ملی شدن صنعت نفت: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
|||
| (۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات واقعه | |||
== | |عنوان = ملی شدن صنعت نفت | ||
|تصویر = ملی شدن صنعت نفت.jpg | |||
|اندازه تصویر= | |||
|توضیح تصویر = | |||
|نام‌های دیگر = | |||
|شرح ماجرا = ملی‌شدن صنعت نفت و نقش نیروهای ملی و مذهبی در آن | |||
|طرفین = | |||
|زمان = ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ | |||
|دوره = پهلوی | |||
|مکان = تهران، [[مجلس شورای ملی]] | |||
|علت = | |||
|اهداف = | |||
|عاملان = [[محمد مصدق]] | |||
|نتایج = شکست نهضت ملی نفت | |||
|پیامدها = کوتاه‌کردن دست انگلستان از منابع حیاتی ایران، رونق صادرات و واردات و بازگشایی کارخانه‌های تعطیل‌شده، افزایش درآمد ایران به رقمی بیش از پنجاه درصد | |||
|تلفات = | |||
|واکنش‌ها = | |||
|مرتبط = | |||
}} | |||
'''ملی‌شدن صنعت نفت''' ملی‌شدن صنعت [[نفت]] و نقش نیروهای ملی و مذهبی در آن. | |||
[[ | طرح لغو قرارداد ۱۳۱۲ [[ایران]] و [[انگلیس]] و ملی‌شدن صنعت نفت در مجلس پانزدهم (۵/۱۱/۱۳۲۷) مطرح شد. روحانیون مبارز مانند [[سید ابوالقاسم کاشانی|سیدابوالقاسم کاشانی]] و اقشار مختلف مردم با برگزاری تجمعات، از این طرح که توسط [[محمد مصدق]] ارائه شده بود، حمایت کردند و خواستار ملی‌شدن نفت شدند. | ||
در | در نهایت در ۲۹اسفند ۱۳۲۹، [[مجلس شورای ملی|مجلس]] بدون رأی مخالف طرح را تصویب و نفت را ملی اعلام کرد. بنابراین مصوبه، تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری از نفت در دست دولت ایران قرار گرفت. آشنایی مردم ایران با فرهنگ سیاسی و ایستادگی در برابر مشکلات، [[هویت|هویت‌سازی]] ملی و زیادشدن روحیه [[خودباوری]] از آثار این نهضت بود. | ||
[[امام‌خمینی]] ملی‌شدن صنعت نفت و کوتاه‌کردن دست استعمار انگلیس را خدمت به کشور می‌دانست؛ در عین حال ایشان به تفکر و شعار ملی‌گراییِ [[جبهه ملی ایران|جبهه ملی]] بدبین بود و علت اصلی شکست بعدی نهضت را غیر اسلامی‌بودن و محصورکردن آن در دایره [[ملی‌گرایی]] می‌دید. | |||
== گزارش اجمالی == | |||
تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده است.<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ۱۸۰.</ref> پنج سال پس از تولد صنعت نفت در [[آمریکا]] ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف [[نفت]] در [[ایران]]، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م،<ref>موحد، خواب آشفته نفت، ۱۲۵.</ref> ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۷–۴۴؛ شوادران، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ۱۲؛ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۷۹.</ref> و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به [[بیگانگان]] داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۳؛ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۵۵.</ref> در مورد اخیر در سال ۱۲۶۳ البرت هوتز بازرگان هلندی امتیازنامه‌ای را از [[ناصرالدین‌شاه قاجار]] دریافت کرد که به نخستین امتیازنامه اکتشاف نفت «ایران» معروف شد؛ ولی فعالیت‌های وی برای اکتشاف نفت در دالکی [[بوشهر]] به نتیجه نرسید.<ref>موحد، نفت ما، ۳۳.</ref> در سال ۱۹۰۱م/ ۱۲۸۰ش در سلطنت [[مظفرالدین‌شاه]]، ویلیام نکس دارسی انگلیسی، امتیاز شصت‌ساله نفت را که شامل استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران (به جز آذربایجان، گیلان و مازندران، گرگان و خراسان) می‌شد، از دولت ایران گرفت. دارسی متعهد شد در دو سال، شرکت یا شرکت‌هایی را برای بهره‌برداری تأسیس کند و از محصولات شانزده درصد با عنوان حق امتیاز و بیست هزار لیره سهم ایران را به دولت بپردازد و در تمام مدت صاحب امتیاز از پرداخت مالیات و حقوق گمرگی معاف باشد<ref>انتشارات وزارات نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، ۱۰–۱۱.</ref> در روز ۵ خرداد ۱۲۸۷ش/ ۲۶ ماه مه سال ۱۹۰۸ نفت در [[مسجد سلیمان]] فوران کرد<ref>انتشارات وزارات نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، ۱۱.</ref> و یک سال بعد در جنوب، شرکت نفت ایران و انگلیس تأسیس شد.<ref>ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۷۳؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۳۵.</ref>{{ببینید|نفت}} | |||
[[رضاشاه پهلوی]] در سال ۱۳۱۲ در قرارداد دارسی تجدید نظر کرد و شرایطی را ظاهراً به سود ایران به آن افزود؛<ref>فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ۲۷۸.</ref> اما در نگاه برخی کارشناسان این قرارداد توطئه‌ای انگلیسی بود که به دست پهلوی به انجام رسید<ref>کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۸۲–۸۳.</ref> و سودی برای ایران دربر نداشت، بلکه سهم ایران از قرارداد قبلی کمتر و کمپانی انگلیس همچنان از پرداخت هر گونه [[مالیات]] و عوارض معاف بود<ref>خلیل‌الله مقدم، تاریخ جامع ملی شدن نفت، ۲۱ و ۹۶–۱۰۰؛ علم، نفت، قدرت و اصول، ۷۱–۷۴.</ref> و بر خلاف قرارداد دارسی، اموال شرکت نیز به دولت انگلیس تعلق گرفت.<ref>علم، نفت، قدرت و اصول، ۷۵–۷۶.</ref> سود شرکت‌های انگلیسی روزبه‌روز بالا می‌رفت و مبلغ ناچیزی به ایران پرداخت می‌شد.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۵–۴۲۶.</ref> در [[جنگ جهانی دوم]] در شهریور ۱۳۲۰ به جهت موقعیت راهبردی ایران و وابستگی بریتانیا به منبع انرژی خاورمیانه، [[انگلستان]] ایران را اشغال کرد.<ref>موسوی، نفت، سیاست، اقتصاد، ۱۴۵.</ref> اشغال ایران فضای اجتماعی ایران را دگرگون ساخت. گرچه مردم از رفتن پهلوی شادمانی کردند ولی رنج‌ها و مشکلات ناشی از اشغال کشور موجبات تنفر مردم از انگلستان را فراهم کرد<ref>بایرامی، آثار و پیامدهای اجتماعی اشغال ایران در شهریور۱۳۲۰، ۱۷۰–۱۷۱؛ قمری، تحول ناسیونالیسم در ایران، تهران، ۱۲۳–۱۲۴؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۹۱.</ref> و زمینه مبارزه با امتیازهای خارجیان ازجمله امتیازهای نفتی فراهم شد.<ref>حشمت‌زاده، ایران و نفت، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران (۷۵–۱۳۵۷)، ۱۰۴–۱۱۶.</ref> | |||
[[ | در زمان [[محمدرضا پهلوی]]، در دوره چهاردهم [[مجلس شورای ملی]] (اسفند ۱۳۲۲ تا اسفند ۱۳۲۴)، برخی از نمایندگان ازجمله غلامحسین رحیمیان خواستار ملی‌شدن صنعت نفت و الغای قراردادهای منعقدشده با خارجیان در زمان رضاشاه شدند.<ref>رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۴۸–۴۹.</ref> پس از درخواست کافتارادزه نماینده شوروی برای دادن امتیاز نفت شمال به این کشور، به موجب طرح پیشنهادی [[محمد مصدق]] به نمایندگان مجلس، دولت‌ها از مذاکره دربارهٔ اعطای امتیاز نفت به خارجیان منع شدند.<ref>تکمیل همایون، به یاد ۲۹ اسفند روز تاریخی و شکوهمند ملی شدن نفت، ۵.</ref> در مجلس پانزدهم عباس اسکندری در ۵ بهمن ۱۳۲۷ لغو قرارداد ۱۳۱۲ ایران و انگلیس و ملی‌شدن صنعت نفت را مطرح کرد؛ ولی سیدحسن تقی‌زاده از این قرارداد دفاع کرد و در پی آن [[دانشجویان]] در تظاهراتی خواهان ملی‌شدن صنعت نفت شدند.<ref>طاهر احمدی، اسنادی از جنبش دانشجویی و نهضت ملی ایران، ۵۴.</ref> در سال ۱۳۲۸ با قرارداد الحاقی میان نویل گَس نماینده انگلیس و عباسعلی گلشاییان وزیر دارایی ایران، معروف به «قرارداد گس ـ گلشاییان»، حق امتیاز ایران در برابر فروش هر تن نفت به جای چهار شلینگ به شش شلینگ افزایش یافت؛<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۶؛ اقبال، نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ۳۶؛ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۶۲.</ref> اما از آنجاکه تمام منافع ایران را تأمین نمی‌کرد،<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت، ۱۱۴.</ref> با راهنمایی محمد مصدق از بیرون مجلس، مورد مخالفت شدید مجلس پانزدهم قرار گرفت و به تصویب نرسید.<ref>ذبیح، ایران در دوران دکتر مصدق، ۴۷.</ref> اعتراض به دخالت دولت در انتخابات مجلس شانزدهم منجر به تشکیل جبهه ملی برآمده از چند گروه سیاسی و مذهبی به رهبری مصدق شد و این تشکل در اول آبان ۱۳۲۸ اعلان موجودیت کرد<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۸۰؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۴۷–۱۵۱، ۱۷۱–۱۷۷.</ref>{{ببینید|جبهه ملی ایران}} | ||
[[جبهه ملی ایران|جبهه ملی]] با همیاری [[روحانیان]]، احقاق حقوق مردم ایران در حوزه نفت را در دستور کار قرار داد، ولی خواسته‌ها فراتر از نفت بود.<ref>ادامه مقاله.</ref> | |||
مجلس شانزدهم به‌صراحت خواهان تجدید نظر در قرارداد نفتی با انگلیس شد. مصدق نماینده این دوره در نطق‌های خود ملی‌شدن نفت را مطرح کرد<ref>خامه‌ای، اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق، ۸۸–۹۱؛ بیل و راجز لویس، مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، ۱۰۵.</ref> و با تشکیل و رهبری گروه پارلمانی نفت یا کمیسیون نفت که متشکل از ۱۸ تن از نمایندگان مجلس بود، به بسیج نیروهای سیاسی کشور برای ملی‌کردن صنعت نفت پرداخت<ref>ذبیح، ایران در دوران دکتر مصدق، ۵۰.</ref> مردم، عالمان دینی و نخبگان ملی نیز که [[عقب‌ماندگی|عقب‌افتادگی]] ایران و اشغال ایران را از توطئه‌های انگلیس می‌دانستند<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت، ۱۱.</ref> با اشاره عالم برجسته و مبارز، [[سیدابوالقاسم کاشانی]] با برگزاری تجمعات و [[تظاهرات]] خواستار ملی‌شدن نفت شدند.<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۲۶۵؛ سحابی، نیم قرن خاطره و تجربه، ۱/۷۵.</ref> مطالبه ملی‌شدن نفت در میان مردم ایران فراگیر شد. کاشانی که پس از حادثه تیراندازی به [[محمدرضا پهلوی]] در بهمن ۱۳۲۷ به [[لبنان]] تبعید شده بود، از سوی مردم به صورت غیابی به نمایندگی مجلس شانزدهم برگزیده شد.<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۱۸–۱۹.</ref> و در بیستم خرداد ۱۳۲۹ به ایران بازگشت. او در نخستین نطق خود در جمع هزاران نفر از مردم تهران که بنا به دعوت وی در [[مسجد شاه]] (امام‌خمینی) گرد آمده بودند، نفت را متعلق به ملت ایران دانست و قرارداد نفتی با بریتانیا را از سر زور و بی‌ارزش خواند.<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۱۹؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۳۴۸.</ref> وی سکوت در برابر این فاجعه را جایز ندانست و از مردم خواست نگذارند انگلیس نفت ایران را ببرد<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۲۶۷.</ref>{{ببینید|سیدابوالقاسم کاشانی}} | |||
