غیبت

غیبت، بدگویی از شخص یا اشخاص در غیاب آنان.

امام‌خمینی غیبت را آگاهی‌دادن و سخن‌گفتن از کسی در غیاب او می‌داند، به چیزی که خوشایند او نیست و در نظر عرف نقصان و عیب است، در صورتی که به قصد واردکردن نقص و مذمت باشد.

امام‌خمینی قائل است غیبت مخصوص زبان نیست؛ و کراهت شخص غیبت‌شده در ماهیت غیبت شرط نیست. ایشان در مفهوم غیبت اموری چون؛ پوشیده‌بودن مورد عیب و قصد عیب‌جویی را شرط دانسته و حرمت غیبت را اجماعی و محدود به مؤمن و گوش فرادادن به غیبت را نیز حرام می‌داند .

امام‌خمینی، متجاهر به فسق، دادخواهی و نصیحت را از موارد جواز غیبت برشمرده و برای درمان غیبت، راه علمی چون؛ تفکر در عواقب غیبت و راه عملی چون؛ مهارکردن و مراقبت از زبان ارائه کرده‌است.

امام‌خمینی برای غیبت آثار فردی ـ دنیوی چون؛ رسواشدن در دنیا و سوء عاقبت. آثار فردی ـ اخروی چون؛ رسواشدن در آخرت و خلق صورت‌های ملکوتی غیبت. و آثار اجتماعی چون؛ رواج کینه و عداوت و از بین‌رفتن وحدت جامعه برشمرده و برای جبران غیبت به توبه، طلب حلالیت و استغفار برای غیبت‌شده تأکیده کرده‌است.

امام‌خمینی پایبندی شدیدی به دوری از رذایل اخلاقی داشت؛ چنان‌که در اجتناب از غیبت و جلوگیری از غیبت دیگران حساس بود، به طوری که در مجلسِ غیبت حاضر نمی‌شد.

معنی

غیب به معنای پنهان‌شدن است و غیبت اسم مصدر «اغتیاب» است که به معنای سخن‌گفتن دربارهٔ شخصی در غیاب او به بدی یا به آن چیزی است که نمی‌پسندد؛ اما این صفت در او وجود دارد. برخی سخن‌گفتن در غیاب شخص را به آنچه نمی‌پسندد حتی اگر نیکو باشد نیز غیبت دانسته‌اند.

غیبت در اصطلاح فقهی، یادآوری یا اشاره به نقص شخصِ غایب است، به قصد مذمت و به آنچه در عرف نقصان شمرده می‌شود و شخص از آن کراهت دارد. علمای اخلاق نیز غیبت را یادآوری نقص دیگری می‌دانند، خواه به گفته باشد یا به فعل و اشاره، به گونه‌ای که اگر شخص از آن اطلاع یابد ناراحت می‌شود.

امام‌خمینی نیز غیبت را آگاهی‌دادن و سخن‌گفتن از کسی در غیاب او، به چیزی که خوشایند او نیست و در نظر عرف نقصان و عیب است، در صورتی که به قصد واردکردن نقص و مذمت باشد، می‌داند. به نظر ایشان هیچ‌یک از تعریف‌های ذکرشده در کلام اهل لغت، معنای لغوی غیبت نیست، بلکه در این تعریف‌ها قیدهایی به‌کار رفته که سبب آمیختن معنای اصطلاحی با لغوی شده است. ایشان تعریف‌های اصطلاحی را نیز غالباً گرفته‌شده از روایات می‌داند.

ازجمله واژگان مرتبط با غیبت، بهتان و نمیمه است. بهتان به معنای دروغ و نسبت‌دادن انجام فعلی به دروغ به فردی است. از ظاهر کلمات برخی از اهل لغت به دست می‌آید که غیبتِ به معنای عام، به بهتان و غیبتِ به معنای خاص تقسیم می‌شود؛ اما امام‌خمینی معتقد است، نسبت میان غیبت و بهتان «عموم و خصوص من وجه» است یعنی هر دو عام هستند که گاه در یک مصداق جمع می‌شوند؛ زیرا غیبت بدگویی در غیاب کسی است، خواه آن بدی در او باشد یا نباشد و بهتان، افترا بر اوست، خواه حاضر باشد یا غایب. نمیمه نقل قول کسی یا گروهی نزد دیگری، به قصد افساد و شرّ است که نوعی افشا و هتک سرّ افراد نسبت به چیزی که از آن کراهت دارند، به‌شمار می‌رود.

