ارتباطات: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(اصلاح ارقام، اصلاح نویسه‌های عربی) |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
جایگاه ارتباطات به عنوان نهادی فراگیر و اثرگذار بر [[فرهنگ]] و جامعه همواره مورد توجه بوده است. بسیاری از فقهای معاصر شیعه با وجود برخی دیدگاه‌های انتقادی درباره شیوه به‌کارگیری ابزارهای ارتباطی نو، روابط اجتماعی خود را در گستره شبکه ارتباطی روز تنظیم کردند و از ظرفیت‌های گوناگونِ ابزارهای ارتباطی بهره گرفته‌اند. امام خمینی در دوران [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی]]، ابزارهای ارتباطی را متناسب با اقتضائات زمانه به‌کار گرفت؛ سفر به [[فرانسه]]، مصاحبه با روزنامه‌نگاران و مطبوعات جهان، شرح وضعیت سینما و تئاتر پیش و پس از پیروزی انقلاب و تأکید بر تبلیغات در [[جنگ تحمیلی]] گویای اهمیت ارتباطات نزد ایشان است. ایشان در مناسبت‌های مختلف به رسانه‌های ارتباطی توصیه می‌کرد که در خدمت رشد و پیشرفت مردم و کشور باشند و عوامل انسانی ارتباطات جمعی را نیز از نومیدکردن مردم، القای ناتوانی و تبلیغ [[غرب‌زدگی]] و [[شرق‌زدگی]] برحذر می‌داشت. | جایگاه ارتباطات به عنوان نهادی فراگیر و اثرگذار بر [[فرهنگ]] و جامعه همواره مورد توجه بوده است. بسیاری از فقهای معاصر شیعه با وجود برخی دیدگاه‌های انتقادی درباره شیوه به‌کارگیری ابزارهای ارتباطی نو، روابط اجتماعی خود را در گستره شبکه ارتباطی روز تنظیم کردند و از ظرفیت‌های گوناگونِ ابزارهای ارتباطی بهره گرفته‌اند. امام خمینی در دوران [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی]]، ابزارهای ارتباطی را متناسب با اقتضائات زمانه به‌کار گرفت؛ سفر به [[فرانسه]]، مصاحبه با روزنامه‌نگاران و مطبوعات جهان، شرح وضعیت سینما و تئاتر پیش و پس از پیروزی انقلاب و تأکید بر تبلیغات در [[جنگ تحمیلی]] گویای اهمیت ارتباطات نزد ایشان است. ایشان در مناسبت‌های مختلف به رسانه‌های ارتباطی توصیه می‌کرد که در خدمت رشد و پیشرفت مردم و کشور باشند و عوامل انسانی ارتباطات جمعی را نیز از نومیدکردن مردم، القای ناتوانی و تبلیغ [[غرب‌زدگی]] و [[شرق‌زدگی]] برحذر می‌داشت. | ||
==معنای لغوی و اصطلاحی== | ==معنای لغوی و اصطلاحی== | ||
ارتباطات جمع ارتباط و از ریشه «ربط» به معنای بستن، رابطه، پیوند، پیوستگی و بستن چیزی با چیز دیگر است.<ref>معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۸۹؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱/۱۳۷۹.</ref> ارتباط آن‌گاه که به‌مثابه یک پدیده اجتماعی مورد توجه قرار گیرد، جریانِ معنا میان انسان‌ها از طریق مبادله پیام است.<ref>فرهنگی، ارتباطات انسانی، ۱/۶-۹.</ref> ابزار انتقال پیام نیز طیفی گسترده، از یک نگاهِ مبادله‌شده میان دو شخص تا اشیا و نهادها و ابزار | ارتباطات جمع ارتباط و از ریشه «ربط» به معنای بستن، رابطه، پیوند، پیوستگی و بستن چیزی با چیز دیگر است.<ref>معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۸۹؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱/۱۳۷۹.</ref> ارتباط آن‌گاه که به‌مثابه یک پدیده اجتماعی مورد توجه قرار گیرد، جریانِ معنا میان انسان‌ها از طریق مبادله پیام است.<ref>فرهنگی، ارتباطات انسانی، ۱/۶-۹.</ref> ابزار انتقال پیام نیز طیفی گسترده، از یک نگاهِ مبادله‌شده میان دو شخص تا اشیا و نهادها و ابزار ویژه ارتباطی مانند [[روزنامه]]، [[تلویزیون]]، [[رادیو]] و [[کتاب و کتاب‌خوانی|کتاب]] را دربر می‌گیرد.<ref>ساروخانی، جامعه‌شناسی ارتباطات، ۵.</ref> کارکرد قابل توجه این پدیده اجتماعی در جهان امروز باعث شده است که مطالعات گسترده و بررسی‌های ژرف درباره آن، یک دانش میان‌رشته‌ای با عنوان ارتباطات<ref>مولانا، دانش ارتباطات، ۲۸.</ref> را به وجود آورد که دو وجه اصلی فناوری و جهت‌گیری انسانی در آن قابل تفکیک است.<ref>مولانا، جریان بین‌المللی، ۱۲.</ref> آنچه بیشتر مورد توجه متخصصان حوزه ارتباطات قرار دارد، گونه ویژه‌ای از جریان تولید و توزیع و مبادله پیام است که از طریق وسایل ارتباط‌جمعی انجام می‌شود.<ref>معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۴۴؛ ساروخانی، جامعه‌شناسی ارتباطات، ۴۹.</ref> | ||
==پیشینه== | ==پیشینه== | ||