[[جمعیت فداییان اسلام]] به رهبری [[سیدمجتبی نواب صفوی]]<ref>حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۱۹–۱۲۰؛ عبدخدایی، خاطرات محمدمهدی عبدخدایی، ۹۷؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۲۹۸.</ref> و جمعیت اتحادیه مسلمین رشت<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۴۱۷.</ref> نیز از ملی‌شدن نفت و کوتاه‌کردن دست شرکت ایرانی ـ انگلیسی نفت حمایت کردند. | |||
از سوی دیگر، بسیاری از علمای حوزه ازجمله [[سیدمحمدتقی خوانساری]]، [[سیدصدرالدین صدر]]،<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۷۷.</ref> [[سیدمحمد حجت]]، [[محمد فیض قمی]]،<ref>رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۶۱.</ref> [[بهاءالدین محلاتی]]، [[عباسعلی شاهرودی]]، [[سیدحسن چهارسوقی]]، [[باقر رسولی]]، [[سیدمحمود روحانی قمی]]، [[محمدرضا کلباسی]]، [[مهدی نجفی]]، [[میرزاحسین فقیه سبزواری]]، [[سیدحسین خادمی]]، [[مرتضی مدرسی اردکانی]] و [[سیدمصطفی سیدالعراقین]] از نهضت ملی نفت حمایت کردند؛<ref>حسینیان، بیست سال، ۱۰۰–۱۰۴.</ref> همچنین علمای [[همدان]]<ref>خبرنامه، همایش نفت، سلطه، کودتا، ۲۸ مرداد، ۷.</ref> و هیئت علمیه تهران<ref>مرکز اسناد ریاست جمهوری، اسنادی از انجمن‌ها و مجامع مذهبی در دوره پهلوی، ۴۰۹–۴۱۰.</ref> حمایت خود از ملی‌شدن صنعت نفت را اعلام کردند. [[سیدحسین بروجردی]]؛ مرجع تقلید وقت نیز با فرونشاندن جوسازی‌ها در قم علیه دولت مصدق و اجازه‌ندادن به دربار پهلوی برای سوء استفاده از آن، به نهضت ملی نفت خدمت کرد.<ref>واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ۲۳۷–۲۳۸.</ref> [[حزب توده]] نیز در آغاز هوادار [[جبهه ملی]] بود؛ اما در نهایت مصدق را ابزار دست [[آمریکا]] شمرد و از حمایت وی دست کشید.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۷–۴۲۸.</ref> | |||
نهضت ملی نفت | |||
محمدرضا پهلوی در ۵/۴/۱۳۲۹ علی رزم‌آرا از حامیان منافع انگلستان را به نخست‌وزیری گمارد. وی تهدید کرد در صورت پافشاری بر ملی‌شدن نفت، [[مسجد]] را بر سر کاشانی و [[مجلس]] را بر سر اقلیت خراب خواهد کرد.<ref>همبلی، خودکامگی پهلوی: محمدرضاشاه (۱۳۲۰–۱۳۵۷)، ۷۸؛ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۵۱–۵۲.</ref> او در صدد بود که مجلس را منحل و حکومت‌نظامی برقرار کند.<ref>موحد، خواب آشفته نفت، ۱/۱۱۲؛ ازغندی، روابط خارجی ایران (دولت دست‌نشانده) ۱۳۵۷–۱۳۲۰، ۱۷۰.</ref> رزم‌آرا معتقد بود ایران نمی‌تواند صنعت نفت را اداره کند<ref>نجاتی، جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲، ۱۲۷–۱۲۸.</ref> و سعی کرد قرارداد الحاقی «گس ـ گلشاییان» را به تصویب مجلس جدید برساند.<ref>رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۵۲.</ref> گفتگو دربارهٔ قرارداد پنهانی نفتی و تقسیم مساوی درآمد آن میان ایران و انگلیس نیز در میان بود.<ref>فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ۴۰۷.</ref> جبهه ملی احتمال می‌داد تهدیدهای رزم‌آرا علیه مجلس و [[روحانیان]]، جان همه آنان را به خطر اندازد.<ref>تبریزنیا، علل ناپایداری احزاب سیاسی در ایران، ۲۲۶.</ref> رزم‌آرا در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹<ref>کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۶۷.</ref> با گلوله خلیل طهماسبی از اعضای [[فداییان اسلام]] و با فریاد «مرده باد شرکت نفت» کشته شد<ref>کارگر جهرمی، تحلیل روابط کاشانی و نواب صفوی در پیروزی و شکست نهضت ملی ایران، ۷۴؛ ترکمان، اسرار قتل رزم‌آرا، ۱۷۰–۱۷۱.</ref> و [[حسین علاء]] به جای وی به نخست‌وزیری برگزیده شد و در ۱۷ اسفند کمیسیون خاص نفت، ملی‌شدن صنعت نفت را تصویب کرد<ref>فخیمی، سی سال نفت ایران از ملی شدن تا انقلاب اسلامی، ۴۲؛ کارگر جهرمی، تحلیل روابط کاشانی و نواب صفوی در پیروزی و شکست نهضت ملی ایران، ۷۶.</ref> | |||
مجلس در یک اقدام ناگهانی و به اتفاق آرا به نخست‌وزیری محمد مصدق ابراز تمایل کرد و اجرای قانون ملی‌شدن نفت را به او محول ساخت.<ref>ذبیح، ایران در دوران دکتر مصدق، ۵۴.</ref> وی یکی از دلایل خود برای پذیرش پست نخست‌وزیری در این دوره را به‌سرانجام رساندن طرح ملی‌کردن صنعت نفت دانسته است.<ref>مصدق، خاطرات و تألمات محمد مصدق، ۱۷۸.</ref> مردم نیز با تظاهرات گسترده از آن حمایت کردند و مجلس در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ بدون رأی مخالف، نفت را ملی اعلام کرد.<ref>مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۳۵۶.</ref> در ۲۹ اسفند نیز [[مجلس سنا]] آن را تصویب کرد و به امضای محمدرضا پهلوی رسید و آن روز، روز ملی‌شدن صنعت نفت نام گرفت.<ref>تکمیل همایون، به یاد ۲۹ اسفند روز تاریخی و شکوهمند ملی شدن نفت، ۸.</ref> | |||
== قانون ملی‌شدن صنعت نفت == | |||
برابر مصوبه ۲۴ و ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ [[مجلس شورای ملی]] و [[مجلس سنا]]، صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور ملی شد و عملیات اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری در دست دولت ایران قرار گرفت و هیئتی از نمایندگان مجلس سنا و نمایندگان مجلس شورای ملی و وزیر دارایی تشکیل شد تا با نظارت این هیئت، اختیار از شرکت سابق نفت ایران و انگلیس گرفته و به دعاوی شرکت رسیدگی و تلاش شود به‌تدریج متخصصان ایرانی جایگزین مهندسان خارجی شوند<ref>اداره کل انتشارات و تبلیغات، اسناد نفت، ۵۲–۶۸.</ref> روز ۱۹ خرداد ۱۳۳۰ اعضای هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران و سه تن از اعضای هیئت مختلط نفت در میان استقبال پرشور و بی‌سابقه ده‌ها هزار تن از مردم خوزستان وارد آبادان شدند و شرکت نفت انگلیس را برکنار کردند. پرچم ایران بر فراز اداره مرکزی شرکت سابق در [[خرمشهر]] و تابلوی هیئت‌مدیره موقت به جای ریاست شرکت نفت انگلیس نصب شد.<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۷۹–۲۸۴.</ref> دولت انگلیس برای زنده‌کردن امتیازهای گذشته خود به دادگاه لاهه شکایت کرد که مصدق به نمایندگی از ایران در دادگاه شرکت و از حقوق مردم ایران دفاع و پیروز شد؛<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۲.</ref> پس از آن انگلستان موظف شد برابر قوانین بین‌المللی به ایران غرامت بپردازد،<ref>کاشانی، مداخله انگلستان و آمریکا برای نابودی نهضت ملی نفت ایران، ۱۳۶.</ref> اما انگلیسی‌ها پس از محکومیت، به تهدید اقتصادی و [[محاصره اقتصادی|تحریم]] و نیز تهدید نظامی روی آوردند؛ ولی در نهایت دولت ایران موفق شد به‌تدریج آنان را از ایران بیرون و کنسولگری انگلیس را در نه شهر ایران ازجمله [[مشهد]] و [[اهواز]] و [[رشت]] تعطیل کند.<ref>بختیاری، مصدق و اخراج انگلیسی‌ها از ایران، ۹۶–۹۸.</ref> | |||
== دستاوردهای نهضت == | |||
نهضت ملی نفت دستاوردهای پرارزشی برای مردم ایران به ارمغان آورد.<ref>آقاحسینی، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، ۱.</ref> کوتاه‌کردن دست انگلستان از منابع حیاتی ایران، نقطه عطفی در تاریخ جنبش‌های رهایی‌بخش منطقه خاورمیانه به‌شمار می‌رود.<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.</ref> این امر کمر انگلستان را شکست و آن کشور را تبدیل به قدرت درجه دوم و سوم کرد.<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۳.</ref> رونق صادرات و واردات و بازگشایی کارخانه‌های تعطیل‌شده و به تکاپودرآوردن دوباره بازار<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.</ref> و ملی‌شدن نفت، درآمد ایران را از شانزده تا بیست درصد به رقمی بیش از پنجاه درصد افزایش داد.<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۳.</ref> آشنایی مردم ایران با فرهنگ سیاسی و [[مقاومت]] و ایستادگی در برابر مشکلات و زیادشدن روحیه خودباوری، فراگیری تخصص در میان کارگران ایرانی صنعت نفت در جهت اداره صنایع نفتی و رشد نیروهای فنی در جامعه<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷؛ مینا، نهضت ملی نفت موتور محرکه قرارداد کنسرسیوم و تجدید نظر در آن، ۳۷.</ref> و راه‌اندازی پالایشگاه آبادان به دست نیروهای بومی<ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۸۹–۲۹۰.</ref> شکست انحصار انگلیسی‌ها در ایران و به تبع آن در نقاط مختلف خاورمیانه،<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.</ref> هویت‌سازی ملی و روحیه خودباوری و خودیاری<ref>بازرگان، خاطرات، ۲۹۳؛ آقاحسینی، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، ۳–۶.</ref> گسترش نشریات و فعالیت‌های مطبوعاتی<ref>گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.</ref> از آثار این نهضت بود. | |||