پیشینه

غیبت عملی است که عقل آن را ناپسند می‌داند و در ادیان الهیِ این عمل مذمت شده و غیبت سبب غضب و ناراحتی افراد و هلاکت از ناحیه خداوند معرفی شده است. در اسلام نیز از غیبت نکوهش شدید شده است؛ چنان‌که قرآن کریم غیبت را به منزله خوردن گوشت برادر مؤمن دانسته است. در حقیقت قرآن آبروی مؤمن را به منزله گوشت او، سخن‌گفتن دربارهٔ او را به منزله خوردن و غایب‌بودن او را به منزله مرگ مؤمن شمرده است. در برخی از روایات نیز گناهِ غیبت، بالاتر از زنا به‌شمار رفته است.

علمای اخلاق غیبت را یکی از رذیله‌های اخلاقی و ازجمله آفت‌های زبان دانسته‌اند و راه‌هایی برای رهایی از این رذیله نشان داده‌اند. فقها نیز از دیدگاه فقهی به بیان موضوع و احکامِ مترتب بر غیبت پرداخته‌اند.

امام‌خمینی با دو رویکرد اخلاقی و فقهی دربارهٔ این مسئله بحث کرده است؛ ولی در مباحث فقهی خود به صورت مفصل‌تر وارد بحث شده و با استناد به آیات و روایات و بررسی اقوال علما، به تحلیل و بررسی غیبت و احکام آن پرداخته است.

ماهیت و قلمرو غیبت

در برخی روایات، غیبت به یادکردن برادر دینی به آنچه که خداوند آن را پنهان کرده تفسیر شده است. برخی علمای اخلاق غیبت را به این معنا دانسته‌اند که کسی دربارهٔ دیگری چیزی بگوید که اگر آن شخص از آن اطلاع یابد، ناراحت می‌شود، خواه دربارهٔ نقص و عیبی باشد که در نفس یا بدن یا در دین یا دنیای او وجود دارد یا در چیزی است که وابسته به اوست. مشهور فقها غیبت را یادآوری شخص غایب به آن چیزی می‌دانند که او کراهت دارد. این یادآوری علاوه بر یادآوری زبانی، اشاره و حکایت و هر آن چیزی را که دلالت بر نقص کند شامل می‌شود.

امام‌خمینی دربارهٔ ماهیت غیبت قائل است روایات غیبت عمومیت دارند و مخصوص زبان نیستند؛ اگرچه غیبت بیشتر با زبان واقع می‌شود. ایشان همانند برخی لغت‌شناسان یا فقها، کراهت شخص غیبت‌شده را در مفهوم و ماهیت غیبت دخیل نمی‌داند؛ چنان‌که روایات نیز در این زمینه مطلق است.

عالمان اسلامی علاوه بر این، دربارهٔ دخالت حدودی دیگر در مفهوم یا حکم غیبت سخن گفته‌اند، ازجمله:

پوشیده‌بودن مورد عیب

برخی از علما پوشیده‌بودن عیب را در تحقق غیبت شرط نمی‌دانند و یادآوری عیب ظاهری افراد را نزد دیگری، به واسطه اینکه موجب کراهت شخص غایب است، غیبت و حرام می‌دانند. امام‌خمینی نیز بر این باور است که اطلاق آیات و روایات و کلمات علما شامل غیبت در عیب آشکار و پنهان است؛ اما این اطلاق به واسطه برخی از روایات مقید می‌شود؛ بر همین اساس غیبت به یادآوری آنچه خداوند پوشانده تعریف شده است. به باور ایشان میزان و ملاک در عیب، پوشیدگی و معروفیت نزد مردم است، نه آنچه تکویناً پوشیده شده و اگر عیبی نزد مردم پوشیده باشد، ظاهرکردن آن با گفتن به دیگران جایز نیست؛ گرچه آن عیب تکویناً پوشیده نباشد؛ همانند نابینایی‌ای که از دید مردم پوشیده است و اگر عیبی نزد مردم پنهان باشد و نزد چند نفر آشکار، این عیب، عیب پوشیده محسوب می‌شود و یادآوری آن حتی نزد کسی که آگاه به آن است نیز جایز نمی‌باشد؛