نقش و جایگاه ارتباطات به عنوان شبکه‌ای فراگیر و نهادی اثرگذار بر [[فرهنگ]] و [[جامعه]]<ref>یوسف‌زاده و دیگران، درآمدی، ۱۱۱-۱۱۲.</ref> که گستره جامعه و فرهنگ را مسخر خویش کرده، همواره مورد توجه بوده است. از سوی دیگر، خود «[[دین]]» به عنوان مجموعه‌ای از آموزه‌های قدسی نازل شده، اصالتاً گونه‌ای از پیام است و ماهیتی ارتباطی دارد<ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۱۰۱.</ref> که همواره به شیوه‌های گوناگون نوشتاری، گفتاری و رفتاری در چرخه‌های ارتباطی عمودی و افقی توزیع و مبادله می‌شده است.<ref>شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۱.</ref> [[پیامبران الهی]] با عنوان «رسول» و «نبی» دارای هویتی ارتباطی‌اند<ref>خان‌محمدی، تحلیلی بر سیره، ۳۹.</ref> و دین را که مجموعه‌ای از پیام‌های نظام‌مند الهی است، <ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۱۰۱.</ref> برای ایجاد تغییرات متناسب در کلیت نظام اجتماعی، اصلاح ساختارها، تولید و بازتولید نهادها، پالایش فرهنگ، [[تربیت]] و [[تزکیه]] انسان‌ها، تنظیم روابط و هدایت و کنترل رفتارها ارائه کرده‌اند و در چارچوب شرایط و فرصت‌های اجتماعی، همواره از ارتباطات و ابزارهای عصری آن، <ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۲۴۱.</ref> مانند گفتگو، <ref>بقره، ۲۵۸؛ انبیاء، ۵۲-۶۹.</ref> نامه‌نگاری و نوشتار<ref>نمل، ۲۸-۳۰.</ref> و آموزش<ref>آل عمران، ۱۶۴؛ جمعه، ۲.</ref> بهره گرفته‌اند و اساساً [[قرآن کریم]] که کتاب و [[معجزه]] جاودانه [[پیامبر اکرم(ص)]] است، ماهیتی ارتباطی دارد. سبک زندگی و شیوه تعامل و ارتباط میان فردی و چهره‌به‌چهره پیامبر اکرم(ص)، <ref>الویری، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، ۴۳-۴۸ و ۵۳.</ref> مهربانی، اخلاق‌مداری و جاذبه رفتاری ایشان که عامل مهمی در برقراری ارتباط با [[مردم]] بود، <ref>بقره، ۸۳؛ آل عمران، ۱۵۹؛ مؤمنون، ۹۶.</ref> نامه‌نگاری آن حضرت با زمامداران عصر خویش و بستن معاهده‌ها و پیمان‌های اجتماعی، <ref>← احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۶-۷، ۲۳-۲۴، ۳۲ و ۳۳.</ref> خطابه‌های [[امام‌علی(ع)]]، دعاهای [[امام‌سجاد(ع)]]، مجلس درس [[امام‌باقر(ع)]] و [[امام‌صادق(ع)]]، <ref>امین، سیره معصومان، ۵/۶۶.</ref> مذاکرات و مباحثات علمی و اعتقادی [[امام‌رضا(ع)]]، <ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱/۱۵۴.</ref> [[سازمان وکالت]] و شبکه‌های گسترده نیابت خاص و عام [[امامان شیعه]]، <ref>جباری، سازمان وکالت، ۱/۱۷؛ اوحدی حائری، سازمان وکالت، ۵۴-۵۵.</ref> همگی گونه‌های مختلفی از فرایند تبادل معنا و پیام در جامعه معاصر آنان بوده است. در همین راستا برخی از گونه‌های ارتباط مانند [[اذان]]، [[مسجد]] و [[منبر]]، <ref>الویری، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، ۵۳.</ref> تحت تاثیر ضرورت‌های ناشی از تبلیغ دین به وجود آمده‌اند و برخی نیز در پرتو این کاربری گسترش یافته‌اند. | نقش و جایگاه ارتباطات به عنوان شبکه‌ای فراگیر و نهادی اثرگذار بر [[فرهنگ]] و [[جامعه]]<ref>یوسف‌زاده و دیگران، درآمدی، ۱۱۱-۱۱۲.</ref> که گستره جامعه و فرهنگ را مسخر خویش کرده، همواره مورد توجه بوده است. از سوی دیگر، خود «[[دین]]» به عنوان مجموعه‌ای از آموزه‌های قدسی نازل شده، اصالتاً گونه‌ای از پیام است و ماهیتی ارتباطی دارد<ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۱۰۱.</ref> که همواره به شیوه‌های گوناگون نوشتاری، گفتاری و رفتاری در چرخه‌های ارتباطی عمودی و افقی توزیع و مبادله می‌شده است.<ref>شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۱.</ref> [[پیامبران الهی]] با عنوان «رسول» و «نبی» دارای هویتی ارتباطی‌اند<ref>خان‌محمدی، تحلیلی بر سیره، ۳۹.</ref> و دین را که مجموعه‌ای از پیام‌های نظام‌مند الهی است، <ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۱۰۱.</ref> برای ایجاد تغییرات متناسب در کلیت نظام اجتماعی، اصلاح ساختارها، تولید و بازتولید نهادها، پالایش فرهنگ، [[تربیت]] و [[تزکیه]] انسان‌ها، تنظیم روابط و هدایت و کنترل رفتارها ارائه کرده‌اند و در چارچوب شرایط و فرصت‌های اجتماعی، همواره از ارتباطات و ابزارهای عصری آن، <ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۲۴۱.</ref> مانند گفتگو، <ref>بقره، ۲۵۸؛ انبیاء، ۵۲-۶۹.</ref> نامه‌نگاری و نوشتار<ref>نمل، ۲۸-۳۰.</ref> و آموزش<ref>آل عمران، ۱۶۴؛ جمعه، ۲.</ref> بهره گرفته‌اند و اساساً [[قرآن کریم]] که کتاب و [[معجزه]] جاودانه [[پیامبر اکرم(ص)]] است، ماهیتی ارتباطی دارد. سبک زندگی و شیوه تعامل و ارتباط میان فردی و چهره‌به‌چهره پیامبر اکرم(ص)، <ref>الویری، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، ۴۳-۴۸ و ۵۳.</ref> مهربانی، اخلاق‌مداری و جاذبه رفتاری ایشان که عامل مهمی در برقراری ارتباط با [[مردم]] بود، <ref>بقره، ۸۳؛ آل عمران، ۱۵۹؛ مؤمنون، ۹۶.