جهاد سازندگی

جهاد سازندگی، نهادی انقلابی با هدف محرومیت‌زدایی از روستاهای ایران.

ترمیم خرابی‌ها و آبادی روستاها، هدف اولیۀ تأسیس جهاد سازندگی بود که به دستور امام‌خمینی در خرداد ۱۳۵۸ تشکیل شد و اساسنامه آن در شهریور همان سال به تصویب هیئت وزیران رسید. این نهاد در آذر ۱۳۶۲ به وزارتخانه جهاد سازندگی تبدیل شد و بعدها با وزارت کشاورزی ادغام گردید.

فعالیت جهاد سازندگی در سال‌های نخست، به آبادی روستاها منحصر بود؛ ولی بنا به مقتضیات کشور، مسئولیت‌های جهاد نیز تغییر کرد و اموری چون امور فرهنگی، بهداشت، خدمت‌رسانی در جنگ تحمیلی و کمک‌ به محرومان خارج از کشور نیز در دایرۀ وظایف آن قرار گرفت.

امام‌خمینی جهاد سازندگی را بازوی توانای انقلاب در آبادانی کشور می‌دانست و حضور در آن را وظیفه همه ملت می‌شمرد. از نظر ایشان اقدامات دوسالۀ جهاد، مؤثرتر از خدمات پنجاه‌سال پیش از انقلاب است. ایشان همچنین جهادگران را سنگرسازان بی‌سنگر در دفاع مقدس خواند که ترسیم تلاش آنان در قالب الفاظ نمی‌گنجد.

مقدمه

روستا همواره مرکز اصلی تولید و هسته استقلال کشور ایران بوده است. روستاییان افزون بر تأمین نیازهای حیاتی خود، بخش اعظم نیازهای شهرنشینان را تأمین می‌کردند؛ اما رژیم پهلوی با همکاری کارشناسان خارجی با اجرای طرح‌های توسعه روستایی، با عناوین مختلف در عمل در جهت نابودی این هسته‌های استقلال گام برداشت با وجود سکونت اکثریت جمعیت کشور در روستاها در فاصله سال‌های ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ سرمایه‌گذاری‌های عمرانی در بخش روستایی کشور کمتر از ۵/۷ درصد کل سرمایه‌گذاری‌های عمرانی دولت بوده است
نتیجه این برنامه‌ریزی‌ها این بود که در پایان دوران رژیم پهلوی، از مجموع بیش از هشتاد هزار روستای کشور، بیش از ۲۵ درصد آن مخروبه و خالی از سکنه شد و برخی از روستاییان در حلبی‌آبادهای تهران ساکن شدند پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این روند تغییر اساسی کرد و روستاها از دو بعد تولید کشاورزی و رفع استضعاف حاکم بر آن مورد توجه قرار گرفتند. (ببینید: روستاییان)

تأسیس جهاد سازندگی

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۶ خرداد ۱۳۵۸ به هدف ترمیم خرابی‌های گذشته و عمران روستاها دستور تأسیس جهاد سازندگی را صادر کرد و از همه قشرهای مردم، از زن و مرد و از دولت و روحانیان خواست در این کار مشارکت کنند پس از این فرمان «جهاد سازندگی» در ۲۷/۳/۱۳۵۸ تشکیل شد و شور انقلابی در قشرهای گوناگون مردم به گونه‌ای وصف‌ناشدنی پدیدار شد. مرد و زن از طبقات مختلف دانشجویان، طلاب و دیگران در قالب حرکتی مردمی و خودجوش به روستاهای کشور رفتند و در امر برداشت محصول به روستاییان یاری رساندند. متخصصان متعهد جوان نیز در رشته‌های گوناگون صنعتی، کشاورزی، درمانی، آموزشی و راه‌سازی برای احیا و نوسازی و محرومیت‌زدایی از کشور ایران، به‌ویژه روستاییان بسیج شدند.