این نهضت بر دیگر کشورهای تحت سیطره [[استعمار غرب]] به‌ویژه بریتانیا نیز مؤثر بود و از همان آغاز ملی‌کردن صنعت نفت، مقام‌های بریتانیا در مذاکره با امریکایی‌ها نگرانی خود را از تأثیر اقدامات ایران در مورد [[کانال سوئز]] ابراز می‌کردند. مصری‌ها به پیروی از ایرانیان الغای عهدنامه ۱۹۳۶م/ ۱۳۱۵ش و خروج نیروهای بریتانیا از خاک [[مصر]] را مطرح کردند و پس از سقوط دولت نحاس پاشا، [[جمال عبدالناصر]] کانال سوئز را ملی اعلام کرد.<ref>هرمیداس باوند، روزهای افتخار و خذلان، نگرشی گذرا بر علل نافرجامی نهضت ملی کردن صنعت نفت و تبعات آن، ۷۳.</ref> مجمع عمومی [[سازمان ملل متحد|سازمان ملل]] نیز به موجب قطعنامه‌ای حق استفاده و بهره‌برداری از منابع را جزئی از حاکمیت ملت‌ها دانست و به رسمیت شناخت.<ref>هرمیداس باوند، روزهای افتخار و خذلان، نگرشی گذرا بر علل نافرجامی نهضت ملی کردن صنعت نفت و تبعات آن، ۷۳.</ref> | |||
== شکست نهضت و علل آن == | |||
تلاش‌ها در جهت ملی‌شدن صنعت نفت گسترش پیدا کرد و به نهضتی فراگیر و ملی تبدیل شد که در صورت تداوم می‌توانست به استقلال همه‌جانبه و [[آزادی]] ایران بینجامد؛ ولی بر اثر عواملی نتوانست به دیگر اهداف خود دست یابد.<ref>آقاحسینی، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، ۱؛ ابرقویی، علل ناتوانی دولت ملی، ریشه‌یابی ناکامی‌ها در حل مسئله نفت، ۳۳۷–۳۳۸.</ref> آمریکا که در زمان نهضت و پس از آن با ایران همدلی نشان می‌داد، سرانجام پس از توافق پنهانی با انگلیس بر سر نابودی نهضت ملی نفت و تقسیم غنایم به توافق رسید.<ref>کاشانی، مداخله انگلستان و آمریکا برای نابودی نهضت ملی نفت ایران، ۱۳۶–۱۳۷.</ref> دولت ملی مصدق نیز با [[کودتای ۲۸ مرداد|کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد]] ۱۳۳۲ سقوط کرد؛<ref>بازرگان، ۱/۳۰۴–۳۰۵؛ سحابی، نیم قرن خاطره و تجربه، ۱۵۸؛ فوران، مقاومت شکننده، ۴۳۴–۴۳۵ و ۴۳۷.</ref> چنانچه آمریکا بعدها از نقش خود در این کودتا آشکارا سخن گفته است.<ref>روبین، جنگ قدرتها در ایران، ۸۵.</ref> | |||
افزون بر کودتای آمریکایی، عوامل متعدد دیگری نیز در شکست نهضت ملی نفت مؤثر بود؛<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۳۸–۴۴۲.</ref> چنان‌که اختلاف رهبران جنبش از عوامل اصلی ضعیف‌شدن نهضت ملی بود؛<ref>حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۲۷؛ واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ۲۳۸.</ref> همچنین بی‌اعتنایی مصدق به [[روحانیت]] و تکیه بر [[حزب و تشکل|احزاب سیاسی]] ازجمله عوامل ناکامی این نهضت شمرده شده است. مصدق نتوانست حمایت روحانیت را که نقش مهمی در فرایند ملی‌شدن نفت و ادامه نهضت خصوصاً بسیج نیروهای مردمی در ۳۰ تیر و سقوط نخست‌وزیری احمد قوام بر عهده داشتند، تدوام بخشد و حتی با خواسته‌های منطقی آنان مانند ممنوعیت خرید و فروش مسکرات مخالفت کرد؛<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۱۲.</ref> زیرا اقدام وی در تقویت بازوی غیر مذهبی دولت موجب شد که فداییان اسلام که از همپیمانان او بودند، با او رودررو شوند.<ref>کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ۱۸۴؛ امینی، داوود، جمعیت فداییان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۱۰۲؛ نوذری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، ۱۳۳–۱۳۴؛ خسروشاهی، فداییان اسلام، ۱۱۴.</ref> این گروه که از مصدق قول گرفته بودند پس از پیروزی، احکام اسلام در ایران اجرا شود، از وی خواستند به وعده خویش عمل کند و جلوی [[مفاسد اجتماعی]] را بگیرد که با مخالفت وی روبه‌رو شدند و در نتیجه راه خود را از او جدا کردند و در مخالفت با دولت به زندان افتادند.<ref>حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۳۲–۱۳۳، امینی، داوود، جمعیت فداییان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۱۰۲.</ref> | |||
ایشان در مقایسه [[انقلاب اسلامی]] با نهضت نفت، انقلاب اسلامی را نهضتی عمیق‌تر از نهضت نفت می‌دانست و بر آن بود که نهضت نفت، نهضتی صرفاً سیاسی بود؛ ولی انقلاب اسلامی انقلابی سیاسی، مذهبی و ریشه‌دار بود. ایشان نهضت ملی نفت را جنبشی مادی و انقلاب اسلامی را انقلابی معنوی برمی‌شمرد. به باور ایشان نهضت نفت با تکیه بر توان سیاسی و دوری از معنویت و برخی از اشتباهات دیگر شکست خورد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۹۰ و ۷/ | مصدق با دورزدن کانون‌های موجود قدرت، مستقیماً از مردم کمک خواست؛ ولی از هنر و ابزار سازماندهی مردم برخوردار نبود<ref>کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۱۶.</ref> تلقی اشتباه رهبران نهضت نفت از سیاست‌های بین‌المللی انرژی<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۹ و ۴۳۱.</ref> و اعتماد بی‌جای مصدق به وعده‌های آمریکا و قبول دخالت بانک بین‌المللی در قضیه نفت<ref>حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۳۲؛ آیت، چهره حقیقی مصدق السلطنه، ۶۵–۷۵.</ref> تشدید بحران مالی دولت مصدق در پی همکاری‌نکردن شوروی<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۳۷؛ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۱۰۷–۱۰۸.</ref> و غفلت از مبارزه با استبداد داخلی<ref>رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۱۰۱–۱۰۲.</ref> از دیگر علل شکست نهضت بود. | ||
==پانویس== | |||
در تحلیل برخی آگاهان، مصدق و کاشانی به مسئله [[نفت]] اکتفا کردند و از اندیشه دربارهٔ کل نظام سیاسی و سرچشمه مفاسد اجتماعی غافل بودند و حال آنکه می‌بایست همانند [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت امام‌خمینی]] سرچشمه مفاسد را که [[رژیم پهلوی]] بود هدف می‌گرفتند<ref>فضل‌الله، مصاحبه، آیینه‌داران حقیقت، ۳۵۲–۳۵۳.</ref> عواملی نیز باعث دشوارشدن وضعیت شد، ازجمله سلب اختیارات قانون‌گذاری از مجلس از سوی مصدق، سهل‌انگاری دربارهٔ مجازات مأموران حمله‌کننده به مردم در جریان نهضت و واقعه ۳۰ تیر<ref>زهیری، عصر پهلوی به روایت اسناد، ۱۸۱–۱۸۳؛ منصوری، ۲۵ سال حاکمیت آمریکا بر ایران، ۳۴–۳۵.</ref> انتصاب افراد مشکوک به مقامات مهم نظامی و بی‌توجهی به اندرزهای دلسوزانه کاشانی و دیگران،<ref>حسینیان، بیست سال، ۱۹۲–۱۹۳.</ref> به‌ویژه بی‌توجهی به اخطار کاشانی دربارهٔ احتمال کودتا<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۵۰۷.</ref> و نداشتن افراد تربیت‌شده برای مبارزه<ref>حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۴۲؛ ابرقویی، علل ناتوانی دولت ملی، ریشه‌یابی ناکامی‌ها در حل مسئله نفت، ۳۴۷.</ref> انگلستان نیز نفت ایران را [[تحریم]] کرد و با این تحریم شرایط اقتصادی اجتماعی ایران بدتر و راه برای مداخله گسترده [[بیگانگان]] هموار شد.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۹، ۴۳۱ و ۴۳۴؛ امینی، علی، ۶۹؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۲۷۲.</ref> | |||
== نگاه امام‌خمینی به نهضت ملی نفت == | |||
[[امام‌خمینی]] به تاریخ اسلام، ایران و نهضت‌های آزادی‌بخش و پیروزی‌ها و شکست‌ها توجه ویژه داشت و از تجربه‌های تاریخی در پیشبرد نهضت اسلامی بهره می‌گرفت. ایشان ملی‌شدن صنعت نفت و کوتاه‌کردن دست استعماری انگلیس را خدمت به کشور ایران می‌دانست. ایشان که معتقد بود مصدق می‌خواست به کشور خدمت کند اما اشتباه نیز داشت، یکی از اشتباه‌های وی را همانند قوام‌السلطنه شمرده که وقتی قدرت داشت، [[محمدرضا پهلوی]] را از میان برنداشت، با اینکه به راحتی می‌توانست او را کنار بگذارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۳۷۱.</ref>{{ببینید|محمد مصدق}} | |||
ایشان علت اصلی شکست نهضت ملی نفت را غیر اسلامی‌بودن و محصورکردن آن در دایره [[ملی‌گرایی]] و اهداف سیاسی و منافع مادی می‌دید<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۶۷ و ۱۳/۳۹.</ref> و بر این باور بود که ملی‌گرایان از همان آغاز از نظر فکری با [[اسلام]] و [[روحانیت]] مخالف بودند و در عمل نیز مخالفت کردند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۵۶.</ref> و همه علما و بزرگانی که در [[نهضت مشروطه|دوره مشروطیت]] در صدد خدمت به اسلام بودند، از [[میرزامحمدحسن شیرازی]] تا [[سیدابوالقاسم کاشانی]] را، خطاکار می‌خواندند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۶۴–۴۶۵.</ref> از نگاه امام‌خمینی [[جدایی دین از سیاست]] و جدایی رهبری سیاسی از رهبری مذهبی از عوامل شکست نهضت بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۶۸–۲۷۶.</ref> ایشان در مجموع به تفکر و شعار ملی‌گراییِ [[جبهه ملی ایران|جبهه ملی]] بدبین بود و اعضای این جبهه را برای مملکت افرادی زیانبار و نگاه آنان را مخالف اسلام و روحانیت می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۵۶–۴۵۷ و ۴۴۹.</ref>{{ببینید|ملی‌گرایی|جبهه ملی ایران}} | |||
ایشان در مقایسه [[انقلاب اسلامی]] با نهضت نفت، انقلاب اسلامی را نهضتی عمیق‌تر از نهضت نفت می‌دانست و بر آن بود که نهضت نفت، نهضتی صرفاً سیاسی بود؛ ولی انقلاب اسلامی انقلابی سیاسی، مذهبی و ریشه‌دار بود. ایشان نهضت ملی نفت را جنبشی مادی و انقلاب اسلامی را انقلابی معنوی برمی‌شمرد. به باور ایشان نهضت نفت با تکیه بر توان سیاسی و دوری از معنویت و برخی از اشتباهات دیگر شکست خورد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۹۰ و ۷/۴۵۷–۴۵۹.</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | |||
== منابع == | |||
{{منابع|۲}} | {{منابع|۲}} | ||
* آقاحسینی، علیرضا، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران ( | * آقاحسینی، علیرضا، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، مجله پژوهشهای تاریخی، شماره۱۰، ۱۳۹۰ش. | ||
* | * آیت، سیدحسن، چهره حقیقی مصدق السلطنه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۰ش. | ||