</ref> نامه‌نگاری آن حضرت با زمامداران عصر خویش و بستن معاهده‌ها و پیمان‌های اجتماعی، <ref>← احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۶-۷، ۲۳-۲۴، ۳۲ و ۳۳.</ref> خطابه‌های [[امام‌علی(ع)]]، دعاهای [[امام‌سجاد(ع)]]، مجلس درس [[امام‌باقر(ع)]] و [[امام‌صادق(ع)]]، <ref>امین، سیره معصومان، ۵/۶۶.</ref> مذاکرات و مباحثات علمی و اعتقادی [[امام‌رضا(ع)]]، <ref>صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱/۱۵۴.</ref> [[سازمان وکالت]] و شبکه‌های گسترده نیابت خاص و عام [[امامان شیعه]]، <ref>جباری، سازمان وکالت، ۱/۱۷؛ اوحدی حائری، سازمان وکالت، ۵۴-۵۵.</ref> همگی گونه‌های مختلفی از فرایند تبادل معنا و پیام در جامعه معاصر آنان بوده است. در همین راستا برخی از گونه‌های ارتباط مانند [[اذان]]، [[مسجد]] و [[منبر]]، <ref>الویری، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، ۵۳.</ref> تحت تاثیر ضرورت‌های ناشی از تبلیغ دین به وجود آمده‌اند و برخی نیز در پرتو این کاربری گسترش یافته‌اند. | ||
همچنین از آنجاکه آموزه‌های قرآن و [[اهل بیت(ع)]] مهم‌ترین منبع الهام‌بخش | همچنین از آنجاکه آموزه‌های قرآن و [[اهل بیت(ع)]] مهم‌ترین منبع الهام‌بخش هنجارهای ارتباطی برای مسلمانان به شمار می‌آید، <ref>یوسف‌زاده و دیگران، درآمدی، ۱۳۹.</ref> بهره‌گیری از فناوری‌های ارتباطی نزد علمای اسلام نیز سنتی دیرپا بوده و منطق نظری و رویکرد عملی [[مراجع تقلید]] در مواجهه با ابزارهای عصری ارتباطات، بیشتر بر استخدام و به‌کارگیری آنها در راستای تامین غایات مطلوب بوده است.<ref>شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۱.</ref> مطالعات تاریخی درباره کاربست دینی ارتباطات نشان می‌دهد که حساسیت‌ها و مناقشاتی که در چند دهه اخیر درباره رسانه‌های نمایشی مانند تلویزیون، [[سینما]]، [[ماهواره]] و [[اینترنت]] برانگیخته شده، در مقایسه با ابزارهای ارتباطی سنتی مانند کتاب، خطابه، آموزش، بحث و گفتگو، [[شعر]]، [[نقاشی]]، هنرهای تجسمی و حتی رادیو و [[مطبوعات]]، بسی بیشتر بوده است.<ref>شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۲-۲۳.</ref> [[امام‌خمینی]] و بسیاری دیگر از فقهای معاصر شیعه نیز با وجود برخی دیدگاه‌های انتقادی درباره شیوه به‌کارگیری ابزارهای ارتباطی نو، روابط اجتماعی خود را در گستره شبکه ارتباطی عصر خویش تنظیم کرده‌اند و از ظرفیت‌های گوناگونِ ابزارهای ارتباطی بهره گرفته‌اند. | ||
در دوره [[رژیم پهلوی]]، وسایل ارتباطیِ نوپدید مانند رادیو، تلویزیون و مطبوعات پرمخاطب، در انحصار [[محمدرضا پهلوی]] و حکومت وی قرار داشت.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۴۰.</ref> پیامدهای منفی رسانه‌های جمعی در ایران و نیز تشدید برخورد احتیاط‌آمیز علما وضعیت سخت و تنگناهای ارتباطی گوناگونی را فراروی نهضت مردم مسلمان ایران پدید آورده بود و عملاً جریان آگاهی‌بخشی و آهنگ حرکت اجتماعی برای مدتی طولانی، بسیار کند بود.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۴۱؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۶.</ref> دراختیارنداشتن رسانه‌های جمعی روزآمد و نبود امکان اطلاع‌رسانی گسترده به جهانیان، تاسف عمیق امام‌خمینی را برانگیخته بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۹ و ۲۸۵.</ref>؛ اما با این وصف، ایشان از همان امکانات ارتباطی موجود و | در دوره [[رژیم پهلوی]]، وسایل ارتباطیِ نوپدید مانند رادیو، تلویزیون و مطبوعات پرمخاطب، در انحصار [[محمدرضا پهلوی]] و حکومت وی قرار داشت.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۴۰.</ref> پیامدهای منفی رسانه‌های جمعی در ایران و نیز تشدید برخورد احتیاط‌آمیز علما وضعیت سخت و تنگناهای ارتباطی گوناگونی را فراروی نهضت مردم مسلمان ایران پدید آورده بود و عملاً جریان آگاهی‌بخشی و آهنگ حرکت اجتماعی برای مدتی طولانی، بسیار کند بود.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۴۱؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۶.</ref> دراختیارنداشتن رسانه‌های جمعی روزآمد و نبود امکان اطلاع‌رسانی گسترده به جهانیان، تاسف عمیق امام‌خمینی را برانگیخته بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۹ و ۲۸۵.</ref>؛ اما با این وصف، ایشان از همان امکانات ارتباطی موجود و اندک، بیشترین استفاده را می‌کرد<ref>مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۸.</ref> و از هواداران خود می‌خواست تا با استفاده از اعلامیه، نشریه و مجالس دعا و [[ذکر]]، اهداف نهضت را به پیش ببرند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۱؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۱۶.