اساسنامه و ساختار

در آغاز، دولت موقت سرپرست جهاد سازندگی بود و محمدحسین بنی‌اسدی، داماد مهدی بازرگان، نماینده دولت در آن. بنی‌اسدی نیز قشقایی را به نمایندگی خود در جهاد نصب کرده بود. دانشجویان برای اینکه مطابق با دیدگاه‌های امام‌خمینی عمل کنند، از سیدمحمد حسینی بهشتی خواستند امام‌خمینی نماینده‌ای در جهاد داشته باشد. بهشتی نیز علی‌اکبر ناطق نوری را به امام‌خمینی معرفی کرد و ایشان نیز او را به عنوان نخستین نماینده خود در جهاد منصوب کرد
در ۲۷ شهریور ۱۳۵۸ اساسنامه جهاد سازندگی به تصویب هیئت وزیران رسید بر طبق اساسنامه، مدیریت جهاد شورایی بود و اعضای شورای عالی جهاد سازندگی عبارت بودند از: نخست‌وزیر یا نماینده دولت، نماینده امام‌خمینی، نماینده شورای انقلاب، شش تن از وزرا به انتخاب نخست‌وزیر، چهار نماینده منتخب شورای هماهنگی استان‌ها و دو تن از علما به پیشنهاد نخست‌وزیر و تصویب شورای انقلاب. مسئولیت شورا بررسی و تهیه برنامه‌ها و طرح‌های سازندگی، تصویب طرح‌های مناسب و جلب همکاری مردم برای اجرای طرح‌های جهاد سازندگی بود. این وظایف را شوراهای جهاد سازندگی استان و شهرستان در سطح محدودتری به عهده داشتند.
پس از استعفای دولت موقت، در اواخر سال ۱۳۵۸ جهاد سازندگی به عنوان نهادی انقلابی زیر نظر شورای انقلاب به سرپرستی بهشتی قرار گرفت وی افزون بر نماینده رهبری، سیدکریم کریمیان، علیرضا افشار و عباس آخوندی را برای عضویت در شورای مرکزی انتخاب کرد. به این ترتیب جهاد سازندگی در دوره نخست فعالیت، به صورت نظام شورایی اداره شد و هر یک از اعضای آن در رأس حوزه‌ای قرار داشتند که شامل نمایندگی امام‌خمینی، روابط عمومی، امور استان‌ها و هماهنگی کمیته‌ها بود جهاد سازندگی در سال ۱۳۶۲ بر اساس سیاست‌گذاری‌های کشور در رده ارگان‌های دولتی قرارگرفت و تبدیل به وزارتخانه شد. پیش‌نویس اساسنامه را شوراهای مرکزی جهاد سازندگی در کشور تهیه و به مجلس شورای اسلامی ارائه کرد که در ۸ آذر ۱۳۶۲ به تصویب نهایی نمایندگان رسید
پس از تبدیل جهاد به وزارت جهاد سازندگی در ۸/۹/۱۳۶۲ تشکیلات آن نیز تغییر کرد و شامل هشت معاونت، سه سازمان و هفت شرکت وابسته بود. معاونت‌های آن شامل امور دام، ترویج و مشارکت مردمی، عمران و صنایع روستایی، آبخیزداری، امور مجلس و حقوقی، آموزش و تحقیقات، طرح و برنامه‌ریزی و اداری و مالی بود. معاونت امور اجتماعی که از ۱۳۶۷–۱۳۷۱ فعالیت داشت، از ادغام «مرکز هماهنگی‌های امور شوراها و بسیج» و «آموزش روستاییان» به وجود آمد و در چهار حوزه فعالیت‌های فرهنگی، امور شوراهای اسلامی روستا، بسیج سازندگی و آموزش روستاییان فعالیت می‌کرد یک سال پس از تشکیل وزارت جهاد سازندگی، لایحه مقررات مالی، اداری و استخدامی آن به تصویب مجلس رسید. بر اساس آن، اعضای شورای مرکزی عبارت بودند از: وزیر، نماینده مقام رهبری و سه عضو دیگر که وزیر آنان را از میان معتمدان نیروهای جهاد برمی‌گزید وزرای جهاد سازندگی از تأسیس تا ادغام در وزارت کشاورزی به‌ترتیب عبارت بودند از: بیژن نامدار زنگنه، غلامرضا فروزش و محمد سعیدی‌کیا
ناطق نوری، نماینده امام‌خمینی در جهاد، پس از آنکه مسئولیت وزارت کشور را بر عهده گرفت، از ایشان خواست فرد دیگری را به عنوان نماینده خویش منصوب کند (ببینید: علی‌اکبر ناطق نوری) امام‌خمینی نیز طی حکمی در ۱۳ دی ۱۳۶۰ عبدالله نوری را به عنوان نماینده خود در جهاد سازندگی نصب کرد و طی دستورعملی از وی خواست با شرکت در جلسات شورای مرکزی جهاد سازندگی، ایشان را از تصمیم‌های کلی آن نهاد مطلع کند و با دقت کامل حرکت این نهاد مردمی را زیر نظر گیرد و در صورت انحراف قاطعانه با آن برخورد کند (ببینید: عبدالله نوری)

