ظلم

ظلم، تجاوز از حد و تعدی به حقوق دیگران.

ظلم به معنی ضایع‌کردن حق دیگران، همواره با زندگی اجتماعی بشر بوده ‌است؛ چراکه در زندگی جمعی است که فرد در برابر دیگری حقی پیدا می‌کند یا از آن محروم می‌شود. ظلم مفهومی وسیع با درجات متفاوت دارد. فرهنگ دینی، در کنار ظلم، ستم‌پذیری را نیز نکوهش می‌کند؛ چنان‌که تاریخ شیعه، حاکی از مبارزه دائمی شیعیان با ظلم است.

امام‌خمینی با ظالمانه‌شمردن نظام شاهنشاهی، اسلام را از اساس مخالف با این نظام دانسته، معتقد بود در حکومت پهلوی به ایران از نظر سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ظلم ‌شده است. ایشان هدف از حکومت اسلامی را قطع ریشه ظلم می‌دانست.

طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی، سیاست خارجی ایران بر نفی هرگونه سلطه‌جویی و سلطه‌پذیری، دفاع از حقوق مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت‌های سلطه‌گر استوار است. از همین رو امام‌خمینی تأکید داشت انقلاب اسلامی به دولت‌های طرفدار ظالم و مظلوم، نگاه یکسان ندارد و همواره مدافع مظلوم خواهد بود.

معنی

ظلم به معنای ناقص‌کردن حق و قراردادن چیزی در جایی که اختصاص به آن ندارد است؛ چنان‌که شامل انجام فعل به شکل نامناسب یعنی کم یا زیادتر از مقدار لازم یا در زمان و مکان غیر مناسب نیز می‌شود؛ از این‌رو هر عمل مخالف حق یا ضایع‌کننده آن، ظلم به‌شمار می‌آید.

ظلم، بیشتر در معنای تجاوز به حقوق دیگران به کار می‌رود؛ اما در قرآن کریم که همراه مشتقات آن بیش از ۳۰۰ بار در آن آمده، مفهوم عام‌تری دارد و ظلم انسان به حق خدا، مردم و خویش را هم دربر می‌گیرد. در واقع همه این موارد، ظلم به خویشتن محسوب می‌شوند. در قرآن کریم شرک، فتنه‌انگیزی، تکذیب پیامبران الهی (ع) و ایمان‌نیاوردن به آنان، قتل نفس، هم‌پیمانی مسلمانان با کفار و مسخره‌کردن آیات الهی از مصادیق ظلم شمرده شده‌است.

ماده «بغی» و «عدو» به معنای افراط و تجاوز از حد، اگرچه مفهومی عام‌تر از ظلم دارد؛ اما در مواردی، به معنای ظلم نزدیک می‌شود که در قرآن کریم هم به آن اشاره شده‌است. در برابر مفهوم ظلم که دارای قبح عقلی است، مفهوم عدل و عدالت قرار دارد. خداوند در قرآن، ظلم را از خود نفی کرده و همه امور خود را بر محور عدل و داد شمرده‌است؛ همان‌گونه که انسان‌ها را به عدالت و دوری از ظلم، فراخوانده است (ببینید: عدالت اجتماعی).

پیدایش عدل و ظلم به معنی ضایع‌کردن حق دیگران، همراه با زندگی اجتماعی بشر بوده‌است؛ چون در زندگی جمعی است که فرد در برابر دیگری حقی پیدا می‌کند یا از آن محروم می‌شود. نخستین ظلم در عرصه اجتماعی نیز به دست یکی از فرزندان آدم(ع) با کشتن برادر خود صورت گرفت. از آیات قرآن بر می‌آید که شرک بزرگ‌ترین مصداق ظلم است و در میان اقوام نخستین بشر، ازجمله قوم نوح(ع) و پس از آن، اقوام دیگر وجود داشته‌است.

ویژگی و ابعاد ظلم

ظلم مفهومی وسیع و درجات و مراتب گوناگونی دارد. در معارف و آموزه‌های دینی حقوق فراوانی بر عهده انسان گذاشته شده‌است که از حق خداوند تا خود و پدر و مادر و فرزندان و همسایه و حتی دشمن را دربر می‌گیرد. تجاوز به حقوق هر صاحب حقی، حتی حیوانات، ستم شمرده می‌شود. مراتب ظلم از نظر زشتی نیز همسان نیست و نمی‌توان ستم به یک فرد را هم‌تراز ستم شاهان و مستکبران به زیردستان و ملت‌های ستمدیده قرار داد.