* | * ابرقویی، عباس، علل ناتوانی دولت ملی، ریشه‌یابی ناکامی‌ها در حل مسئله نفت، مجله راهبرد، شماره ۲۸، ۱۳۸۲ش. | ||
* | * اداره کل انتشارات و تبلیغات، اسناد نفت، تهران، پویان، ۱۳۳۰ش. | ||
* | * ازغندی، علیرضا، روابط خارجی ایران (دولت دست‌نشانده) ۱۳۵۷–۱۳۲۰، تهران، قومس، چاپ نهم، ۱۳۸۸ش. | ||
* | * اقبال، اسماعیل، نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران، اطلاعات، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش. | ||
* | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
* | * امینی، داوود، جمعیت فداییان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش. | ||
* | * امینی، علی، خاطرات علی امینی، به کوشش یعقوب توکلی، تهران، حوزه هنری، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش. | ||
* انتشارات وزارت نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، تهران، ۱۳۶۵ش. | * انتشارات وزارت نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، تهران، ۱۳۶۵ش. | ||
* | * بازرگان، مهدی، خاطرات بازرگان، شصت سال خدمت و مقاومت، تدوین غلامرضا نجاتی، جلد دوم، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۷ش. | ||
* | * بایرامی، سمیه، آثار و پیامدهای اجتماعی اشغال ایران در شهریور۱۳۲۰، مجله مطالعات تاریخی، شماره ۲۷، ۱۳۸۸. | ||
* | * بختیاری، امیرهوشنگ، مصدق و اخراج انگلیسی‌ها از ایران، مجله تاریخ روابط خارجی، شماره ۱۸، ۱۳۸۳ش. | ||
* | * بیل، جیمز، و ویلیام راجر لویس، مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، ترجمه عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی و کاوه بیات، تهران، گفتار، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش. | ||
* | * تبریزنیا، حسین، علل ناپایداری احزاب سیاسی در ایران، ترجمه علی باقری، تهران، بین‌الملل، چاپ اول، ۱۳۷۱ش. | ||
* | * ترکمان، محمد، اسرار قتل رزم‌آرا، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۰ش. | ||
* | * تکمیل همایون، ناصر، به یاد ۲۹ اسفند روز تاریخی و شکوهمند ملی شدن نفت، مجله حافظ، شماره ۲۵، ۱۳۸۴ش. | ||
* | * حسینیان، روح‌الله، بازخوانی نهضت ملی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | ||
* | * حسینیان، روح‌الله، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران (۱۳۲۰–۱۳۴۰)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | ||
* | * حشمت‌زاده، محمدباقر، ایران و نفت، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران (۷۵–۱۳۵۷)، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* | * حوزه، مجله، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، شماره ۱۵، ۱۳۶۵ش. | ||
* | * خامه‌ای، انور، اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق، تهران، ناهید، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش. | ||
* | * خبرنامه، مجله، همایش نفت، سلطه، کودتا، ۲۸ مرداد، شماره ۲، ۱۳۸۲ش. | ||
* | * خسروشاهی، سیدهادی، فداییان اسلام، تهران، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش. | ||
* | * خلیل‌الله مقدم، احمد، تاریخ جامع ملی شدن نفت، تهران، علم، ۱۳۷۷ش. | ||
* | * ذبیح، سپهر، ایران در دوران دکتر مصدق، ترجمه، محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۳ش. | ||
* | * ذوقی، ایرج، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، تهران، دانش‌پور، چاپ اول، ۱۳۷۲ش. | ||
* | * روبین، باری، جنگ قدرتها در ایران، ترجمه محمود مشرفی، تهران، آشتیانی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش. | ||
* | * رهدار، احمد، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، مجله ۱۵ خرداد، شماره ۲۰، ۱۳۸۸ش. | ||
* | * زهیری، علیرضا، عصر پهلوی به روایت اسناد، قم، دفتر نشر و پخش معارف، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* | * سحابی، عزت‌الله، نیم قرن خاطره و تجربه، تهران، صبا، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش. | ||
* | * شوادران، بنجامین، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ترجمه عبدالحسین شریفیان، تهران، فرانکلین، ۱۳۵۴ش. | ||
* | * طاهراحمدی، محمود، اسنادی از جنبش دانشجویی و نهضت ملی ایران، مجله گنجینه اسناد، شماره ۵۷، ۱۳۸۴ش. | ||
* | * عبدخدایی، محمدمهدی، خاطرات محمدمهدی عبدخدایی، تدوین سیدمهدی حسینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* | * علم، مصطفی، نفت، قدرت و اصول، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۱ش. | ||
* | * فاتح، مصطفی، پنجاه سال نفت ایران، تهران، پیام، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش. | ||
* | * فخیمی، قباد، سی سال نفت ایران از ملی شدن تا انقلاب اسلامی، تهران، مهراندیش، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. | ||
* | * فضل‌الله، سیدمحمدحسین، مصاحبه، آیینه‌داران حقیقت، مجله حوزه، ۱۳۸۳ش. | ||
* | * فوران، جان، مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش. | ||
* | * قمری (قنبری)، داریوش، تحول ناسیونالیسم در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | ||
* | * کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدین، تهران، کویر، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش. | ||
* | * کاتوزیان، محمدعلی، مصدق و نبرد قدرت، ترجمه احمد تدین، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش. | ||
* | * کارگر جهرمی، وحید، تحلیل روابط کاشانی و نواب صفوی در پیروزی و شکست نهضت ملی ایران، مجله گنجینه اسناد، شماره ۹۲، ۱۳۹۲ش. | ||
* | * کاشانی، سیدمحمود، مداخله انگلستان و آمریکا برای نابودی نهضت ملی نفت ایران، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره ۲۹، ۱۳۸۶ش. | ||
* | * گل‌آوری، عبدالکاظم، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، مجله حافظ، شماره ۲۵، ۱۳۸۴ش. | ||
* | * ماسلی، لئونارد، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، رسام، چاپ اول، ۱۳۶۵ش. | ||
* | * مدنی، سیدجلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش. | ||
* | * مرکز اسناد ریاست جمهوری، اسنادی از انجمن‌ها و مجامع مذهبی در دوره پهلوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | ||
* | * مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* | * مصدق، محمد، خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق، تهران، انتشارات علمی، چاپ هشتم، ۱۳۷۵ش. | ||
* | * منصوری، جواد، ۲۵ سال حاکمیت آمریکا بر ایران، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۶۴ش. | ||
* | * موحد، محمدعلی، خواب آشفته نفت، تهران، کارنامه، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش. | ||
* | * موحد، محمدعلی، نفت ما و مسائل حقوقی آن، تهران، خوارزمی، چاپ دوم، ۱۳۵۷ش. | ||
* | * موسوی، میرطیب، نفت، سیاست، اقتصاد، تهران، خط سوم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* | * میلانی، محسن، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطاردزاده، تهران، گام نو، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | ||
* | * مینا، پرویز، مصاحبه، نهضت ملی نفت موتور محرکه قرارداد کنسرسیوم و تجدید نظر در آن، مجله اقتصاد انرژی، شماره ۱۴۷–۱۴۸، ۱۳۹۰ش. | ||
* | * نجاتی، غلامرضا، جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش. | ||
* | * نصری، قدیر، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | ||
* | * نوذری، عزت‌الله، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، شیراز، نوید شیراز، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش. | ||
* | * واعظ‌زاده خراسانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، به کوشش مجتبی احمدی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* | * هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش. | ||
* | * هرمیداس باوند، داود، روزهای افتخار و خذلان، نگرشی گذرا بر علل نافرجامی نهضت ملی کردن صنعت نفت و تبعات آن، مجله اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره ۱۰۷–۱۰۸، ۱۳۷۵ش. | ||
* | * همبلی، گاوین، خودکامگی پهلوی: محمدرضاشاه (۱۳۲۰–۱۳۵۷)، چاپ‌شده در تاریخ جامع ملی‌شدن نفت، تدوین احمد خلیل‌الله، تهران، علم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
*سیدعباس رضوی، [https://books.khomeini.ir/books/10009/510/ ملی شدن صنعت نفت]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۹، | * سیدعباس رضوی، [https://books.khomeini.ir/books/10009/510/ ملی شدن صنعت نفت]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۹، ص۵۱۰–۵۱۶. | ||
{{حوادث تاریخی}} | |||
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | |||
[[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه امام‌خمینی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | |||
[[رده:رویدادهای قبل از انقلاب]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ شهریور ۱۴۰۲، ساعت ۲۳:۰۱
 | |
| شرح ماجرا | ملی‌شدن صنعت نفت و نقش نیروهای ملی و مذهبی در آن |
|---|---|
| زمان | ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ |
| دوره | پهلوی |
| مکان | تهران، مجلس شورای ملی |
| عاملان | محمد مصدق |
| نتایج | شکست نهضت ملی نفت |
| پیامدها | کوتاه‌کردن دست انگلستان از منابع حیاتی ایران، رونق صادرات و واردات و بازگشایی کارخانه‌های تعطیل‌شده، افزایش درآمد ایران به رقمی بیش از پنجاه درصد |
ملی‌شدن صنعت نفت ملی‌شدن صنعت نفت و نقش نیروهای ملی و مذهبی در آن.
