهانی نفت، شماره ۹، ۱۳۴۳ش.
- تخشید، محمدرضا و مهدی متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس و تهاجم نظامی ایالات متحده به عراق، مجله مطالعات جهان، شماره ۱، ۱۳۹۰ش.
- ترکان، اکبر، گاز طبیعی و امنیت ملی، چاپ‌شده در مجموعه مقالات همایش ملی نفت و سیاست خارجی، تهران، پژوهشکده تحقیقات راهبردی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- جهرمی، سیدجواد و محسن رضایی صدرآبادی، سلطه بر نفت، مجله راهبرد توسعه، شماره ۲۴، ۱۳۸۹ش.
- حاجی‌یوسفی، امیرمحمد، دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- حسینیان، روح‌الله، بازخوانی نهضت ملی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- حشمت‌زاده، محمدباقر، ایران و نفت، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران (۱۳۷۵–۱۳۵۷)، تهران، باز، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- ذوقی، ایرج، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، تهران، دانش‌پور، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- راسخی لنگرودی، احمد، موج نفت، تاریخ نفت ایران از امتیاز تا قرارداد، تهران، اطلاعات، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- راوندی، قطب‌الدین سعیدبن‌هبةالله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام‌مهدی (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- زیباکلام، صادق، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، تهران، روزنه، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.
- سیدجوادین، سیدرضا و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، مجله مدیریت و منابع انسانی در صنعت نفت، شماره ۸، ۱۳۸۸ش.
- شوادران، بنجامین، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ترجمه عبدالحسین شریفیان، تهران، فرانکلین، ۱۳۵۴ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طلوعی، محمود، بازی قدرت، جنگ نفت در خاورمیانه، تهران، علم، ۱۳۷۱ش.
- علم، مصطفی، نفت، قدرت و اصول، مترجم، غلامحسین صالحیار، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- فاتح، مصطفی، پنجاه سال نفت ایران، تهران، پیام، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
- فخیمی، قباد، سی سال نفت ایران از زمان ملی‌شدن نفت تا انقلاب، تهران، مهراندیش، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- قنبری، علیرضا، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، مجله اقتصاد انرژی، شماره ۱۱۵، ۱۳۸۸ش.
- کاتوزیان، همایون، اقتصاد سیاسی ایران، از مشروطیت تا پایان سلسه پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران، مرکز، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.
- کدی، نیکی آر، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- ماسلی، لئونارد، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، رسام، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
- مفضل‌بن‌عمر، توحید المفضل، تحقیق کاظم مظفر، قم، کتابفروشی داوری، چاپ سوم، بی‌تا؛ مقدم، احمد خلیل‌الله، تاریخ جامع ملی‌شدن نفت، تهران، قومس، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- موحد، محمدعلی، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، مجله بخارا، شماره ۸۷–۸۸، ۱۳۹۱ش.
- موسایی، میثم، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- میرترابی، سعید، درآمدی براقتصاد سیاسی و مسائل نفت ایران، تهران، قومس، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- میلانی، محسن، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطاردزاده، تهران، گام نو، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- نصری، قدیر، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- نصیری، فرزین، نفت و اهمیت حیاتی آن در دنیای امروز، نفت ایران، مجله بورس، شماره ۳۲، ۱۳۴۵ش.
- نوازنی، بهرام، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا در رویارویی با جمهوری اسلامی (۱۳۵۷–۱۳۸۰)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- واعظی، محمود، دیپلماسی انرژی ایران و قدرت‌های بزرگ در خلیج فارس، چاپ‌شده در مجموعه مقالات همایش ملی نفت و سیاست خارجی، تهران، پژوهشکده تحقیقات راهبردی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- وزارت نفت، نفت از آغاز تا امروز، ۱۳۶۱ش.
- یرگین، دانیل، نفت، پول، قدرت، ترجمه منوچهر غیبی ارطه‌ای، تهران، روابط عمومی شرکت ملی نفت ایران، ۱۳۷۳ش.
پیوند به بیرون
- مرضیه کافی، نفت، دانشنامه امام خمینی، ج ۱۰، ص۴۱–۴۸.