</ref> [[تبعید امام‌خمینی]] از [[ایران]] به [[ترکیه]] و سپس به [[عراق]] از سوی رژیم پهلوی در حقیقت اقدامی در جهت دورکردن ایشان از فضای ارتباطی و قطع ارتباط با انبوه هوادارانش بود<ref>بهشتی‌سرشت و حاتمی، انقلاب اسلامی، ۱۳۱-۱۳۲.</ref>؛ چنان‌که اخراج ایشان از [[عراق]] برای ایجاد گسست در این شبکه ارتباطی بود<ref>سولیوان، ماموریت در ایران، ۱۱۷-۱۱۸؛ ونس، انتخاب دشوار، ۵۴.</ref> که نماد آن نوارهای کاستی بود<ref>الگار، انقلاب اسلامی در ایران، ۱۳۵.</ref> که وظیفه انتقال پیام‌های ایشان را به داخل کشور ایفا می‌کرد.<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲/۹۹.</ref> | ||
==نگاه فقهی== | ==نگاه فقهی== | ||
ورود ابزارهای ارتباط‌جمعی مهمی مانند [[رادیو]] و [[تلویزیون]] به ایران، با کاربرد گسترده آنها برای پخش محتوای ناسازگار با ارزش‌ها و باورهای دینی و اخلاقی موجب شد که فقیهان جانب احتیاط را در نظر بگیرند و با وجود اینکه حکم «آلات مشترکه» تابع شیوه استفاده از آنهاست،<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۴۳/۲۵-۲۶؛ | ورود ابزارهای ارتباط‌جمعی مهمی مانند [[رادیو]] و [[تلویزیون]] به ایران، با کاربرد گسترده آنها برای پخش محتوای ناسازگار با ارزش‌ها و باورهای دینی و اخلاقی موجب شد که فقیهان جانب احتیاط را در نظر بگیرند و با وجود اینکه حکم «آلات مشترکه» تابع شیوه استفاده از آنهاست،<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۴۳/۲۵-۲۶؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۶۰.</ref> نظر مثبتی به آن نداشته باشند و با تکیه بر اینکه حداکثر استفاده مردم از آلات مشترکه، استفاده [[حلال]] نیست، از به‌کارگیری این وسایل منع کنند و حتی از حضور [[روحانیان]] در تلویزیون و ارائه برنامه‌های ارشادی و دینی هم جلوگیری کنند.<ref>متولی، آیت‌الله سیداحمد خوانساری، ۱۵۴.</ref> این نگاه منفی به‌ویژه درباره تلویزیون مدت بیشتری ادامه یافت تا اینکه با افزایش کارکرد مثبت آنها، برخی فقها به‌تدریج و با ملاحظاتی بهره‌گیری از آن را به تشخیص [[عرف]] واگذار کردند<ref>خویی، منهاج الصالحین، ۲/۴.</ref> و سرانجام حکم معمول آلات مشترکه را درباره آن به رسمیت شناختند.<ref>خویی، صراط النجاه، ۲/۲۸۱.</ref> | ||
امام‌خمینی نیز بارها به این نکته تصریح کرده است که اگر از رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر و مطبوعات استفاده نادرست شود، به ابزاری برای تباهی جوانان و تخدیر ملت‌ها تبدیل خواهند شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۴.</ref>{{ببینید|متن=هنر|رادیو|تلویزیون|سینما}} ایشان با توجه به وضعیت نابسامان فرهنگی در سال‌های پیش از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]]، یادآور | امام‌خمینی نیز بارها به این نکته تصریح کرده است که اگر از رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر و مطبوعات استفاده نادرست شود، به ابزاری برای تباهی جوانان و تخدیر ملت‌ها تبدیل خواهند شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۴.</ref>{{ببینید|متن=هنر|رادیو|تلویزیون|سینما}} ایشان با توجه به وضعیت نابسامان فرهنگی در سال‌های پیش از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]]، یادآور شده است که سوء استفاده قدرت‌های سلطه‌جو از فناوری ارتباطات برای نفوذ در جوامع جهان سوم و گسترش فرهنگ ناسازگار با [[ارزش‌ها]] و باورهای مردمان این جوامع، موجب شده بود که بسیاری از علمای مسلمان در رویارویی با ابزارهای جدید ارتباطی مانند رادیو و تلویزیون، جانب احتیاط را در پیش بگیرند و گاهی بهره‌گیری از آنها را ممنوع اعلام کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۷.</ref> خود ایشان نیز گردانندگان رسانه‌های جمعی در دوران پهلوی را «عمال دیکتاتوری» و خود این رسانه‌ها را «کانون پخش فساد» و مروج بی‌بند و باری می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۸۳.</ref> ایشان خاطرنشان کرده است که وسایل ارتباطی همان گونه که می‌توانند با [[فساد]] خود، جامعه‌ای را به [[انحراف]] بکشانند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۹۷.</ref> می‌توانند کارکرد مفید و سازنده داشته باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹ و ۹/۱۵۴.</ref> توجه به همین بُعد موجب شد ایشان برای پیشبرد اهداف نهضت و سرعت‌بخشیدن به حرکت اجتماعی مردم ایران، در بهره‌گیری از ظرفیت گسترده ارتباطات افراد به. یژه روحانیان تردید نکند و حتی بر ضرورت استفاده از آن در زمان حاکمیت طاغوت در حد امکان به دست روحانیان و علما تاکید کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۴۷.</ref> | ||