قصد عیب‌جویی

در تحقق غیبت لازم است شخص قصد واردکردن نقص و عیب به شخص غیبت‌شده را داشته باشد؛ از این‌رو برخی موارد، مانند ذکر عیبِ دیگری نزد طبیب که قصد عیب‌جویی در آن نیست، از موضوع غیبت خارج است. امام‌خمینی همسو با دیگر علما و با تمسک به ظهور اکثر ادله غیبت، قصد عیب‌جویی را در مفهوم غیبت دخیل می‌داند و باور دارد ذکر نقصِ دیگری، بدون قصد عیب‌جویی و از روی ترحم، معصیت نیست، مگر اینکه فرد رضایت به اظهار آنچه از او پنهان است نداشته باشد یا خود عمل از اموری باشد که ذکر یا اشاعه آن شرعاً حرام است؛ همانند گناهان که حتی مرتکبشان نیز نباید آنها را اظهار کند؛ زیرا اظهار گناه، اشاعه فحشا و حرام است. در حقیقت ذکر یا اشاعه این‌گونه امور در صورتی که قصد عیب‌جویی در کار نباشد، گرچه حرام است، حرمت آن به سبب غیبت‌بودنِ آن نیست؛ زیرا از موضوع غیبت خارج است؛

معین‌بودن شخص غیبت‌شونده

برخی از فقها معین‌بودن را در غیبت شرط می‌دانند، بنابراین بیان عیب فرد به صورت مبهم و غیر معین غیبت نیست؛ اما امام‌خمینی همانند برخی از فقها با مسلّم‌گرفتن تحقق غیبت در موردی که شخصِ غیبت‌شده به صورت معین نام برده می‌شود، همه صورت‌هایی را که مورد غیبت در آنها در متن واقع است، گرچه به شکل مبهم ذکر شود نیز جزو غیبت و حرام می‌داند. همچنین ایشان در مواردی که شخص غایب واقعاً معین نیست، اما در عده‌ای محصور است یا به صورت عام استغراقی یاد شود، مانند اینکه اهل فلان شهر یا فلان طایفه این‌گونه‌اند، قائل به عدم جواز غیبت شده است.

احکام فقهی

قرآن و سنت بر حرمت غیبت دلالت دارند. فقها نیز بر حرمت غیبت اجماع و اتفاق نظر دارند. از ظاهر عبارات برخی از علمای اخلاق و فقها صغیره‌بودن غیبت فهمیده می‌شود، اما عموم اندیشمندان اسلامی غیبت را ازجمله گناهان کبیره شمرده‌اند.

امام‌خمینی نیز حرمت غیبت را اجماعی، بلکه از ضروریات فقه می‌داند و حرمت غیبت را محدود به مؤمن به معنای فقهی آن کرده است و آن را ازجمله گناهان کبیره برشمرده است. ایشان با استناد به ذیل آیه ۱۲ سوره حجرات تجسمِ عمل غیبت‌کننده به صورت خوردن گوشت برادر مؤمن را وعده بر عذاب می‌داند که نشانه کبیره‌بودن این گناه است.

امام‌خمینی مانند دیگر علمای اخلاق و فقه با استناد به روایات، گوش فرادادن به غیبت را همانند خود آن حرام و ناروا می‌داند و باور دارد در صورتی که برای شخص شنونده ممکن باشد، واجب است مانع از غیبت شود. ایشان همانند برخی از فقها، ردکردن غیبت را به یاری‌کردنِ شخص غایب با توجیهات مناسبِ موضوع غیبت می‌داند، به اینکه اگر عیب دنیوی باشد به غیبت‌کننده بفهماند عیب آن است که خداوند عیب شمرده است؛ همانند گناهان که این غیبت از بزرگ‌ترین آنهاست و اگر عیب دینی باشد، به گونه‌ای توجیه کند که از گناه خارج شود و اگر قابل توجیه نیست خاطرنشان کند که مؤمن گاهی گرفتار گناه می‌شود و در این صورت باید برای او استغفار کرد نه اینکه او را سرزنش کرد.