طرح لغو قرارداد ۱۳۱۲ ایران و انگلیس و ملی‌شدن صنعت نفت در مجلس پانزدهم (۵/۱۱/۱۳۲۷) مطرح شد. روحانیون مبارز مانند سیدابوالقاسم کاشانی و اقشار مختلف مردم با برگزاری تجمعات، از این طرح که توسط محمد مصدق ارائه شده بود، حمایت کردند و خواستار ملی‌شدن نفت شدند.
در نهایت در ۲۹اسفند ۱۳۲۹، مجلس بدون رأی مخالف طرح را تصویب و نفت را ملی اعلام کرد. بنابراین مصوبه، تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری از نفت در دست دولت ایران قرار گرفت. آشنایی مردم ایران با فرهنگ سیاسی و ایستادگی در برابر مشکلات، هویت‌سازی ملی و زیادشدن روحیه خودباوری از آثار این نهضت بود.
امام‌خمینی ملی‌شدن صنعت نفت و کوتاه‌کردن دست استعمار انگلیس را خدمت به کشور می‌دانست؛ در عین حال ایشان به تفکر و شعار ملی‌گراییِ جبهه ملی بدبین بود و علت اصلی شکست بعدی نهضت را غیر اسلامی‌بودن و محصورکردن آن در دایره ملی‌گرایی می‌دید.
گزارش اجمالی
تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده است.[۱] پنج سال پس از تولد صنعت نفت در آمریکا ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف نفت در ایران، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م،[۲] ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م[۳] و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به بیگانگان داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید.[۴] در مورد اخیر در سال ۱۲۶۳ البرت هوتز بازرگان هلندی امتیازنامه‌ای را از ناصرالدین‌شاه قاجار دریافت کرد که به نخستین امتیازنامه اکتشاف نفت «ایران» معروف شد؛ ولی فعالیت‌های وی برای اکتشاف نفت در دالکی بوشهر به نتیجه نرسید.[۵] در سال ۱۹۰۱م/ ۱۲۸۰ش در سلطنت مظفرالدین‌شاه، ویلیام نکس دارسی انگلیسی، امتیاز شصت‌ساله نفت را که شامل استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران (به جز آذربایجان، گیلان و مازندران، گرگان و خراسان) می‌شد، از دولت ایران گرفت. دارسی متعهد شد در دو سال، شرکت یا شرکت‌هایی را برای بهره‌برداری تأسیس کند و از محصولات شانزده درصد با عنوان حق امتیاز و بیست هزار لیره سهم ایران را به دولت بپردازد و در تمام مدت صاحب امتیاز از پرداخت مالیات و حقوق گمرگی معاف باشد[۶] در روز ۵ خرداد ۱۲۸۷ش/ ۲۶ ماه مه سال ۱۹۰۸ نفت در مسجد سلیمان فوران کرد[۷] و یک سال بعد در جنوب، شرکت نفت ایران و انگلیس تأسیس شد.[۸] (ببینید: نفت)
رضاشاه پهلوی در سال ۱۳۱۲ در قرارداد دارسی تجدید نظر کرد و شرایطی را ظاهراً به سود ایران به آن افزود؛[۹] اما در نگاه برخی کارشناسان این قرارداد توطئه‌ای انگلیسی بود که به دست پهلوی به انجام رسید[۱۰] و سودی برای ایران دربر نداشت، بلکه سهم ایران از قرارداد قبلی کمتر و کمپانی انگلیس همچنان از پرداخت هر گونه مالیات و عوارض معاف بود[۱۱] و بر خلاف قرارداد دارسی، اموال شرکت نیز به دولت انگلیس تعلق گرفت.[۱۲] سود شرکت‌های انگلیسی روزبه‌روز بالا می‌رفت و مبلغ ناچیزی به ایران پرداخت می‌شد.[۱۳] در جنگ جهانی دوم در شهریور ۱۳۲۰ به جهت موقعیت راهبردی ایران و وابستگی بریتانیا به منبع انرژی خاورمیانه، انگلستان ایران را اشغال کرد.[۱۴] اشغال ایران فضای اجتماعی ایران را دگرگون ساخت. گرچه مردم از رفتن پهلوی شادمانی کردند ولی رنج‌ها و مشکلات ناشی از اشغال کشور موجبات تنفر مردم از انگلستان را فراهم کرد[۱۵] و زمینه مبارزه با امتیازهای خارجیان ازجمله امتیازهای نفتی فراهم شد.[۱۶]
در زمان محمدرضا پهلوی، در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی (اسفند ۱۳۲۲ تا اسفند ۱۳۲۴)، برخی از نمایندگان ازجمله غلامحسین رحیمیان خواستار ملی‌شدن صنعت نفت و الغای قراردادهای منعقدشده با خارجیان در زمان رضاشاه شدند.[۱۷] پس از درخواست کافتارادزه نماینده شوروی برای دادن امتیاز نفت شمال به این کشور، به موجب طرح پیشنهادی محمد مصدق به نمایندگان مجلس، دولت‌ها از مذاکره دربارهٔ اعطای امتیاز نفت به خارجیان منع شدند.[۱۸] در مجلس پانزدهم عباس اسکندری در ۵ بهمن ۱۳۲۷ لغو قرارداد ۱۳۱۲ ایران و انگلیس و ملی‌شدن صنعت نفت را مطرح کرد؛ ولی سیدحسن تقی‌زاده از این قرارداد دفاع کرد و در پی آن دانشجویان در تظاهراتی خواهان ملی‌شدن صنعت نفت شدند.[۱۹] در سال ۱۳۲۸ با قرارداد الحاقی میان نویل گَس نماینده انگلیس و عباسعلی گلشاییان وزیر دارایی ایران، معروف به «قرارداد گس ـ گلشاییان»، حق امتیاز ایران در برابر فروش هر تن نفت به جای چهار شلینگ به شش شلینگ افزایش یافت؛[۲۰] اما از آنجاکه تمام منافع ایران را تأمین نمی‌کرد،[۲۱] با راهنمایی محمد مصدق از بیرون مجلس، مورد مخالفت شدید مجلس پانزدهم قرار گرفت و به تصویب نرسید.[۲۲] اعتراض به دخالت دولت در انتخابات مجلس شانزدهم منجر به تشکیل جبهه ملی برآمده از چند گروه سیاسی و مذهبی به رهبری مصدق شد و این تشکل در اول آبان ۱۳۲۸ اعلان موجودیت کرد[۲۳] (ببینید: جبهه ملی ایران)
جبهه ملی با همیاری روحانیان، احقاق حقوق مردم ایران در حوزه نفت را در دستور کار قرار داد، ولی خواسته‌ها فراتر از نفت بود.[۲۴] مجلس شانزدهم به‌صراحت خواهان تجدید نظر در قرارداد نفتی با انگلیس شد. مصدق نماینده این دوره در نطق‌های خود ملی‌شدن نفت را مطرح کرد[۲۵] و با تشکیل و رهبری گروه پارلمانی نفت یا کمیسیون نفت که متشکل از ۱۸ تن از نمایندگان مجلس بود، به بسیج نیروهای سیاسی کشور برای ملی‌کردن صنعت نفت پرداخت[۲۶] مردم، عالمان دینی و نخبگان ملی نیز که عقب‌افتادگی ایران و اشغال ایران را از توطئه‌های انگلیس می‌دانستند[۲۷] با اشاره عالم برجسته و مبارز، سیدابوالقاسم کاشانی با برگزاری تجمعات و تظاهرات خواستار ملی‌شدن نفت شدند.[۲۸] مطالبه ملی‌شدن نفت در میان مردم ایران فراگیر شد. کاشانی که پس از حادثه تیراندازی به محمدرضا پهلوی در بهمن ۱۳۲۷ به لبنان تبعید شده بود، از سوی مردم به صورت غیابی به نمایندگی مجلس شانزدهم برگزیده شد.[۲۹] و در بیستم خرداد ۱۳۲۹ به ایران بازگشت. او در نخستین نطق خود در جمع هزاران نفر از مردم تهران که بنا به دعوت وی در مسجد شاه (امام‌خمینی) گرد آمده بودند، نفت را متعلق به ملت ایران دانست و قرارداد نفتی با بریتانیا را از سر زور و بی‌ارزش خواند.[۳۰] وی سکوت در برابر این فاجعه را جایز ندانست و از مردم خواست نگذارند انگلیس نفت ایران را ببرد[۳۱] (ببینید: سیدابوالقاسم کاشانی)
جمعیت فداییان اسلام به رهبری سیدمجتبی نواب صفوی[۳۲] و جمعیت اتحادیه مسلمین رشت[۳۳] نیز از ملی‌شدن نفت و کوتاه‌کردن دست شرکت ایرانی ـ انگلیسی نفت حمایت کردند.