از سوی دیگر، قرآن کریم ستم‌پذیری را همانند ستمگری، نکوهش کرده و از تحمل ظلم بازداشته است؛ چنان‌که برای مظلوم، حق دفاع و مقابله قائل شده و در صورت توانایی‌نداشتن مظلوم برای دفاع، وظیفه هجرت را برای او تعیین کرده و اجازه تسلیم و پذیرش ستم و همراهی با ستمکار را نداده‌است و ستمدیده، اگر خود موجب ستم را فراهم نکرده باشد، پاداش خواهد داشت.

از نگاه امام‌خمینی، مظلوم‌شدن با زیر بار ظلم رفتن و تن‌دادن به آن که از تزکیه‌نداشتن نشئت می‌گیرد، تفاوت دارد؛ ظلم‌پذیری بر خلاف خواست و نظر انبیاست و مذموم‌تر از خود ستم به حساب می‌آید و از مصادیق ظلم به خویشتن است. سازش با ظالم از بزرگ‌ترین و بارزترین آثار جهنمی‌شدن به‌شمار می‌آید؛ از این‌رو اعتراض به ستمکارانی که مرتکب خلاف و جنایت می‌شوند، لازم است. امام‌خمینی بر آن است که ظلم ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی به ملت ایران، موجب وابسته‌شدن فرهنگ و خوکردن ملت به قلدری و دیکتاتوری شده بود؛ چنان‌که ملت به خود، حق دخالت در هیچ امری را نمی‌داد و اعتراضی نمی‌کرد؛ ملت ایران با تغییر در روحیه خود، از پذیرش ستم خودداری کرد و با اعتراض و انقلاب، نظام طاغوتی را تغییر داد.

آثار و پیامدهای ظلم

قرآن کریم همه مردم را به نوعی آلوده به ظلم دانسته‌است و برخی از ظالمان را مشمول لعن و دور از هدایت، مغفرت و رستگاری، شمرده و وعده هلاکت به آنان داده‌است. ظالم در روز قیامت، هراسناک از دستاورد خویش، بدون یاور و شفیع خواهد بود و دچار عذاب الهی و نیز هیزم دوزخ خواهد شد. از نگاه قرآن عقوبت ظالمان، تنها اخروی نیست، بلکه ظلم در دنیا نیز پیامدهایی برای آنان دارد؛ زیرا ظلم باعث نابودی امت‌ها می‌شود و ظالمان، خود گرفتار ستمکاران دیگری خواهند شد. عواقب برخی از مصادیق ظلم، تنها دامنگیر ظالم نمی‌شود، بلکه شامل همه کسانی که در برابر آن سکوت کرده‌اند نیز می‌شود.

پیامبر اکرم(ص) از ظلم نهی کرده، آن را باعث ویرانی دل‌ها شمرده و امام‌علی(ع) ظلم به مردم را گناهی نابخشودنی و گناهی که خدا آن را رها نخواهد کرد معرفی کرده و خدا را دشمن ستمکاران و در کمین آنان دانسته‌است. همچنین روایات، ظلم و ستم را از میان‌برنده نعمت‌ها و تغییردهنده آن و فرودآورنده سریع عذاب الهی شمرده‌اند؛ زیرا ظلم، جامعه را از اعتدال خارج می‌کند و در نهایت به انفجار می‌کشاند؛ از این‌رو حکومت با ستم دوام پیدا نمی‌کند. نیز ظلم و تجاوز، گناهی دانسته شده که انسان را به سوی هلاکت و سختی می‌برد، عمر را کوتاه می‌کند، مجازات آن، سریع‌تر از هر گناه دیگری داده می‌شود و باعث تاریکی‌های روز قیامت می‌گردد.

ضرورت و راه‌های مبارزه با ظلم

در قرآن کریم و سیره پیامبر(ص) و امامان معصوم (ع)، مبارزه با ظلم و ظالم، جایگاه ویژه‌ای دارد. خداوند به مظلوم اجازه داده‌است که با افشای بدی‌های ظالم، بر سر او فریاد بکشد و حق خود را بگیرد. مسلمانان برای از میان‌بردن زمینه‌های ظلم باید از تکیه‌کردن بر ستمکاران و کمک‌گرفتن از آنان بپرهیزند؛ همان‌گونه که حق همنشینی و ارتباط با ظالمان را ندارند.