اهداف و وظایف

طبق اساسنامه، هدف از تشکیل جهاد سازندگی، بسیج امکانات و استعدادهای مردم و دولت برای همکاری در تهیه و اجرای سریع طرح‌های سازندگی، تنظیم روش کار، مشارکت افراد و گروه‌ها و سازمان‌های داوطلب با به‌کارگیری مقررات ساده بود. وظایف آن نیز تأکید بر رشد ابعاد معنوی و توسعه مادی، تهیه و تصویب طرح‌های لازم برای پیشبرد کار و همکاری با ادارات در اجرای طرح‌ها تعیین شد
فعالیت جهاد سازندگی در سال‌های نخست آن، به عمران، خدمت‌رسانی و آموزش‌های فنی منحصر بود؛ ولی بنا به ضرورت و مقتضیات جامعه، مسئولیت‌های جهاد، دایم در حال تغییر و تحول بود و رسیدگی به اموری، چون امور فرهنگی، بهداشت و اشتغال را نیز عهده‌دار شد. «کمیته فرهنگی جهاد» پس از تشکیل، به موازات دیگر فعالیت‌های سازندگی، تعلیم و تربیت روستاییان را مد نظر قرار داد. این کمیته، سوادآموزی، آموزش مبانی عقیدتی، تشکیل کتابخانه‌های روستایی، تشکیل شوراهای اسلامی، برگزاری مراسم مذهبی، حل اختلافات روستاییان و توزیع کالاهای فرهنگی را بر عهده داشت.
جهاد سازندگی پس از تبدیل به وزارتخانه از سال ۱۳۶۳ وظایف جدید دیگری را نیز عهده‌دار شد؛ ازجمله نظارت و سرپرستی سازمان امور عشایر در سال ۱۳۶۳، صنایع روستایی و دستی در ۱۳۶۴، شرکت سهامی شیر در ۱۳۶۵ و شیلات و فرش در ۱۳۶۶ حرکت کشور به سوی خودکفایی از طریق توسعه کشاورزی، از اهداف اصلی وزارتخانه شمرده می‌شد. تشکیلات جهاد سازندگی پس از دولتی‌شدن گسترش یافت و سیاست‌های آن تمرکز بیشتری پیدا کرد و برای پرهیز از تداخل وظایف آن با وزارت کشاورزی و دیگر وزارتخانه‌ها، تفکیک وظایفی صورت گرفت