از سوی دیگر، [[امام‌خمینی]] مجلات و مقالات روزنامه‌ها را در زمانی که خواندن آنها در [[حوزه‌های علمیه|حوزه‌ها]] معمول نبود، مطالعه می‌کرد<ref>خلخالی، مصاحبه، ۴/۵۰.</ref> و با توجه به گسترش مبادلات فرهنگی در جهان امروز، از ورود فقیهان به مباحث و مسائل نوپدید استقبال می‌کرد و استفاده آنان از رادیو، تلویزیون و روزنامه‌ها برای ایفای نقش اجتماعی خویش و پاسخگویی به نیازها را می‌ستود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۶-۱۷۷.</ref>؛ چنان‌که در همین راستا پس از تصویب [[لایحه کاپیتولاسیون]] در سال ۱۳۴۲ و در شرایطی که در حوزه هیچ‌کس رادیو نداشت، ایشان مبلغ دویست تومان پول در اختیار [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] قرار داد و از وی خواست که برای پیگیری اخبار و رساندن آنها به ایشان، رادیو بخرد<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۶.</ref>؛ بنابراین امام‌خمینی | از سوی دیگر، [[امام‌خمینی]] مجلات و مقالات روزنامه‌ها را در زمانی که خواندن آنها در [[حوزه‌های علمیه|حوزه‌ها]] معمول نبود، مطالعه می‌کرد<ref>خلخالی، مصاحبه، ۴/۵۰.</ref> و با توجه به گسترش مبادلات فرهنگی در جهان امروز، از ورود فقیهان به مباحث و مسائل نوپدید استقبال می‌کرد و استفاده آنان از رادیو، تلویزیون و روزنامه‌ها برای ایفای نقش اجتماعی خویش و پاسخگویی به نیازها را می‌ستود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۶-۱۷۷.</ref>؛ چنان‌که در همین راستا پس از تصویب [[لایحه کاپیتولاسیون]] در سال ۱۳۴۲ و در شرایطی که در حوزه هیچ‌کس رادیو نداشت، ایشان مبلغ دویست تومان پول در اختیار [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] قرار داد و از وی خواست که برای پیگیری اخبار و رساندن آنها به ایشان، رادیو بخرد<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۶.</ref>؛ بنابراین امام‌خمینی همان گونه که از طریق قلم و بیان برای پیشبرد [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت]] اقدام به تولید پیام می‌کرد و ارتباط خود را با [[جامعه]] برقرار می‌ساخت، به ابزارهای جدید ارتباطی هم توجه کامل داشت<ref>تافلر، جابجایی در قدرت، ۲/۶۰۸.</ref> و به شایستگی از آن بهره می‌گرفت.<ref>پارسونز، غرور و سقوط، ۱۳۹.</ref> | ||
==نقش و کارکرد وسایل ارتباطی== | ==نقش و کارکرد وسایل ارتباطی== | ||
وسایل ارتباط‌جمعی به دلیل توانایی، سرعت، گستره و گوناگونیِ بیشتر برای انتشار اطلاعات، <ref>معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۱۹۸-۲۱۸.</ref> از اهمیت بالایی برخوردارند و می‌توانند با برجسته‌سازی جریان‌های فکری، سیاسی و اجتماعی، در سطح جامعه فرهنگ‌سازی کنند<ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۲۷۲.</ref> و به دلیل توانمندی در هدایت [[افکار عمومی]]، گونه‌ای از ابزار تولید [[قدرت]] برای نفوذ و سلطه فرهنگی نیز به | وسایل ارتباط‌جمعی به دلیل توانایی، سرعت، گستره و گوناگونیِ بیشتر برای انتشار اطلاعات، <ref>معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۱۹۸-۲۱۸.</ref> از اهمیت بالایی برخوردارند و می‌توانند با برجسته‌سازی جریان‌های فکری، سیاسی و اجتماعی، در سطح جامعه فرهنگ‌سازی کنند<ref>بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۲۷۲.</ref> و به دلیل توانمندی در هدایت [[افکار عمومی]]، گونه‌ای از ابزار تولید [[قدرت]] برای نفوذ و سلطه فرهنگی نیز به شمار می‌آیند.<ref>شیلر، وسایل ارتباط جمعی و امپراتوری امریکا، ۲۰؛ شکرخواه، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، ۸؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۲۸.</ref> ارتباطات در گونه‌های مختلف و متفاوت آن می‌تواند به شکل‌گیری یا بهینه‌سازی ادراکات انسان از محیط اجتماعی یاری رساند<ref>بدیعی، جایگاه، رسالت و مسئولیت اجتماعی روزنامه، ۲۰۶.</ref> و ابزارهای آن با فرض وجود شرایط آرمانی، قادر است که نقش بی‌مانندی در آگاهی‌بخشی و راهنمایی<ref>معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۱۱-۱۵.</ref> و همچنین نقد نابسامانی<ref>علوی، ارتباطات سیاسی، ۹۲-۹۳.</ref> ایفا کند، و با ایجاد فرهنگ مشارکتی و بازکردن فضای سیاسی، زمینه‌ساز پیشرفت اجتماعی باشد.<ref>روحانی، حسن، اندیشه‌های سیاسی اسلام، ۳/۳۹۹.</ref> | ||