از سوی دیگر، بسیاری از علمای حوزه ازجمله سیدمحمدتقی خوانساری، سیدصدرالدین صدر،[۳۴] سیدمحمد حجت، محمد فیض قمی،[۳۵] بهاءالدین محلاتی، عباسعلی شاهرودی، سیدحسن چهارسوقی، باقر رسولی، سیدمحمود روحانی قمی، محمدرضا کلباسی، مهدی نجفی، میرزاحسین فقیه سبزواری، سیدحسین خادمی، مرتضی مدرسی اردکانی و سیدمصطفی سیدالعراقین از نهضت ملی نفت حمایت کردند؛[۳۶] همچنین علمای همدان[۳۷] و هیئت علمیه تهران[۳۸] حمایت خود از ملی‌شدن صنعت نفت را اعلام کردند. سیدحسین بروجردی؛ مرجع تقلید وقت نیز با فرونشاندن جوسازی‌ها در قم علیه دولت مصدق و اجازه‌ندادن به دربار پهلوی برای سوء استفاده از آن، به نهضت ملی نفت خدمت کرد.[۳۹] حزب توده نیز در آغاز هوادار جبهه ملی بود؛ اما در نهایت مصدق را ابزار دست آمریکا شمرد و از حمایت وی دست کشید.[۴۰]
محمدرضا پهلوی در ۵/۴/۱۳۲۹ علی رزم‌آرا از حامیان منافع انگلستان را به نخست‌وزیری گمارد. وی تهدید کرد در صورت پافشاری بر ملی‌شدن نفت، مسجد را بر سر کاشانی و مجلس را بر سر اقلیت خراب خواهد کرد.[۴۱] او در صدد بود که مجلس را منحل و حکومت‌نظامی برقرار کند.[۴۲] رزم‌آرا معتقد بود ایران نمی‌تواند صنعت نفت را اداره کند[۴۳] و سعی کرد قرارداد الحاقی «گس ـ گلشاییان» را به تصویب مجلس جدید برساند.[۴۴] گفتگو دربارهٔ قرارداد پنهانی نفتی و تقسیم مساوی درآمد آن میان ایران و انگلیس نیز در میان بود.[۴۵] جبهه ملی احتمال می‌داد تهدیدهای رزم‌آرا علیه مجلس و روحانیان، جان همه آنان را به خطر اندازد.[۴۶] رزم‌آرا در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹[۴۷] با گلوله خلیل طهماسبی از اعضای فداییان اسلام و با فریاد «مرده باد شرکت نفت» کشته شد[۴۸] و حسین علاء به جای وی به نخست‌وزیری برگزیده شد و در ۱۷ اسفند کمیسیون خاص نفت، ملی‌شدن صنعت نفت را تصویب کرد[۴۹]
مجلس در یک اقدام ناگهانی و به اتفاق آرا به نخست‌وزیری محمد مصدق ابراز تمایل کرد و اجرای قانون ملی‌شدن نفت را به او محول ساخت.[۵۰] وی یکی از دلایل خود برای پذیرش پست نخست‌وزیری در این دوره را به‌سرانجام رساندن طرح ملی‌کردن صنعت نفت دانسته است.[۵۱] مردم نیز با تظاهرات گسترده از آن حمایت کردند و مجلس در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ بدون رأی مخالف، نفت را ملی اعلام کرد.[۵۲] در ۲۹ اسفند نیز مجلس سنا آن را تصویب کرد و به امضای محمدرضا پهلوی رسید و آن روز، روز ملی‌شدن صنعت نفت نام گرفت.[۵۳]
قانون ملی‌شدن صنعت نفت
برابر مصوبه ۲۴ و ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ مجلس شورای ملی و مجلس سنا، صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور ملی شد و عملیات اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری در دست دولت ایران قرار گرفت و هیئتی از نمایندگان مجلس سنا و نمایندگان مجلس شورای ملی و وزیر دارایی تشکیل شد تا با نظارت این هیئت، اختیار از شرکت سابق نفت ایران و انگلیس گرفته و به دعاوی شرکت رسیدگی و تلاش شود به‌تدریج متخصصان ایرانی جایگزین مهندسان خارجی شوند[۵۴] روز ۱۹ خرداد ۱۳۳۰ اعضای هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران و سه تن از اعضای هیئت مختلط نفت در میان استقبال پرشور و بی‌سابقه ده‌ها هزار تن از مردم خوزستان وارد آبادان شدند و شرکت نفت انگلیس را برکنار کردند. پرچم ایران بر فراز اداره مرکزی شرکت سابق در خرمشهر و تابلوی هیئت‌مدیره موقت به جای ریاست شرکت نفت انگلیس نصب شد.[۵۵] دولت انگلیس برای زنده‌کردن امتیازهای گذشته خود به دادگاه لاهه شکایت کرد که مصدق به نمایندگی از ایران در دادگاه شرکت و از حقوق مردم ایران دفاع و پیروز شد؛[۵۶] پس از آن انگلستان موظف شد برابر قوانین بین‌المللی به ایران غرامت بپردازد،[۵۷] اما انگلیسی‌ها پس از محکومیت، به تهدید اقتصادی و تحریم و نیز تهدید نظامی روی آوردند؛ ولی در نهایت دولت ایران موفق شد به‌تدریج آنان را از ایران بیرون و کنسولگری انگلیس را در نه شهر ایران ازجمله مشهد و اهواز و رشت تعطیل کند.[۵۸]
دستاوردهای نهضت
نهضت ملی نفت دستاوردهای پرارزشی برای مردم ایران به ارمغان آورد.[۵۹] کوتاه‌کردن دست انگلستان از منابع حیاتی ایران، نقطه عطفی در تاریخ جنبش‌های رهایی‌بخش منطقه خاورمیانه به‌شمار می‌رود.[۶۰] این امر کمر انگلستان را شکست و آن کشور را تبدیل به قدرت درجه دوم و سوم کرد.[۶۱] رونق صادرات و واردات و بازگشایی کارخانه‌های تعطیل‌شده و به تکاپودرآوردن دوباره بازار[۶۲] و ملی‌شدن نفت، درآمد ایران را از شانزده تا بیست درصد به رقمی بیش از پنجاه درصد افزایش داد.[۶۳] آشنایی مردم ایران با فرهنگ سیاسی و مقاومت و ایستادگی در برابر مشکلات و زیادشدن روحیه خودباوری، فراگیری تخصص در میان کارگران ایرانی صنعت نفت در جهت اداره صنایع نفتی و رشد نیروهای فنی در جامعه[۶۴] و راه‌اندازی پالایشگاه آبادان به دست نیروهای بومی[۶۵] شکست انحصار انگلیسی‌ها در ایران و به تبع آن در نقاط مختلف خاورمیانه،[۶۶] هویت‌سازی ملی و روحیه خودباوری و خودیاری[۶۷] گسترش نشریات و فعالیت‌های مطبوعاتی[۶۸] از آثار این نهضت بود.
این نهضت بر دیگر کشورهای تحت سیطره استعمار غرب به‌ویژه بریتانیا نیز مؤثر بود و از همان آغاز ملی‌کردن صنعت نفت، مقام‌های بریتانیا در مذاکره با امریکایی‌ها نگرانی خود را از تأثیر اقدامات ایران در مورد کانال سوئز ابراز می‌کردند. مصری‌ها به پیروی از ایرانیان الغای عهدنامه ۱۹۳۶م/ ۱۳۱۵ش و خروج نیروهای بریتانیا از خاک مصر را مطرح کردند و پس از سقوط دولت نحاس پاشا، جمال عبدالناصر کانال سوئز را ملی اعلام کرد.[۶۹] مجمع عمومی سازمان ملل نیز به موجب قطعنامه‌ای حق استفاده و بهره‌برداری از منابع را جزئی از حاکمیت ملت‌ها دانست و به رسمیت شناخت.[۷۰]
شکست نهضت و علل آن
تلاش‌ها در جهت ملی‌شدن صنعت نفت گسترش پیدا کرد و به نهضتی فراگیر و ملی تبدیل شد که در صورت تداوم می‌توانست به استقلال همه‌جانبه و آزادی ایران بینجامد؛ ولی بر اثر عواملی نتوانست به دیگر اهداف خود دست یابد.[۷۱] آمریکا که در زمان نهضت و پس از آن با ایران همدلی نشان می‌داد، سرانجام پس از توافق پنهانی با انگلیس بر سر نابودی نهضت ملی نفت و تقسیم غنایم به توافق رسید.[۷۲] دولت ملی مصدق نیز با کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سقوط کرد؛[۷۳] چنانچه آمریکا بعدها از نقش خود در این کودتا آشکارا سخن گفته است.[۷۴]
افزون بر کودتای آمریکایی، عوامل متعدد دیگری نیز در شکست نهضت ملی نفت مؤثر بود؛[۷۵] چنان‌که اختلاف رهبران جنبش از عوامل اصلی ضعیف‌شدن نهضت ملی بود؛[۷۶] همچنین بی‌اعتنایی مصدق به روحانیت و تکیه بر احزاب سیاسی ازجمله عوامل ناکامی این نهضت شمرده شده است. مصدق نتوانست حمایت روحانیت را که نقش مهمی در فرایند ملی‌شدن نفت و ادامه نهضت خصوصاً بسیج نیروهای مردمی در ۳۰ تیر و سقوط نخست‌وزیری احمد قوام بر عهده داشتند، تدوام بخشد و حتی با خواسته‌های منطقی آنان مانند ممنوعیت خرید و فروش مسکرات مخالفت کرد؛[۷۷] زیرا اقدام وی در تقویت بازوی غیر مذهبی دولت موجب شد که فداییان اسلام که از همپیمانان او بودند، با او رودررو شوند.[۷۸] این گروه که از مصدق قول گرفته بودند پس از پیروزی، احکام اسلام در ایران اجرا شود، از وی خواستند به وعده خویش عمل کند و جلوی مفاسد اجتماعی را بگیرد که با مخالفت وی روبه‌رو شدند و در نتیجه راه خود را از او جدا کردند و در مخالفت با دولت به زندان افتادند.[۷۹]
مصدق با دورزدن کانون‌های موجود قدرت، مستقیماً از مردم کمک خواست؛ ولی از هنر و ابزار سازماندهی مردم برخوردار نبود[۸۰] تلقی اشتباه رهبران نهضت نفت از سیاست‌های بین‌المللی انرژی[۸۱] و اعتماد بی‌جای مصدق به وعده‌های آمریکا و قبول دخالت بانک بین‌المللی در قضیه نفت[۸۲] تشدید بحران مالی دولت مصدق در پی همکاری‌نکردن شوروی[۸۳] و غفلت از مبارزه با استبداد داخلی[۸۴] از دیگر علل شکست نهضت بود.