پیامبر (ص) نیز بهترین جهاد را بیان سخن عدل، نزد حاکم ستمگر دانسته‌است و خود آن حضرت حتی پیش از بعثت، با گروهی از جوانان برای دفاع از مظلوم و مبارزه با ظالم، در پیمانی به نام «حلف الفضول» شرکت کردند. امام‌علی(ع) هم در وصیت‌نامه خویش، به دشمنی با ظالم و یاری مظلوم سفارش کرده‌است. زندگی همه امامان معصوم (ع)، همراه با مبارزه در مقابل دستگاه جور و ستم زمانه بوده‌است؛ اما شکل و روش مبارزه، در زمان‌های مختلف، فرق داشته‌است. در زمانی آشکار و با شمشیر بوده و در زمانی دیگر، پنهانی و با هدف افشای انحرافات و بی‌لیاقتی حاکمان وقت بوده‌است. مقصود از این‌مبارزه، تنها گرفتن حق ستمدیدگان نیست، بلکه نجات شخص ستمگر نیز می‌تواند بخشی از هدف باشد و مهم‌ترین هدف اجتماعی امام‌علی (ع)، گسترش عدالت و گرفتن حق ستمدیدگان بود.

امام‌خمینی مهم‌ترین دلیل رودررویی حضرت موسی(ع) با فرعون و حضرت ابراهیم(ع) با اشراف زمان خود و پیامبر اسلام(ص) با سرمایه‌داران قریش را ظلم آنان به فرودستان می‌دانست و معتقد بود پیامبران (ع) و بزرگان دین، در راه مبارزه با ظلم، صدمه‌های فراوان دیدند؛ حتی برخی سوزانده و برخی قطعه‌قطعه شدند. ایشان تأکید می‌کرد امت اسلامی و شیعیان نیز باید در راه مبارزه با ظلم به پیامبر (ص) و امام‌حسین(ع) اقتدا کنند.

امام‌خمینی جلوگیری از ظلم، خودسری، قانون‌شکنی، حفظ حقوق اسلام و ملت و برقراری عدالت اجتماعی‏ را از اهداف اسلام دانسته و وظیفه هر فرد در هر جای دنیا را پشتیبانی از مظلوم شمرده و بر جلوگیری از هر نوع چپاول، ظلم، اعمال غیر اسلامی و غیرانسانی و بر برقراری استقلال، آزادی و عدل اسلامی تأکید کرده‌است. ایشان تأکید می‌کرد حکومت اسلامی در حقیقت با هدف قطع ریشه ظلم به وجود می‌آید و زمامدار آن نباید و نمی‌تواند ظلم کند. در حکومت دینی اجرای قوانین بر معیار قسط و عدل و جلوگیری از ستم، و بر میزان عدل و سیاست است و راهبری جامعه با موازین عقل و عدل و انصاف انجام می‌شود (ببینید: حکومت اسلامی)؛ چنان‌که در حکومت اسلامی مسلمانان موظف‌اند با پیروان ادیان دیگر (به شرط دشمنی‌نکردن آنان)، برخوردی مسالمت‌آمیز داشته باشند. امام‌خمینی نیز حکومت اسلامی را مؤظف می‌دانست از حقوق و امنیت اقلیت‌های دینی و مذهبی دفاع کند و به آنان اطمینان می‌داد که رفتار اسلام با اقلیت‌ها همواره همراه با عدالت بوده‌است (ببینید: اقلیت‌های دینی).

ظلم‌ستیزی تشیع و روحانیت شیعه

تاریخ شیعه و قیام‌های آن، نشان از مبارزه دایمی آنان با زورگویان دارد. عملکرد ابوذر، مالک اشتر، مقداد، میثم تمار و حجربن‌عدی در برابر حاکمان زمان خویش، نمونه حرکت‌های فردی شیعیان به‌شمار می‌آید و قیام امام‌حسین(ع)، نخستین و مهم‌ترین حرکت جمعی شیعه در مقابله با ظلم بود. قیام‌هایی مانند قیام توابین، مختار، زیدبن‌علی، سربداران و در زمان معاصر جنبش تنباکو، نهضت مشروطیت و انقلاب اسلامی ایران، دلیلی بر سکوت‌نکردن شیعه در برابر ظالمان است. رویکرد مبارزه با ظلم در میان شیعیان، نتیجه سفارش فراوان امامان معصوم (ع) به مسلمانان به جهاد با ستم و دوری از ستمگران و ستایشگران آنان است؛ چنان‌که امیرالمؤمنین علی (ع) تأکید کرده‌است که خداوند از علما پیمان گرفته‌است که در برابر ستم ستمکاران، سکوت نکنند. امام‌خمینی معتقد بود امامان معصوم (ع) و یاران آنان، همواره با حاکمان ستمکار، مقابله و جان خود را در این راه فدا کردند؛ همچنان‌که امام‌علی(ع)، در آغاز خلافت خود و پیش از محکم‌شدن پایه‌های خلافت، با وجود پیشنهاد برخی از اصحاب، بر پذیرش حکومت معاویه بر شام که به معنای رضایت بر ظلم وی بود، امتناع کرد.