از سوی دیگر، [[مرجعیت شیعه]] نیز به شکل یک نهاد هزارساله با ویژگی مهم استقلال از حکومت‌ها، همواره پشتوانه و پناهگاه مردم بوده و ارتباطی وثیق با آنان داشته است.<ref>ربانی، نهاد مرجعیت شیعه، ۱۱۴-۱۱۸.</ref> تکیه بر اصل [[اجتهاد]] که پویایی اجتماعی [[مذهب شیعه]] را به دنبال داشته، خاستگاه حضور گسترده و دایمی فقیهان در متن جامعه<ref>عنایت، | از سوی دیگر، [[مرجعیت شیعه]] نیز به شکل یک نهاد هزارساله با ویژگی مهم استقلال از حکومت‌ها، همواره پشتوانه و پناهگاه مردم بوده و ارتباطی وثیق با آنان داشته است.<ref>ربانی، نهاد مرجعیت شیعه، ۱۱۴-۱۱۸.</ref> تکیه بر اصل [[اجتهاد]] که پویایی اجتماعی [[مذهب شیعه]] را به دنبال داشته، خاستگاه حضور گسترده و دایمی فقیهان در متن جامعه<ref>عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ۲۷۵.</ref> و بهره‌گیری از گونه‌های مختلف ارتباطات بوده است. نهاد مرجعیت برای مدت‌های طولانی با تلاش فقها به صورت غیر متمرکز اداره می‌شد. در این ساختار پراکنده منطقه‌ای، مردم در هر اقلیم جغرافیایی به نزدیک‌ترین فقیه مراجعه می‌کردند.<ref>روحبخش، میراث مرجعیتی، ۱۲۰.</ref> در دو سده اخیر، حوزه اقتدار و اثرگذاری مراجع شیعه، گستره‌ای فرامنطقه‌ای پیدا کرد و حتی در پایان سده سیزده شمسی (میانه قرن نوزده میلادی) در یک‌بازه زمانی صدساله، جهان تشیع شاهد شکل‌گیری مرجعیت کل و فراگیر بود.<ref>عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ۲۷۹.</ref> گسترش و تسهیل ارتباطات از طریق تلگراف و تلفن و ارتقای صنعت چاپ و نشر از مهم‌ترین عوامل تمرکز و گسترش حوزه اقتدار مرجعیت بوده است.<ref>منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ۲.</ref> ابزارهای ارتباطی جدید به فعال‌شدن بیشتر رسانه‌های سنتی فقها و علما یعنی منبر و [[مسجد]] نیز یاری رسانده<ref>مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۵۱.</ref> و تعامل آنها با یکدیگر یک شبکه ارتباطی برای مرجعیت فراهم ساخته است. | ||
امام‌خمینی نیز با جایگاه ارتباطات و به‌ویژه ابزارهای آن مانند رسانه‌های جمعی، و همچنین گستره وسیع و فراگیر مخاطبان آنها در جهان امروز آشنا بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹؛ هیکل، ۲۸۳؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۹.</ref> و همواره به نقش اثرگذار ارتباطات و کارکردهای سه‌گانه انتقادی، راهنمایی و آگاهی‌بخشی وسایل ارتباط‌جمعی توجه ویژه می‌کرد. ایشان رسانه‌های جمعی را به‌مثابه آموزگاری می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹ و ۷/۳۲۳.</ref> که باید وظیفه اصلی خود را [[آموزش و پرورش]] مخاطب قرار دهد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۷۶ و ۹/۱۵۴.</ref> و به دلیل همین رسالت سازندگی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۸۳ و ۱۳/۳۵۶.</ref> و تربیتی رسانه‌های جمعی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹؛ ۹/۸۰ و ۱۳/۱۵۶-۱۵۸.</ref> بر این باور بود که اصلاح رسانه‌های ارتباطی، اصلاح جامعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۴۰ و ۱۳/۱۵۸.</ref> و رشد نیروی انسانی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۸.</ref> و ارتقای علمی و اخلاقی جامعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۷.</ref> را به دنبال خواهد داشت. | امام‌خمینی نیز با جایگاه ارتباطات و به‌ویژه ابزارهای آن مانند رسانه‌های جمعی، و همچنین گستره وسیع و فراگیر مخاطبان آنها در جهان امروز آشنا بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹؛ هیکل، ۲۸۳؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۹.</ref> و همواره به نقش اثرگذار ارتباطات و کارکردهای سه‌گانه انتقادی، راهنمایی و آگاهی‌بخشی وسایل ارتباط‌جمعی توجه ویژه می‌کرد. ایشان رسانه‌های جمعی را به‌مثابه آموزگاری می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹ و ۷/۳۲۳.</ref> که باید وظیفه اصلی خود را [[آموزش و پرورش]] مخاطب قرار دهد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۷۶ و ۹/۱۵۴.</ref> و به دلیل همین رسالت سازندگی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۸۳ و ۱۳/۳۵۶.</ref> و تربیتی رسانه‌های جمعی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹؛ ۹/۸۰ و ۱۳/۱۵۶-۱۵۸.</ref> بر این باور بود که اصلاح رسانه‌های ارتباطی، اصلاح جامعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۴۰ و ۱۳/۱۵۸.</ref> و رشد نیروی انسانی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۸.</ref> و ارتقای علمی و اخلاقی جامعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۷.</ref> را به دنبال خواهد داشت. | ||
| خط ۲۵: | خط ۲۵: | ||