جایگاه و اهمیت

با توجه به مشکلات جامعه، تأسیس جهاد سازندگی ضرورت داشت و پس از تأسیس در اندک زمانی تحولی بزرگ در وضعیت روستاها پدید آمد. امام‌خمینی از خدمات جهاد سازندگی با واژه‌هایی، همانند ارزنده پر ارزش و ارزشمند یاد و پیوسته حمایت خود را از این نهاد اعلام و از زحمات آنان نیز بارها قدردانی کرده است ایشان فعالیت‌های جهاد سازندگی را خدمت به مؤمنان و محرومان و دارای پاداش بسیار بزرگ که جز خدا نمی‌تواند آن را شمارش کند، می‌شمرد امام‌خمینی جهاد سازندگی را بازوی توانای انقلاب در آبادانی و ساختن کشور می‌دانست و ضمن تشکر و خرسندی از حس تعاون جهادگران یادآور شده است که او نیز میل داشته در جهاد سازندگی خدمت کند ایشان با اظهار رضایت از عملکرد جهاد سازندگی در سال ۱۳۶۰ متذکر شد کارهای جهاد سازندگی در این دو سال بیشتر از خدمات پنجاه سال پیش از انقلاب است
همچنین در پیامی به مناسبت سالگرد تأسیس جهاد سازندگی در سال ۱۳۶۱ این روز را به ملت و جهادگران تبریک گفت و یادآور شد با تأسیس این ارگان بزرگ، انقلاب اسلامی توانست به دورافتاده‌ترین مناطق کشور راه یابد و رسالت تاریخی و اسلامی خود را با تمام کارشکنی‌ها به دورترین نقاط کشور برساند
امام‌خمینی در پیام‌های متعدد خود، نقش فعال جهاد سازندگی در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را ستوده است؛ ازجمله در پیامی نقش جهاد سازندگی در جنگ را کمتر از نیروهای نظامی ندانست و افزود این مطلبی است که فرماندهان ارتش و سپاه نیز بدان اعتراف کردند که اگر جهاد نبود، پیروزی با این سرعت به دست نمی‌آمد ایشان در پیامی در ۱۴ آذر ۱۳۶۷ به مسئولان برگزاری سمینار جهاد سازندگی، پس از قدردانی، آنان را سنگرسازان بی‌سنگر در دفاع مقدس خواند و تلاش‌های جهادگران را ازجمله مسائلی دانست که ترسیم آن در قالب الفاظ نمی‌گنجد و پس از آنکه عشق جهادگران در خدمت به مردم و شجاعت آنان در مبارزه با دشمنان را ستود، یادآورد شد وسعت دامنه گذشت و ایثار مردان و زنان جهادی، این مرز و بوم را فرا گرفته است ایشان که از مأموران دولتی و روحانیت جهت تقویت و همکاری با نیروهای جهاد سازندگی دعوت کرده بود، در دیدارهای خود با مردم یادآور می‌شد که در رویارویی با جوانان پرشور و پرتحرک جهاد سازندگی یا با دیدن آثار آنان در وسایل ارتباط‌جمعی از دل برای موفقیت و سربلندی آنان دعا می‌کند ایشان به هنگام درخواست بودجه بیشتر در آستانه وزارتخانه‌شدن جهاد سازندگی، ضمن تشکر از تلاش‌های این نهاد پاسخ داد که سفارش می‌کند دولت به محرومان نظر بهتری داشته باشد و پس از تعیین وزیر، در بودجه جهاد، تجدید نظر لازم صورت گیرد
امام‌خمینی به سبب اهمیتی که برای کارهای جهاد قائل بود، در مواردی که مشکلی برای منطقه‌ای پیش می‌آمد، افرادی را به عنوان نماینده خود همراه با جهاد سازندگی برای حل مشکل اعزام می‌کرد؛ ازجمله عبدالمجید معادیخواه در ۱۰ شهریور ۱۳۵۸ به نمایندگی از ایشان برای رسیدگی به امور عمرانی استان کردستان منصوب شد. امام‌خمینی طی حکمی از وی خواست به اتفاق نماینده وزارت کشور و نماینده جهاد سازندگی و گروه برگزیده، برای رسیدگی به وضع عمرانی کردستان به آن منطقه برود و از نیازهای برادران کُرد اطلاع یابد و از کار این گروه به ایشان گزارش تفصیلی بدهد همچنین ایشان در ۴ آذر ۱۳۵۸ طی حکمی مهدی ربانی املشی را به دلیل وجود مشکلات بسیار در استان گیلان به آن منطقه فرستاد تا در کنار دیگر ستادهای جهاد سازندگی و علمای استان گیلان به حل مشکلات منطقه بپردازند.
افزون بر امام‌خمینی، مسئولان نظام نیز اهتمام بسیاری به جهاد سازندگی داشتند؛ ازجمله سیدمحمد حسینی بهشتی، رئیس دیوان عالی کشور، ضمن حمایت قاطع از جهاد سازندگی معتقد بود این نهاد یک اداره یا یک بنگاه نیست، بلکه میدانی نو و سازنده در سطح کشور برای تداوم انقلاب اسلامی است محمدعلی رجایی، نخست‌وزیر وقت که خود همیشه در خدمت محرومان بود، خواستار دولتی بود که کارهایش را به شکل جهادی انجام دهد؛ زیرا وی بر این باور بود که جهاد از نهادهایی است که باعث رشد و عمق‌بخشیدن به انقلاب و آبروی آن است رئیس‌جمهور وقت، سیدعلی خامنه‌ای، جهاد سازندگی را در سال ۱۳۶۲ از ارجمندترین دستاوردهای انقلاب اسلامی، بلکه جزء معجزات انقلاب اسلامی می‌شمرده است وی بر این باور بود که جهاد سازندگی، بسیج صادق‌ترین نیروها در راه سازندگی جامعه‌ای است که در طول سالیان دراز پیش از انقلاب به انواع بدبختی‌ها و مصیبت‌ها دچار شده بود و به‌جز جهاد سازندگی هیچ ارگانی از ارگان‌های کشور نمی‌توانست به ترمیم خرابی‌ها و ایجاد سازندگی بپردازد و برای موفقیت بیشتر، آنان را به نظم و انضباط، انسجام داخلی، اخلاص و جلوگیری از نفوذ افراد و افکار ناخالص سفارش می‌کرد
اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی وقت، در سال ۱۳۶۱ جهاد سازندگی را در میان نهادهای خودجوش انقلاب اسلامی جزء محبوب‌ترین‌ها دانست که ویژگی‌های اخلاص، ایمان، پشتکار، امتثال از فرمان رهبری و عشق به خدمت به اسلام و مستضعفان، آن را الگوی موفقی ساخته است وی معتقد بود ادارات باید از تجربه‌های جهاد درس بگیرند و طبق آن عمل کنند و همگان جهادی شوند ناطق نوری، این نهاد را از بهترین نهادهای جوشیده و روییده از انقلاب در جامعه و در جمهوری اسلامی می‌دانست بسیاری دیگر از کارگزاران نظام اسلامی و ائمه جمعه عملکرد جهاد سازندگی در صحنه‌های گوناگون را ستوده‌اند