موارد استثنا

علمای اخلاق و فقه در موارد چندی غیبت را جایز شمرده‌اند. امام‌خمینی در مبحث اخلاقی خود وارد بحثِ موارد فقهی جواز غیبت نشده و به جهت اینکه نفس سرکش انسانی را دارای خدعه‌های دقیقی می‌داند، ترک غیبت را حتی در موارد جواز، اولی و احسن برشمرده است. به باور ایشان باید در این امور با کمال دقت و احتیاط رفتار کرد و نباید در صدد عذرتراشی بود تا یکی از موارد استثنا را به دست آورد و به عیب‌جویی و بذله‌گویی سرگرم شد؛ زیرا این کم‌کم سبب ورود به غیبت حرام می‌شود. ایشان تأکید می‌کند باید در مواردی که فقها حکم به وجوب غیبت کرده‌اند، طبق حکم آنان اقدام شود؛ اما پیش از آن باید نیت را از هوای نفس و پیروی از شیطان خالص کرد و بعد وارد غیبت شد. ایشان با استناد به بعضی روایات، هیچ عیبی را بالاتر از این نمی‌داند که انسان با آنکه خود مجموعه عیوب است، به عیوب دیگران بپردازد.

امام‌خمینی در کتاب فقهی خود به برخی از موارد مجاز غیبت اشاره کرده است که عبارت‌اند از:

متجاهر به فسق

امام‌خمینی مانند دیگر علما با استناد به روایات غیبت شخصی را که در میان جماعتی قابل اعتنا، اظهار به فسق می‌کند، به شرط آنکه نتوان برای عملش توجیهی هرچند بعید پیدا کرد، از موارد جواز غیبت می‌شمارد؛ البته ایشان با جمع میان روایاتِ واردشده در این موضوع، قائل است غیبتِ متجاهر به فسق، تنها در موردی که به صورت علنی اظهار فسق کرده جایز است؛ اما در مواردی که ارتکاب به فسق او علنی نبوده است، غیبت او جایز نیست. شیخ انصاری می‌گوید غیبت متجاهر به فسق در مواردی که متجاهر به فسق نیست، اما گناهش کوچک‌تر از مواردی است که تجاهر به آن کرده، جایز است؛ مانند غیبت جلاد سلطان که شرب خمر می‌کند؛ اما امام‌خمینی قائل است این نظر صحیح نیست و غیبت در غیر موارد تجاهر را جایز نمی‌داند. ایشان همچنین غیبت متجاهر به فسق را در محیط دیگری که تجاهر به فسق نکرده جایز نمی‌داند.

دادخواهی

علما با استناد به برخی آیات و روایات دادخواهی مظلومی را که حقش پایمال شد، ازجمله موارد جواز غیبت می‌دانند؛ بر همین اساس شخص ستمدیده می‌تواند از ستمگر غیبت کند و ستم‌های او را بگوید. امام‌خمینی نیز دادخواهی مظلوم را ازجمله موارد جواز غیبت می‌داند؛ و همانند برخی فقها بر این باور است که مظلوم می‌تواند حتی نزد غیر حاکم و در جایی که احتمال اثر در رفع ظلم از او نمی‌رود نیز از ظالم غیبت کند.

نصیحت و مشاوره

برخی از علمای اخلاق و فقه می‌گویند اگر انسان در مقام نصیحتِ مشورت‌گیرنده باشد و عیبی را که مربوط به موضوع و نیاز به ذکر آن است، بیان کند از حرمت غیبت استثنا می‌شود. برخی نیز علاوه بر حکم به وجوب ذکر عیب در مواردی که از انسان مشورت خواسته شده، ذکر عیب را در صورتی که انسان مورد مشورت واقع نشده نیز واجب دانسته‌اند؛ اما امام‌خمینی وجوب مشورت و نصیحت را حتی در مواردی که از انسان مشورت خواسته‌اند نیز به‌طور مطلق نمی‌پذیرد و قائل است بر فرض پذیرش دلالت روایات بر وجوبِ نصیحت، ملاک ادله حرمت غیبت، قوی‌تر از این روایات است.