امام‌خمینی مبارزه با ظلم و دیکتاتوری و دولت‌های ظالم را از مبانی اختصاصی شیعه و از خصلت‌های ذاتی تشیع در طول تاریخ برشمرده و بر آن است که تأسیس حوزه علمیه قم، تلاش روشنفکران مذهبی در مراکز دانشگاهی و قیام ملت ایران به رهبری علما، اسلام شیعی را در جهان مطرح کرده‌است. از نظر ایشان، تاریخ شاهد است که شیعیان همان‌گونه که اهل ستیز با ظلم و بی‌عدالتی‌اند، در صورت دست‌یافتن به حکومت نیز بر مدار عدالت حرکت می‌کنند و از ستم می‌پرهیزند؛ چنان‌که بر خلاف روحانیت متعهد که هرگز سر آشتی با ظالمان نداشته، تاکنون یک عالم درباری یا وهابی در برابر ظلم، شرک و کفر، ایستادگی نکرده‌است.

امام‌خمینی با اذعان به تحمل سختی‌های بسیار روحانیان و حوزه‌های علمیه در راه حفظ اسلام و ترویج احکام الهی و قوانین قرآنی، بر آشتی‌ناپذیری روحانیت با حکومت ظلم و با ستمگران تأکید کرده و آن را از گناهان کبیره برشمرده است. ایشان با ظالمانه شمردن فرهنگ و اقتصاد سرمایه‌داری غرب و کمونیسم شرق، ارائه طرح و برنامه سازنده و دربرگیرنده منافع محرومان و پابرهنگان، برای جایگزین‌کردن نظام ناصحیح اقتصاد حاکم بر جهان اسلام را از وظایف علمای اسلام، محققان و کارشناسان اسلامی دانست و زیان کوتاهی علما و سکوت آنان در برابر ستمگران را متوجه اسلام خواند. از نظر ایشان هشداردادن ائمه (ع) دربارهٔ ورود به دستگاه ظلم خلفا، از آن‌رو بود که ورود فقیه و عالم دین، در دستگاه ستمکاران و اطاعت دستورهای آنان، موجب عظمت دستگاه ظلم و لکه‌دارشدن دین می‌شود و آنان را از امانتداری الهی ساقط خواهد کرد (ببینید: روحانیت و حوزه‌های علمیه).

امام‌خمینی سال‌ها پیش از آغاز نهضت اسلامی، همگان را به قیام اصلاحی برای خدا، با هدف مقابله با تعرض به اموال و نفوس و آبروی مسلمانان فرا خواند و در آغاز مبارزه خود یکی از اهداف نهضت را ساقط‌کردن رژیم ستمشاهی پهلوی و مبارزه با ظلم و خودسری رژیم شمرد و آمادگی خود را برای پیامدهای آن، ازجمله زندان و شکنجه و اعدام، اعلام کرد؛ همچنان‌که سختی‌های تبعید خود را که برای جلوگیری از نفوذ بیگانگان در کشورهای اسلامی و دفع ستمکاری‌ها رخ داده بود، موجب نگرانی نمی‌دانست. ایشان با توجه به شرایط آن زمان و در خطر قرار گرفتن اصول اسلام، تقیه را حرام اعلام کرد و موارد لزوم تقیه را منحصر در فروع دین دانست؛ بر همین اساس، سکوت علما را در جایی که موجب تأیید و تقویت ظالم و جرئت بیشتر او شود، حرام خواند و برخی از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، مانند احتمال تأثیرگذاری و نداشتن مفسده و ضرر و حرج را در اموری که مورد اهتمام دین است، ازجمله رودررویی با ظلم و ظالم، ساقط می‌دانست.