اهتمام به حضور مردم

امام‌خمینی به حضور مردم در جهاد سازندگی بسیار اهمیت می‌داد و در سخنان و پیام‌های خود مردم و قشرهای گوناگون را تشویق می‌کرد در کار جهاد شرکت کنند به همین دلیل جهاد سازندگی توانست شمار بسیاری از نیروهای دلسوز، جوان، متخصص، متعهد و مسلمان در رشته‌های گوناگون را برای احیا و نوسازی روستاها در ابعاد گوناگون اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جهت دفاع از مرزهای میهن اسلامی جذب کند
ایشان حضور در این نهاد را وظیفه همه ملت و آبادانی کشور را نیز در گرو آن می‌دانست و دربارهٔ آمادگی مردم برای خدمت و سازندگی یادآور شد مردم فداکار همان‌گونه که نظام شاهنشاهی را ساقط کردند، خرابی‌های برجای‌مانده از آن رژیم را با همکاری همه قشرهای ملت، زن و مرد، پیر و جوان، دانشگاهی و دانشجو، مهندسان و متخصصان و شهری و دهاتی آباد خواهند کرد ایشان شرکت در جهاد سازندگی و ساختن خرابه‌های کشور را از هر عبادتی بالاتر شمرده و از مردم خواست به جای سفرهای زیارتی مستحبی در جهاد سازندگی شرکت کنند؛ زیرا ثواب شرکت و حضور در جهاد سازندگی بالاتر از زیارت مستحبی مکه، مدینه و عتبات عالیات است