از سوی دیگر، امام‌خمینی [[جامعه اسلامی]] را نیازمند وجود ابزاری با رویکرد انتقادی می‌دانست؛ زیرا بر این اعتقاد بود که [[احیاگری و اصلاح|اصلاح]] و پیشرفت هر جامعه‌ای تنها در پرتو [[انتقاد]] امکان‌پذیر است و این هدف زمانی تامین می‌گردد که انتقادها نه به صورت مخاصمه، بلکه به صورت ارشادی انجام شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۱.</ref> آگاهی‌بخشی رسانه‌های ارتباطی نیز به عنوان ماموریت ذاتی آنها، همواره مورد توجه امام‌خمینی بود؛ هرچند ایشان در راستای مصالح کلی جامعه بر این باور بود که اطلاع‌رسانی عمومی نباید مخل منافع جمعی و مصالح کلی نظام باشد. در این زمینه می‌توان به شرایط ویژه مانند زمان [[جنگ تحمیلی|جنگ]] اشاره کرد که به صورت طبیعی محدودیت‌هایی برای اطلاع‌رسانی با وسایل ارتباطی ایجاد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۴۸ و ۱۳/۲۲۸، ۲۶۳.</ref> انتشار آزادانه مطالبی که [[عفت|عفت عمومی]] را خدشه‌دار کند و تباهی [[جوانان]] را به دنبال آورد نیز جزو محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های کارکرد ابزارهای ارتباطی و رسانه‌های جمعی است که امام‌خمینی به آنها اشاره کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۵-۴۳۶.</ref> | از سوی دیگر، امام‌خمینی [[جامعه اسلامی]] را نیازمند وجود ابزاری با رویکرد انتقادی می‌دانست؛ زیرا بر این اعتقاد بود که [[احیاگری و اصلاح|اصلاح]] و پیشرفت هر جامعه‌ای تنها در پرتو [[انتقاد]] امکان‌پذیر است و این هدف زمانی تامین می‌گردد که انتقادها نه به صورت مخاصمه، بلکه به صورت ارشادی انجام شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۱.</ref> آگاهی‌بخشی رسانه‌های ارتباطی نیز به عنوان ماموریت ذاتی آنها، همواره مورد توجه امام‌خمینی بود؛ هرچند ایشان در راستای مصالح کلی جامعه بر این باور بود که اطلاع‌رسانی عمومی نباید مخل منافع جمعی و مصالح کلی نظام باشد. در این زمینه می‌توان به شرایط ویژه مانند زمان [[جنگ تحمیلی|جنگ]] اشاره کرد که به صورت طبیعی محدودیت‌هایی برای اطلاع‌رسانی با وسایل ارتباطی ایجاد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۴۸ و ۱۳/۲۲۸، ۲۶۳.</ref> انتشار آزادانه مطالبی که [[عفت|عفت عمومی]] را خدشه‌دار کند و تباهی [[جوانان]] را به دنبال آورد نیز جزو محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های کارکرد ابزارهای ارتباطی و رسانه‌های جمعی است که امام‌خمینی به آنها اشاره کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۵-۴۳۶.</ref> | ||
==نقش ارتباطات در نهضت اسلامی== | ==نقش ارتباطات در نهضت اسلامی== | ||
[[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی مردم ایران]] در آغاز از شبکه ارتباطات سنتی شامل منبر، مسجد، مراسم عزاداری [[امام‌حسین(ع)]]، سخنرانی، تلگراف و همچنین صدور [[فتوا]] و اعلامیه فقها و مراجع دینی بهره می‌برد.<ref>مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۷-۱۴۹.</ref> بهره‌وری مناسب این رویکرد، قدرت پایگاه‌های ارتباطات سنتی نظیر مساجد، منابر، تکایا و [[بازار|بازارها]] و همچنین جایگاه ارتباط‌گران سنتی مانند علما و مراجع را آشکار ساخت.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۳۹.</ref> تلاش‌های اجتماعی امام‌خمینی در این دوره بر بهینه‌سازی شبکه روحانیان و مساجد سراسر کشور متمرکز بود تا علما و روحانیان از طریق پایگاه سنتی و دینی مساجد بیشترین بهره ارتباطی را برای تامین کارکرد آگاهی‌بخشی و راهنمایی مردم به | [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی مردم ایران]] در آغاز از شبکه ارتباطات سنتی شامل منبر، مسجد، مراسم عزاداری [[امام‌حسین(ع)]]، سخنرانی، تلگراف و همچنین صدور [[فتوا]] و اعلامیه فقها و مراجع دینی بهره می‌برد.<ref>مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۷-۱۴۹.</ref> بهره‌وری مناسب این رویکرد، قدرت پایگاه‌های ارتباطات سنتی نظیر مساجد، منابر، تکایا و [[بازار|بازارها]] و همچنین جایگاه ارتباط‌گران سنتی مانند علما و مراجع را آشکار ساخت.<ref>فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۳۹.</ref> تلاش‌های اجتماعی امام‌خمینی در این دوره بر بهینه‌سازی شبکه روحانیان و مساجد سراسر کشور متمرکز بود تا علما و روحانیان از طریق پایگاه سنتی و دینی مساجد بیشترین بهره ارتباطی را برای تامین کارکرد آگاهی‌بخشی و راهنمایی مردم به دست آورند.<ref>مولانا، دانش ارتباطات، ۱۴۳؛ جعفریان، ۲۷۹-۲۸۱؛ فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند، ۲۸.</ref> دستاورد این رویکرد، تبدیل مساجد به کانون ارتباطات مسلمانان انقلابی در سال‌های دهه چهل و پنجاه شمسی بود<ref>مهری، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، ۲۶؛ جمالزاده و امینیان، نقش مساجد در پیروزی انقلاب، ۱۶۵؛ اخوان مفرد، ایدئولوژی انقلاب ایران، ۱۹۴-۱۹۵.