در تحلیل برخی آگاهان، مصدق و کاشانی به مسئله نفت اکتفا کردند و از اندیشه دربارهٔ کل نظام سیاسی و سرچشمه مفاسد اجتماعی غافل بودند و حال آنکه می‌بایست همانند نهضت امام‌خمینی سرچشمه مفاسد را که رژیم پهلوی بود هدف می‌گرفتند[۸۵] عواملی نیز باعث دشوارشدن وضعیت شد، ازجمله سلب اختیارات قانون‌گذاری از مجلس از سوی مصدق، سهل‌انگاری دربارهٔ مجازات مأموران حمله‌کننده به مردم در جریان نهضت و واقعه ۳۰ تیر[۸۶] انتصاب افراد مشکوک به مقامات مهم نظامی و بی‌توجهی به اندرزهای دلسوزانه کاشانی و دیگران،[۸۷] به‌ویژه بی‌توجهی به اخطار کاشانی دربارهٔ احتمال کودتا[۸۸] و نداشتن افراد تربیت‌شده برای مبارزه[۸۹] انگلستان نیز نفت ایران را تحریم کرد و با این تحریم شرایط اقتصادی اجتماعی ایران بدتر و راه برای مداخله گسترده بیگانگان هموار شد.[۹۰]
نگاه امام‌خمینی به نهضت ملی نفت
امام‌خمینی به تاریخ اسلام، ایران و نهضت‌های آزادی‌بخش و پیروزی‌ها و شکست‌ها توجه ویژه داشت و از تجربه‌های تاریخی در پیشبرد نهضت اسلامی بهره می‌گرفت. ایشان ملی‌شدن صنعت نفت و کوتاه‌کردن دست استعماری انگلیس را خدمت به کشور ایران می‌دانست. ایشان که معتقد بود مصدق می‌خواست به کشور خدمت کند اما اشتباه نیز داشت، یکی از اشتباه‌های وی را همانند قوام‌السلطنه شمرده که وقتی قدرت داشت، محمدرضا پهلوی را از میان برنداشت، با اینکه به راحتی می‌توانست او را کنار بگذارد.[۹۱] (ببینید: محمد مصدق)
ایشان علت اصلی شکست نهضت ملی نفت را غیر اسلامی‌بودن و محصورکردن آن در دایره ملی‌گرایی و اهداف سیاسی و منافع مادی می‌دید[۹۲] و بر این باور بود که ملی‌گرایان از همان آغاز از نظر فکری با اسلام و روحانیت مخالف بودند و در عمل نیز مخالفت کردند[۹۳] و همه علما و بزرگانی که در دوره مشروطیت در صدد خدمت به اسلام بودند، از میرزامحمدحسن شیرازی تا سیدابوالقاسم کاشانی را، خطاکار می‌خواندند.[۹۴] از نگاه امام‌خمینی جدایی دین از سیاست و جدایی رهبری سیاسی از رهبری مذهبی از عوامل شکست نهضت بود.[۹۵] ایشان در مجموع به تفکر و شعار ملی‌گراییِ جبهه ملی بدبین بود و اعضای این جبهه را برای مملکت افرادی زیانبار و نگاه آنان را مخالف اسلام و روحانیت می‌دانست.[۹۶] (ببینید: ملی‌گرایی و جبهه ملی ایران)
ایشان در مقایسه انقلاب اسلامی با نهضت نفت، انقلاب اسلامی را نهضتی عمیق‌تر از نهضت نفت می‌دانست و بر آن بود که نهضت نفت، نهضتی صرفاً سیاسی بود؛ ولی انقلاب اسلامی انقلابی سیاسی، مذهبی و ریشه‌دار بود. ایشان نهضت ملی نفت را جنبشی مادی و انقلاب اسلامی را انقلابی معنوی برمی‌شمرد. به باور ایشان نهضت نفت با تکیه بر توان سیاسی و دوری از معنویت و برخی از اشتباهات دیگر شکست خورد.[۹۷]
پانویس
- ↑ میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ۱۸۰.
- ↑ موحد، خواب آشفته نفت، ۱۲۵.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۷–۴۴؛ شوادران، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ۱۲؛ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۷۹.
- ↑ ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۳؛ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۵۵.
- ↑ موحد، نفت ما، ۳۳.
- ↑ انتشارات وزارات نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، ۱۰–۱۱.
- ↑ انتشارات وزارات نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، ۱۱.
- ↑ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۷۳؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۳۵.
- ↑ فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ۲۷۸.
- ↑ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۸۲–۸۳.
- ↑ خلیل‌الله مقدم، تاریخ جامع ملی شدن نفت، ۲۱ و ۹۶–۱۰۰؛ علم، نفت، قدرت و اصول، ۷۱–۷۴.
- ↑ علم، نفت، قدرت و اصول، ۷۵–۷۶.
- ↑ فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۵–۴۲۶.
- ↑ موسوی، نفت، سیاست، اقتصاد، ۱۴۵.
- ↑ بایرامی، آثار و پیامدهای اجتماعی اشغال ایران در شهریور۱۳۲۰، ۱۷۰–۱۷۱؛ قمری، تحول ناسیونالیسم در ایران، تهران، ۱۲۳–۱۲۴؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۹۱.
- ↑ حشمت‌زاده، ایران و نفت، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران (۷۵–۱۳۵۷)، ۱۰۴–۱۱۶.
- ↑ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۴۸–۴۹.
- ↑ تکمیل همایون، به یاد ۲۹ اسفند روز تاریخی و شکوهمند ملی شدن نفت، ۵.
- ↑ طاهر احمدی، اسنادی از جنبش دانشجویی و نهضت ملی ایران، ۵۴.
- ↑ فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۶؛ اقبال، نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ۳۶؛ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۶۲.
- ↑ حسینیان، بازخوانی نهضت، ۱۱۴.
- ↑ ذبیح، ایران در دوران دکتر مصدق، ۴۷.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۸۰؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۴۷–۱۵۱، ۱۷۱–۱۷۷.
- ↑ ادامه مقاله.
- ↑ خامه‌ای، اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق، ۸۸–۹۱؛ بیل و راجز لویس، مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، ۱۰۵.
- ↑ ذبیح، ایران در دوران دکتر مصدق، ۵۰.
- ↑ حسینیان، بازخوانی نهضت، ۱۱.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۲۶۵؛ سحابی، نیم قرن خاطره و تجربه، ۱/۷۵.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۱۸–۱۹.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۱۹؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۳۴۸.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۲۶۷.
- ↑ حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۱۹–۱۲۰؛ عبدخدایی، خاطرات محمدمهدی عبدخدایی، ۹۷؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۲۹۸.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۴۱۷.
- ↑ بازرگان، خاطرات، ۱/۲۷۷.
- ↑ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۶۱.
- ↑ حسینیان، بیست سال، ۱۰۰–۱۰۴.
- ↑ خبرنامه، همایش نفت، سلطه، کودتا، ۲۸ مرداد، ۷.
- ↑ مرکز اسناد ریاست جمهوری، اسنادی از انجمن‌ها و مجامع مذهبی در دوره پهلوی، ۴۰۹–۴۱۰.
- ↑ واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ۲۳۷–۲۳۸.
- ↑ فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۷–۴۲۸.
- ↑ همبلی، خودکامگی پهلوی: محمدرضاشاه (۱۳۲۰–۱۳۵۷)، ۷۸؛ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۵۱–۵۲.
- ↑ موحد، خواب آشفته نفت، ۱/۱۱۲؛ ازغندی، روابط خارجی ایران (دولت دست‌نشانده) ۱۳۵۷–۱۳۲۰، ۱۷۰.
- ↑ نجاتی، جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲، ۱۲۷–۱۲۸.
- ↑ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۵۲.
- ↑ فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ۴۰۷.
- ↑ تبریزنیا، علل ناپایداری احزاب سیاسی در ایران، ۲۲۶.
- ↑ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۶۷.
- ↑ کارگر جهرمی، تحلیل روابط کاشانی و نواب صفوی در پیروزی و شکست نهضت ملی ایران، ۷۴؛ ترکمان، اسرار قتل رزم‌آرا، ۱۷۰–۱۷۱.
- ↑ فخیمی، سی سال نفت ایران از ملی شدن تا انقلاب اسلامی، ۴۲؛ کارگر جهرمی، تحلیل روابط کاشانی و نواب صفوی در پیروزی و شکست نهضت ملی ایران، ۷۶.
- ↑ ذبیح، ایران در دوران دکتر مصدق، ۵۴.
- ↑ مصدق، خاطرات و تألمات محمد مصدق، ۱۷۸.
- ↑ مرکز بررسی اسناد، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ۱/۳۵۶.
- ↑ تکمیل همایون، به یاد ۲۹ اسفند روز تاریخی و شکوهمند ملی شدن نفت، ۸.
- ↑ اداره کل انتشارات و تبلیغات، اسناد نفت، ۵۲–۶۸.
- ↑ بازرگان، خاطرات، ۱/۲۷۹–۲۸۴.
- ↑ بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۲.
- ↑ کاشانی، مداخله انگلستان و آمریکا برای نابودی نهضت ملی نفت ایران، ۱۳۶.
- ↑ بختیاری، مصدق و اخراج انگلیسی‌ها از ایران، ۹۶–۹۸.
- ↑ آقاحسینی، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، ۱.
- ↑ گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.
- ↑ بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۳.
- ↑ گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.
- ↑ بازرگان، خاطرات، ۱/۲۹۳.
- ↑ گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷؛ مینا، نهضت ملی نفت موتور محرکه قرارداد کنسرسیوم و تجدید نظر در آن، ۳۷.
- ↑ بازرگان، خاطرات، ۱/۲۸۹–۲۹۰.
- ↑ گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.
- ↑ بازرگان، خاطرات، ۲۹۳؛ آقاحسینی، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، ۳–۶.
- ↑ گل‌آوری، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، ۱۷.
- ↑ هرمیداس باوند، روزهای افتخار و خذلان، نگرشی گذرا بر علل نافرجامی نهضت ملی کردن صنعت نفت و تبعات آن، ۷۳.