عملکرد

عملکرد جهاد سازندگی را در سه بخش می‌توان تقسیم کرد:

1. خدمات به روستاها و مناطق محروم کشور: جهاد سازندگی با توجه به اولویت رسیدگی به روستاها کارهای فراوانی را در روستاها انجام داد. دولت در ۱/۷/۱۳۵۸ با اشاره به همکاری دولت و مردم با جهاد سازندگی، طی گزارشی، ساختن و تعمیر صدها کیلومتر راه روستایی و صدها فعالیت عمرانی عمومی، مانند حمام، مدرسه، درمانگاه، مسجد و غسالخانه، اجرای صدها پروژه حفر چاه، نصب مخزن لوله‌کشی آب و ده‌ها سد خاکی و برق‌رسانی در روستاهای کشور و همچنین لایروبی صدها قنات و ارائه خدمات درمانی، بهداشتی و دارویی و دامپزشکی، صدها کلاس اسلام‌شناسی، سوادآموزی، آموزش فنی و حرفه‌ای و دیگر کارهای فرهنگی و خدماتی و عمرانی را بخشی از عملکرد جهاد سازندگی دانست هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۶۳ پس از ستایش بسیار از عملکرد جهاد سازندگی، به برق‌رسانی و آب‌رسانی به چندین هزار روستا، ساخت بیش از چهل هزار کیلومتر جاده روستایی و لایروبی سیزده هزار قنات و حفر پنج هزار چاه عمیق و نیمه‌عمیق و بسیاری از کارهای خدماتی عمرانی اشاره کرد این نهاد مردمی در سال‌های بعد نیز طرح‌های بسیاری را در تأمین آب کشاورزی و آب آشامیدنی، سدسازی، احیا و اصلاح مراتع، دام و طیور، صنایع گوناگون معدنی، فلزی، دستی، شیمیایی، نساجی و طرح‌های بسیاری در زمینه راه و ترابری، احداث جاده‌های روستایی، بهداشت و درمان و تغذیه انجام داده است جهاد سازندگی در بخش عشایر نیز موفق به اجرای بیش از دو هزار پروژه راه‌سازی، ساخت مدرسه، جایگاه سوخت، چاه کشاورزی و برق‌رسانی شد و با احداث جایگاه‌های توزیع سوخت، از تخریب مراتع و بوته‌کنی جلوگیری کرد. در بخش منابع طبیعی نیز با اجرای طرح ساماندهی خروج دام از جنگل، به منظور محافظت از منابع جنگل‌های شمال ایران، مدیریت و احیا و غنی‌سازی جنگل‌های دیگر مناطق کشور، اجرای طرح ملی تعاون دام و مرتع، توسعه فضای سبز و جنگل‌کاری در همه نقاط کشور و ایجاد کمربندهای سبز حفاظتی، اقدامات مفیدی انجام داده است تلاش‌های شبانه‌روزی جهاد سازندگی به گونه‌ای بود که در نخستین دهه فعالیت‌های خود تا حد زیادی محرومیت را از چهره بسیاری از مناطق روستایی محروم و دورافتاده زدود
2. خدمات در جنگ تحمیلی: امام‌خمینی و مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران، ازجمله سیدعلی خامنه‌ای و اکبر هاشمی رفسنجانی از عملکرد جهاد سازندگی در جبهه و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ستایش کرده‌اند و برخی تلاش‌های آنان را که در پیروزی‌های جنگ تأثیر بسیاری داشته است، از قبیل راه‌سازی، تدارکات، حمل و نقل مهمات، خاکریزها و سنگرسازی برشمرده‌اند دیگر کارگزاران نظام اسلامی نیز پس از ستودن عملکرد جهاد، به فهرستی از فعالیت‌های آن نهاد اشاره کرده‌اند:
3. خدمات در خارج از کشور: کمک به محرومان در جهاد سازندگی ویژه ایران نبوده است، بلکه برخی مناطق محروم کشورهای مسلمان نیز از این کمک‌ها برخوردار بوده‌اند. در پی دیدار سیدعلی خامنه‌ای در ۱۳۶۴ از چند کشور آفریقایی، جهاد سازندگی مأموریت یافت در کشور تانزانیا طرح‌های توسعه روستایی را اجرا کند. پس از آن، قلمرو فعالیت جهاد به سیرالئون، غنا و لبنان نیز گسترش یافت و دفاتر جهاد سازندگی در این کشورها تأسیس شد اجرای طرح‌های کشت آبی و دیم، تهیه و توزیع ادوات صیادی، آموزش روستاییان و کشاورزان، ارائه خدمات و احداث مراکز درمانی و ساخت دبیرستان و فروشگاه‌های عرضه محصولات کشاورزی ازجمله فعالیت‌های جهاد سازندگی در این کشورها بوده است