مقابله با ظلم و ظالم در خاندان امام‌خمینی نیز دارای سابقه است. پدر ایشان در رفع ظلم و جلوگیری از تجاوز به حقوق مردم، کوتاهی و غفلت نمی‌کرد و در همین راه نیز به شهادت رسید؛ همان‌گونه که عمه ایشان، برای قصاص برادر خویش، تلاش‌های فراوانی کرد و در نهایت قاتل را به دار مجازات رساند (ببینید: خانواده امام‌خمینی). امام‌خمینی با شهادت پدر، از همان کودکی، با مفاهیم ظلم و ظلم‌ستیزی آشنا شد. این مفاهیم در دوره‌های بعد، از درون دین‌باوری، بازتعریف شد و زمینه‌ای برای معماری یک اندیشه سیاسیِ مبتنی بر دین به وسیله ایشان گردید. روحیه مبارزه با استکبار در آغاز تحصیل علوم حوزوی، در ایشان وجود داشت؛ همان‌گونه که مبارزه علیه ظلم و جور را در سال‌های استبداد رضاشاهی آغاز کرد. ایشان دوره بیست‌ساله حکومت رضاشاه پهلوی را دوره فشار و تجاوز و دست‌اندازی به جان و مال و ناموس مردم شمرده و دولت او را ظالمانه و هم‌تراز کفر و اداره‌کنندگانِ آن را ستمکار خوانده‌است.

مقابله انقلاب اسلامی با ظلم

امام‌خمینی با ظالمانه شمردن نظام شاهنشاهی، اسلام را از اساس، مخالف با این نظام دانسته (ببینید: نظام سلطنتی) و معتقد بود حکومت فاسد پهلوی همه نیروی خود را برای ضربه‌زدن به اسلام و گسترش ظلم به کار گرفت. در حکومت پهلوی، علما، فرهنگیان و دیگر طبقات مردم در سراسر ایران از هیچ ظلمی دور نبودند و تنها به جرم دفاع از اسلام و قانون اساسی، با حبس و شکنجه مجازات می‌شدند؛ اما دست اسرائیل و دیگر بیگانگان برای دخالت در امور اقتصادی، نظامی و سیاسی کشور باز بود. در طول پنجاه سال حکومت پهلوی به همه مردم، از هر زبان و مذهب و قومیت، ستم روا داشته شد و ملت و مذهب و گروه‌های مختلف مانند بانوان، جوانان، روشنفکران و علمای اسلام، از ابعاد گوناگون فرهنگی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی، از رژیم پهلوی ستم دیدند.

در حالی‌که برخی می‌خواستند محمدرضا پهلوی را تبرئه کنند و ظلم و فساد رژیم پهلوی را متوجه عوامل دیگر رژیم بدانند، امام‌خمینی شخص او را مبدأ همه ظلم‌هایی معرفی کرد که در کشور صورت می‌گرفت. ایشان معتقد بود در حکومت پهلوی به ایران از نظر سیاسی، صنعتی و اقتصادی و مشی فرهنگی ظلم‌شده و انقلاب اسلامی ایران با همت مردم و اتکا به خداوند، رژیم فاسد و ظالم شاهنشاهی را نابود و دست چپاولگران را از میهن اسلامی کوتاه کرد و سپس به مبارزه با تجاوز ستمگران در کشورهای اسلامی ادامه داده و ضمن صدور انقلاب اسلامی، به سلطه و ظلم جهانخواران خاتمه خواهد داد.

بر اساس اصل ۱۵۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، سیاست خارجی بر اساس نفی هر گونه سلطه‌جویی و سلطه‌پذیری و دفاع از حقوق مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت‌های سلطه‌گر استوار است؛ امام‌خمینی نیز تأکید داشت که انقلاب اسلامی به دولت‌های طرفدار ظالم و مظلوم، نگاه یکسان ندارد، بلکه همواره مدافع مظلوم خواهد بود، میانجی‌گری میان ظالم و مظلوم را ظلمی بزرگ، به‌خصوص میانجی‌گری میان اسرائیل و فلسطین را غیر منطقی می‌دانست. ایشان منطق ظالمان جهان را غارت کشورهای مظلوم می‌شمرد و معتقد بود آمریکا با کودتای نظامی، به تحمیل مجدد محمدرضا پهلوی بر ایران در سال ۱۳۳۲ و تاراج ذخایر و سرمایه‌های کشور اقدام کرد (ببینید: امریکا). ایشان همچنین با نقد سازمان‌های بین‌المللی که ساخته دست جنایتکاران و در خدمت آنان‌اند، این سازمان‌ها را که به نام امنیت و طرفداری از حقوق بشر فعالیت می‌کنند، نابودکننده حقوق بشر، سازمان ناامنی و جمعیت طرفدار و پشتیبانِ ظالم نامید (ببینید: سازمان ملل متحد)؛ چنان‌که با توجه به عملکرد ابرقدرت‌ها، تبلیغات آنان دربارهٔ وحدت نژادی را دروغ و فریبی برای تداوم استثمار و ظلم در سراسر جهان ارزیابی می‌کرد.

پیوند به بیرون

• حجت‌الله علی‌محمدی، ظلم، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۱۵۳–۱۵۹.