- ↑ هرمیداس باوند، روزهای افتخار و خذلان، نگرشی گذرا بر علل نافرجامی نهضت ملی کردن صنعت نفت و تبعات آن، ۷۳.
- ↑ آقاحسینی، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، ۱؛ ابرقویی، علل ناتوانی دولت ملی، ریشه‌یابی ناکامی‌ها در حل مسئله نفت، ۳۳۷–۳۳۸.
- ↑ کاشانی، مداخله انگلستان و آمریکا برای نابودی نهضت ملی نفت ایران، ۱۳۶–۱۳۷.
- ↑ بازرگان، ۱/۳۰۴–۳۰۵؛ سحابی، نیم قرن خاطره و تجربه، ۱۵۸؛ فوران، مقاومت شکننده، ۴۳۴–۴۳۵ و ۴۳۷.
- ↑ روبین، جنگ قدرتها در ایران، ۸۵.
- ↑ فوران، مقاومت شکننده، ۴۳۸–۴۴۲.
- ↑ حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۲۷؛ واعظ‌زاده خراسانی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ۲۳۸.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۱۲.
- ↑ کاتم، ناسیونالیسم در ایران، ۱۸۴؛ امینی، داوود، جمعیت فداییان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۱۰۲؛ نوذری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، ۱۳۳–۱۳۴؛ خسروشاهی، فداییان اسلام، ۱۱۴.
- ↑ حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۳۲–۱۳۳، امینی، داوود، جمعیت فداییان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۱۰۲.
- ↑ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۱۱۶.
- ↑ فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۹ و ۴۳۱.
- ↑ حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۳۲؛ آیت، چهره حقیقی مصدق السلطنه، ۶۵–۷۵.
- ↑ فوران، مقاومت شکننده، ۴۳۷؛ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۱۰۷–۱۰۸.
- ↑ رهدار، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، ۱۰۱–۱۰۲.
- ↑ فضل‌الله، مصاحبه، آیینه‌داران حقیقت، ۳۵۲–۳۵۳.
- ↑ زهیری، عصر پهلوی به روایت اسناد، ۱۸۱–۱۸۳؛ منصوری، ۲۵ سال حاکمیت آمریکا بر ایران، ۳۴–۳۵.
- ↑ حسینیان، بیست سال، ۱۹۲–۱۹۳.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۵۰۷.
- ↑ حوزه، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، ۱۴۲؛ ابرقویی، علل ناتوانی دولت ملی، ریشه‌یابی ناکامی‌ها در حل مسئله نفت، ۳۴۷.
- ↑ فوران، مقاومت شکننده، ۴۲۹، ۴۳۱ و ۴۳۴؛ امینی، علی، ۶۹؛ کاتوزیان، مصدق و نبرد قدرت، ۲۷۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۴/۳۷۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۶۷ و ۱۳/۳۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۵۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۶۴–۴۶۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۶۸–۲۷۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۵۶–۴۵۷ و ۴۴۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۹۰ و ۷/۴۵۷–۴۵۹.
منابع
- آقاحسینی، علیرضا، تحلیل گفتمانی وعلل و عوامل شکست جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران (۱۳۲۰–۱۳۳۲)، مجله پژوهشهای تاریخی، شماره۱۰، ۱۳۹۰ش.
- آیت، سیدحسن، چهره حقیقی مصدق السلطنه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- ابرقویی، عباس، علل ناتوانی دولت ملی، ریشه‌یابی ناکامی‌ها در حل مسئله نفت، مجله راهبرد، شماره ۲۸، ۱۳۸۲ش.
- اداره کل انتشارات و تبلیغات، اسناد نفت، تهران، پویان، ۱۳۳۰ش.
- ازغندی، علیرضا، روابط خارجی ایران (دولت دست‌نشانده) ۱۳۵۷–۱۳۲۰، تهران، قومس، چاپ نهم، ۱۳۸۸ش.
- اقبال، اسماعیل، نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران، اطلاعات، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امینی، داوود، جمعیت فداییان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- امینی، علی، خاطرات علی امینی، به کوشش یعقوب توکلی، تهران، حوزه هنری، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
- انتشارات وزارت نفت، ۲۹ اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت، تهران، ۱۳۶۵ش.
- بازرگان، مهدی، خاطرات بازرگان، شصت سال خدمت و مقاومت، تدوین غلامرضا نجاتی، جلد دوم، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- بایرامی، سمیه، آثار و پیامدهای اجتماعی اشغال ایران در شهریور۱۳۲۰، مجله مطالعات تاریخی، شماره ۲۷، ۱۳۸۸.
- بختیاری، امیرهوشنگ، مصدق و اخراج انگلیسی‌ها از ایران، مجله تاریخ روابط خارجی، شماره ۱۸، ۱۳۸۳ش.
- بیل، جیمز، و ویلیام راجر لویس، مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی، ترجمه عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی و کاوه بیات، تهران، گفتار، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- تبریزنیا، حسین، علل ناپایداری احزاب سیاسی در ایران، ترجمه علی باقری، تهران، بین‌الملل، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- ترکمان، محمد، اسرار قتل رزم‌آرا، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- تکمیل همایون، ناصر، به یاد ۲۹ اسفند روز تاریخی و شکوهمند ملی شدن نفت، مجله حافظ، شماره ۲۵، ۱۳۸۴ش.
- حسینیان، روح‌الله، بازخوانی نهضت ملی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- حسینیان، روح‌الله، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران (۱۳۲۰–۱۳۴۰)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- حشمت‌زاده، محمدباقر، ایران و نفت، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران (۷۵–۱۳۵۷)، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- حوزه، مجله، روحانیت و روشنفکران در نهضت ملی نفت، شماره ۱۵، ۱۳۶۵ش.
- خامه‌ای، انور، اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق، تهران، ناهید، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- خبرنامه، مجله، همایش نفت، سلطه، کودتا، ۲۸ مرداد، شماره ۲، ۱۳۸۲ش.
- خسروشاهی، سیدهادی، فداییان اسلام، تهران، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- خلیل‌الله مقدم، احمد، تاریخ جامع ملی شدن نفت، تهران، علم، ۱۳۷۷ش.
- ذبیح، سپهر، ایران در دوران دکتر مصدق، ترجمه، محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- ذوقی، ایرج، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، تهران، دانش‌پور، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- روبین، باری، جنگ قدرتها در ایران، ترجمه محمود مشرفی، تهران، آشتیانی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- رهدار، احمد، روحانیت و نهضت ملی‌شدن نفت ایران، مجله ۱۵ خرداد، شماره ۲۰، ۱۳۸۸ش.
- زهیری، علیرضا، عصر پهلوی به روایت اسناد، قم، دفتر نشر و پخش معارف، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- سحابی، عزت‌الله، نیم قرن خاطره و تجربه، تهران، صبا، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
- شوادران، بنجامین، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ترجمه عبدالحسین شریفیان، تهران، فرانکلین، ۱۳۵۴ش.
- طاهراحمدی، محمود، اسنادی از جنبش دانشجویی و نهضت ملی ایران، مجله گنجینه اسناد، شماره ۵۷، ۱۳۸۴ش.
- عبدخدایی، محمدمهدی، خاطرات محمدمهدی عبدخدایی، تدوین سیدمهدی حسینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- علم، مصطفی، نفت، قدرت و اصول، ترجمه غلامحسین صالحیار، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- فاتح، مصطفی، پنجاه سال نفت ایران، تهران، پیام، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
- فخیمی، قباد، سی سال نفت ایران از ملی شدن تا انقلاب اسلامی، تهران، مهراندیش، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- فضل‌الله، سیدمحمدحسین، مصاحبه، آیینه‌داران حقیقت، مجله حوزه، ۱۳۸۳ش.
- فوران، جان، مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- قمری (قنبری)، داریوش، تحول ناسیونالیسم در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه احمد تدین، تهران، کویر، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- کاتوزیان، محمدعلی، مصدق و نبرد قدرت، ترجمه احمد تدین، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
- کارگر جهرمی، وحید، تحلیل روابط کاشانی و نواب صفوی در پیروزی و شکست نهضت ملی ایران، مجله گنجینه اسناد، شماره ۹۲، ۱۳۹۲ش.
- کاشانی، سیدمحمود، مداخله انگلستان و آمریکا برای نابودی نهضت ملی نفت ایران، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره ۲۹، ۱۳۸۶ش.
- گل‌آوری، عبدالکاظم، دستاوردهای نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، مجله حافظ، شماره ۲۵، ۱۳۸۴ش.
- ماسلی، لئونارد، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، رسام، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
- مدنی، سیدجلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.
- مرکز اسناد ریاست جمهوری، اسنادی از انجمن‌ها و مجامع مذهبی در دوره پهلوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، روحانی مبارز آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مصدق، محمد، خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق، تهران، انتشارات علمی، چاپ هشتم، ۱۳۷۵ش.
- منصوری، جواد، ۲۵ سال حاکمیت آمریکا بر ایران، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۶۴ش.
- موحد، محمدعلی، خواب آشفته نفت، تهران، کارنامه، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- موحد، محمدعلی، نفت ما و مسائل حقوقی آن، تهران، خوارزمی، چاپ دوم، ۱۳۵۷ش.
- موسوی، میرطیب، نفت، سیاست، اقتصاد، تهران، خط سوم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- میلانی، محسن، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطاردزاده، تهران، گام نو، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- مینا، پرویز، مصاحبه، نهضت ملی نفت موتور محرکه قرارداد کنسرسیوم و تجدید نظر در آن، مجله اقتصاد انرژی، شماره ۱۴۷–۱۴۸، ۱۳۹۰ش.
- نجاتی، غلامرضا، جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش.
- نصری، قدیر، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- نوذری، عزت‌الله، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، شیراز، نوید شیراز، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
- واعظ‌زاده خراسانی، محمد، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، به کوشش مجتبی احمدی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- هرمیداس باوند، داود، روزهای افتخار و خذلان، نگرشی گذرا بر علل نافرجامی نهضت ملی کردن صنعت نفت و تبعات آن، مجله اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره ۱۰۷–۱۰۸، ۱۳۷۵ش.
- همبلی، گاوین، خودکامگی پهلوی: محمدرضاشاه (۱۳۲۰–۱۳۵۷)، چاپ‌شده در تاریخ جامع ملی‌شدن نفت، تدوین احمد خلیل‌الله، تهران، علم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
پیوند به بیرون
- سیدعباس رضوی، ملی شدن صنعت نفت، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۵۱۰–۵۱۶.