حضور جهاد سازندگی در دفاع مقدس

حضور جهاد سازندگی در دفاع

جهاد سازندگی تنها یک روز پس از آغاز جنگ تحمیلی در اول مهر ۱۳۵۹ ستاد جنگ جهاد را تشکیل داد و همه استان‌های کشور بسیج شدند و ستادهای پشتیبانی خود را در مناطق عملیاتی تشکیل دادند؛ برای نمونه جهادهای استان گیلان و قزوین در گیلان غرب و جهاد تهران در آبادان مسقر شدند مردم با اعتمادی که به این نهاد داشتند، طی هشت سال جنگ کمک‌های خود را به آن برای ارسال به جبهه دادند. این کمک‌ها بسیار متنوع و گسترده بود. تنها در سال ۱۳۶۳ مردم هفتاد کیلو طلا به جبهه اهدا کردند
جهاد سازندگی با چهل گردان مهندسی ـ رزمی و چهار قرارگاه عملیاتی و پشتیبانی جنگ، در تمامی عملیات‌ها حضوری فعال داشت و پیشاپیش رزمندگان زیر آتش دشمن به خاک‌ریززنی، سنگرسازی، جاده‌سازی، کانال‌کشی و پل‌سازی مشغول بود به همین دلیل امام‌خمینی جهادگران را سنگرسازان بی‌سنگر خواند به عنوان نمونه، در شکست حصر آبادان، جهاد سازندگی استان فارس نقش برجسته‌ای داشت. با وجود تسلط دشمن بر جاده اهواز و آبادان، جهاد سازندگی یک جاده فرعی از اهواز به ذوالفقاریه آبادان در زیر آتش دشمن کشید. به گفته ناطق نوری، سرهنگ نیاکی از لشکر ۸۸ در حال گریستن، همه این موفقیت‌ها را مدیون جهاد سازندگی شمرد
وظایف محول به جهاد سازندگی در طول جنگ، پشتیبانی و امور مهندسی جبهه و بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده بوده است. احداث ۲۰۵/۷۴ کیلومتر خاکریز، ۲۹۴۴۷ سنگر، ۱۱۸۴۶ کیلومتر راه، ساخت ۴۸۰۷ پل، ۳۵ اسکله، سی سد و حفر ۲۱۶ کیلومتر کانال نمونه‌ای از عملکرد جهاد سازندگی طی سالیان جنگ است. طراحی و ساخت طولانی‌ترین پل شناور جهان !پل خیبر! به طول چهارده کیلومتر، که ارتباط جزایر مجنون و ساحل مور را امکان‌پذیر می‌ساخت و همچنین ساخت پل بعثت روی دهانه اروند با طول نهصد متر و عرض دوازده متر با مهندسی پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی خراسان از کارهای برجسته جهاد سازندگی در دفاع به‌شمار می‌آید پس از پایان جنگ، جهاد سازندگی با تمام امکانات خود به بازسازی مناطق جنگ‌زده پرداخت که از طرح‌های شاخص آن می‌توان به آماده‌سازی شهر جدید قصر شیرین، لوله‌گذاری آب شرب قصر شیرین و لایروبی رودخانه بهمن‌شیر اشاره کرد جهاد سازندگی شهدای بسیاری نیز تقدیم اسلام و انقلاب اسلامی کرده است بر اساس آمارهای اعلام‌شده، شمار شهدای جهاد از ۲۵۰۰ تا ۳۳۰۰ نفر بوده است !سنگرسازان بی‌سنگر!.