راه‌های دوری از غیبت

برخی از علمای اخلاق راه‌های اجتناب از غیبت را عبارت از تفکر در آیات و روایاتی که در نکوهش غیبت وارد شده، یادآوری آثار سوء و مفاسد اخروی و دنیوی آن، توجه به اینکه خداوند از غیبت کراهت دارد، توجه به عیوب خود، مراقبت از زبان و در نهایت ریشه‌کنی اسباب و انگیزه‌های غیبت از قبیل کینه، حسد، استهزا و بی‌مبالاتی دانسته‌اند.

به باور امام‌خمینی، غیبت از بیماری‌های روحی است که درد ندارد، بلکه در مواردی غیبت دیگران شیرین است و انسان به دنبال درمانش نمی‌رود و هرچه به او یادآوری کنند که این بیماری‌کشنده است، باور نمی‌کند؛ از این‌رو این نوع گناهان خطرناک‌تر و درمان آنها سخت‌تر است. ایشان برای درمان و دوری از غیبت، بر دو راه علمی و عملی تأکید کرده است.

1. نخست اینکه انسانِ مبتلای به غیبت با تفکر در عواقب غیبت و آثاری که از آن بر جای می‌ماند، خود را از مبتلاشدن به آن حفظ کند؛
2. دیگر اینکه شخص با مهارکردن زبان و مراقبت از آن، خود را حفظ کند که اگر این مهارکردن استمرار یابد، انسان طبعاً از غیبت منزجر و متنفر خواهد شد.

پیامدهای غیبت

در روایات برای غیبت آثاری بیان شده است، همچون:

1. دشمنی خدا و مردم؛
2. رسواشدن در میان مردم؛
3. از بین‌رفتن اجر و ثواب اعمال؛
4. عدم قبولی اعمال تا چهل روز.

برخی از علمای اخلاق و فقه نیز با ذکر روایاتی که در نکوهش غیبت وارد شده، به آثار آن اشاره کرده‌اند؛ اما امام‌خمینی با تفکیک میان آثار فردی و اجتماعی غیبت، فصل مستقلی را به آثار اجتماعی غیبت اختصاص داده است:

برخی از آثار فردی غیبت، آثار دنیوی‌اند که عبارت‌اند از:

1. رسواشدن در دنیا: یکی از پیامدهای غیبت، رسواشدن میان خلایق است. امام‌خمینی با استناد به برخی روایات معتقد است اگر انسان بی‌حیایی را از حد بگذراند و حرمت مؤمنان را که ناموس الهی‌اند، هتک کند، خداوند غیور نیز عیوب او را آشکار خواهد کرد و او را در همین عالم در میان مردم رسوا خواهد ساخت؛
2. سوء عاقبت: ممکن است هتک حرمت مؤمنان سبب سوء عاقبت و انتقال به عالم دیگر، به همراه دشمنی حق‌تعالی و ملائکه شود؛
3. منع از پذیرش نماز: غیبت از گناهانی است که مانند خوردن شراب و ندادن زکات و خمس مانع قبول‌شدن نماز می‌گردد؛
4. سلب اطمینان از غیبت‌کننده: شخص غیبت‌کننده از چشم مردم می‌افتد و اطمینان مردم از او سلب می‌شود.

برخی از آثار فردی نیز آثاری اخروی‌اند مانند:

1. رسواشدن در آخرت: خداوند کسی را که مرتکب غیبت می‌شود، در عالم برزخ و قیامت در میان مردم رسوا می‌کند؛
2. خلق صورت‌های ملکوتی غیبت: از آنجاکه هر عمل انسان در این عالم، در عالم آخرت صورت ملکوتیِ متناسب با خود دارد، غیبت نیز برای خود صورت‌هایی در عالم آخرت دارد؛ همانند خوردن مردار که در آیه دوازدهم سوره حجرات به آن اشاره شده است و خوردن گوشت خود و درازشدن زبان انسان به اندازه مسافتی که میان او و شخص غیبت‌شده وجود داشته و عبور اهل محشر از روی آن.