توصیه‌ها و هشدارها

امام‌خمینی در موارد بسیاری از جهادگران می‌خواست جهاد سازندگی را با جهاد با نفس توأم کنند و نیز بارها به آنان سفارش کرد تلاش کنند خدمت آنان به بندگان خدا و محرومان، خالص و برای خدا باشد ایشان با اشاره به موفقیت جهاد سازندگی در خدمت به محرومان، سرّ موفقیت آنان را در اخلاص و نداشتن چشمداشت از دیگران و بودن با مردم و روحانیت دانست و یادآور شد همراهی مردم و روحانیت باعث سازندگی می‌شود و کنارگذاشتن آن دو موجب نابسامانی و فساد؛ همان‌گونه که در پنجاه سال گذشته بود
امام‌خمینی تلاش بیشتر جهادگران را برای رهایی از وابستگی خواستار شد و وابستگی و نیاز کشور را در ارزاق عمومی به آمریکا مایه ننگ کشور و سبب وابستگی سیاسی و دیگر وابستگی‌ها شمرد ایشان از جهادگران خواست مواظب نفوذی‌هایی که بر خلاف ملت و اسلام تبلیغات می‌کنند، باشند و آنها را طرد کنند؛ زیرا آنان نمی‌گذارند جهاد سازندگی، چنان‌که بخواهد، تحقق پیدا کند ایشان کسانی را که در جهاد کارهایی بر خلاف موازین انجام می‌دادند، افرادی دانست که با هدف تنفر مردم از جهادگران در جهاد نفوذ کرده‌اند
امام‌خمینی نیز در جمع اعضای جهاد سازندگی قم دربارهٔ توطئه‌های عوامل آمریکا زیر نام گروه‌های چپ هشدار داد و از آنان خواست این گروه‌ها را هدایت کنند و نگذارند تبلیغات نادرست و کارهای خلاف انجام دهند هشدارهای مکرر امام‌خمینی دربارهٔ نفوذی‌ها در جهاد سازندگی بدان جهت بود که در آغاز کار، گروهی از افراد ناصالح در جهاد نفوذ کرده بودند که با این هشدارها تصفیه شدند.

ادغام جهاد سازندگی و وزارت کشاورزی

پس از رحلت امام‌خمینی، جهاد سازندگی در قالب یکی از وزارتخانه‌های موفق به تلاش‌های خود ادامه داد؛ اما بعدها از نگاه قوه مجریه، فعالیت دو وزارتخانه جهاد سازندگی و کشاورزی به موازات هم، در بخش عمران روستایی و کشاورزی، سبب ناهماهنگی‌هایی به‌ویژه در بخش کشاورزی شده بود و ادغام آن دو گامی در مسیر بهبود وضعیت به‌شمار می‌آمد. دولت با تقدیم لایحه‌ای به مجلس، خواستار تمرکز امور کشاورزی، دام، عمران و توسعه روستایی در یک وزارتخانه شد. پس از بحث و بررسی‌های لازم در ششم و دهم دی‌ماه سال ۱۳۷۹ قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی دربردارنده ۱۵ ماده و ۶ تبصره از تصویب مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان گذشت.

پیوند به بیرون

• محمدصادق مزینانی، «جهاد سازندگی»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۴، ص۱۹۵–۲۰۶.