امام‌خمینی همانند شهید ثانی معتقد است این رذیله اخلاقی دارای آثار سوء اجتماعی نیز است، به گونه‌ای که مفاسد آن از بسیاری از گناهان بیشتر است. به اعتقاد ایشان ازجمله آثار رواج غیبت در جامعه این است که موجب کینه، حسد و عداوت می‌شود و وحدت و اتحاد جامعه را از میان می‌برد و فساد و قبح آن افزون می‌شود؛ در حالی‌که یکی از مقاصد بزرگ انبیا(ع)، توحید کلمه و توحید عقیده است. تحقق این مقصد بزرگ، منوط به وحدت نفوس، الفت، اخوت، صداقت قلبی و صفای باطنی و ظاهری مردم است و هر چه سبب گسستن این اخوت و موجب تفرقه در جمعیت شود، مبغوض است.

جبران غیبت

از آنجاکه غیبت مشتمل بر دو حق خداوند و مردم است، برخی از علمای اخلاق توبه از آن را به اداکردن هر دو حق دانسته‌اند. ایشان دربارهٔ حق خداوند، دستور به پشیمانی و توبه داده‌اند؛ اما دربارهٔ حق مردم، به سبب وجود دو دسته از روایات که در یکی دستور به طلب حلالیت از صاحب حق و در دیگری دستور به استغفار داده شده، دو وجه ذکر کرده‌اند و در جمع میان این دو دسته از روایات و اقوال، به روایتی از امام‌صادق(ع) استناد کرده‌اند که اگر شخص مورد غیبت باخبر شد، باید از او طلب حلّیت کند؛ ولی اگر مطلع نشد استغفار کافی است؛ اما امام‌خمینی به دلیل اینکه روایت بودن آنچه از امام‌صادق(ع) نقل شده را نمی‌پذیرد، میان دو دسته از روایات به گونه‌ای دیگر جمع کرده است. ایشان با ظالم‌دانستنِ غیبت‌کننده و مظلوم‌دانستن غیبت‌شده معتقد است اگر مظلوم در قید حیات است و امکان پیداکردن او هست، طلب حلالیت از او واجب است و در صورت فوت او و نیافتنش، استغفار کافی است. ایشان روایت دیگری را شاهد بر این جمع ذکر می‌کند که ظالمی را که دسترسی به مظلوم ندارد، دستور به استغفار می‌دهد.

اهتمام امام‌خمینی به اجتناب از غیبت

امام‌خمینی پایبندی شدیدی به احکام شرع مقدس و دوری از رذایل اخلاقی داشت؛ چنان‌که حساسیت ایشان در اجتناب از غیبت و جلوگیری از غیبت دیگران در تمام عمرشان، بسیار برجسته و چشمگیر بود، به طوری که از جوانی حاضر نبود در مجلسِ غیبت و دروغ و گناه بنشیند. نزدیکان امام‌خمینی نیز در طول حیات ایشان ندیده‌اند که وی از کسی غیبت و بدگویی کند و در مواردی که نزد ایشان از بعضی از مراجع بدگویی می‌شد، واکنش شدیدی نشان می‌داد؛ برای نمونه، ایشان در موردی وقتی روبه‌رو با غیبتی شد، برای اعتراض، حتی تدریس را تعطیل کرد؛ حتی یک روز پیش از رفتن به بیمارستان که به رحلت ایشان انجامید نیز حساسیت خود را به غیبت ابراز کرد و از شرکت در مجالس غیبت نهی کرد (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی). بر همین پایه است که وقتی در اواخر خرداد ۱۳۵۲، در زمان حضور ایشان در نجف، سیدمحمدصادق روحانی، یکی از علمای قم در نامه‌ای به ایشان دربارهٔ برخی مسائل ازجمله حملاتی که به برادر وی سیدمحمد روحانی صورت گرفته بود و به برخی مرتبطان با امام‌خمینی منتسب شده بود، گله و شکایت کرد، ایشان ضمن اشاره به تلاش خود برای ایجاد وحدت، تأکید کرد که به‌کلی از این‌گونه مسائل شخصی به دور است و دخالتی در آن ندارد و تاکنون یک کلمه نیز دربارهٔ وی یا بستگان وی سخن نگفته است و در پایان خاطرنشان ساخت در مدتی که در نجف حضور دارد، (با توجه به پرهیز کامل ایشان از سخن‌گفتن دربارهٔ اشخاص) هیچ‌کسی در پیشگاه خداوند از ایشان طلبی ندارد.

پیوند به بیرون

• علی شیرنژاد، غیبت، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۵۱۵–۵۲۲.