</ref> که در چارچوب شبکه ارتباطی پدید آمده بود و آگاهی‌بخشی فراگیر و راهنمایی عمومی به سوی الگوهای ارزشی و دینی<ref>میزبانی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب، ۳۶ و ۴۳.</ref> و همچنین انتقاد از نظام اجتماعی حاکم<ref>میزبانی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب، ۵۴؛ فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند، ۳۱-۳۲؛ مهری، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، ۱۸۵.</ref> به صورت هم‌زمان انجام می‌شد. ارتباطات شکل‌گرفته بر محور مسجد، چنان فراگیر شد که تقریباً از سال ۱۳۵۶، انحصار رسانه‌ای [[رژیم پهلوی]] شکست.<ref>استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۱۲۹-۱۳۰.</ref> برخی از حوزویان طرفدار امام‌خمینی، با وجود تنگناهای تحمیل‌شده و با امکانات بسیار ابتدایی، اقدام به انتشار پنهانی نشریه‌هایی کردند و این پیشرفتی بود که به گفته [[سیدمحمود طالقانی]] تا سال‌های طولانی چنین انتظاری از [[روحانیت]] نمی‌رفت.<ref>روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۹۵.</ref> | ||
با گسترش خطوط تلفن و پیشرفت ابزار چاپ و نشر، در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت ارتباطات در نهضت اسلامی بهبود چشمگیری یافت. نوارهای ضبط صوت<ref>احمدی میانجی، خاطرات، ۲۰۷.</ref> و دیوارنوشته‌ها و پارچه‌نوشته‌ها به | با گسترش خطوط تلفن و پیشرفت ابزار چاپ و نشر، در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت ارتباطات در نهضت اسلامی بهبود چشمگیری یافت. نوارهای ضبط صوت<ref>احمدی میانجی، خاطرات، ۲۰۷.</ref> و دیوارنوشته‌ها و پارچه‌نوشته‌ها به گونه‌ای در خدمت اهداف اسلامی نهضت امام‌خمینی به‌کار گرفته شد که نگاه پرسشگرانه اندیشمندان علوم اجتماعی و پژوهشگران حوزه ارتباطات را به خود جلب کرد.<ref>شکرخواه، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، ۶-۷؛ فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۶۳.</ref> در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ بهره‌گیری از مجالس [[دعا]] و تذکر، مراسم هفتم و چهلم شهدای درگیری‌های شهری، آیین‌هایی مانند [[نماز عید فطر]]، [[تظاهرات تاسوعا و عاشورا|راهپیمایی تاسوعا و عاشورا،]] سخنرانی‌ها و روضه‌خوانی‌های سیاسی مذهبی در مساجد و تکایا، <ref>نقیب‌زاده و امانی، نقش روحانیت شیعه، ۱۵۱-۱۵۶؛ بهشتی‌سرشت و حاتمی، انقلاب اسلامی، ۱۳۵.</ref> همگی در شبکه ارتباطی گسترده مردمی تعریف شد و بر دامنه نفوذ و تاثیر ارتباطات سنتی افزود. سرانجام در آخرین روزهای حکومت پهلوی، اعتصاب گسترده روزنامه‌نگاران در اعتراض به سانسور تحمیلی از سوی رژیم، موجب شد مطبوعات رسمی ایران نیز به شبکه ارتباطات انقلابیان اضافه شوند.<ref>سفری، قلم و سیاست، ۴/۶۳-۶۵.</ref> [[امام‌خمینی]] در پیامی خواستار شکسته‌شدن اعتصاب روزنامه‌نگاران به نفع پوشش اخبار انقلاب گردید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۵۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مطبوعات|اعتصاب}} ایشان با توجه به همکاری نزدیک کارکنان مخابرات با نهضت اسلامی و رساندن سخنان و پیام‌های ایشان به داخل کشور، در روزهای حضور ایشان در [[نوفل لوشاتو]]، پس از پیروزی انقلاب در دو دیدار با گروهی از کارکنان شرکت مخابرات، با اشاره به نقشی که آنان در فراهم‌ساختن امکان ارتباط ایشان با داخل ایران، به‌رغم اعتصاب‌ها داشتند، از آنان تشکر کرده و کار آنان را خدمت بزرگی به پیشرفت نهضت شمرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۱۴ و ۸/۱۰۵.</ref> | ||
==اهتمام ویژه امام‌خمینی== | ==اهتمام ویژه امام‌خمینی== | ||
مروری بر دیدگاه‌های نظری و سیره عملی امام‌خمینی در مطالعه کتاب‌ها، نشریات و روزنامه‌ها<ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۷.</ref> و نگارش کتاب‌هایی مانند [[کشف اسرار (کتاب)|کشف اسرار]] و [[ولایت فقیه (کتاب)|ولایت فقیه]]، [[سخنرانی‌های امام‌خمینی|سخنرانی]]، منبر و گوش‌دادن به رادیو و حتی گوش‌دادن به بخش خبری رادیوهای بیگانه، <ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۸ و ۴۱۱.</ref> صدور بیانیه‌ها و پیام‌های سیاسی و اجتماعی، استفاده از تلفن، تلگراف و ضبط صوت<ref>سولیوان، ماموریت در ایران، ۱۱۷-۱۱۸؛ سالینجر، ۱۰۱؛ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۲.</ref> در تناسب با شرایط و اقتضائات زمانه بود. ازجمله موارد دیگر، تصمیم ایشان بر مهاجرت به فرانسه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۲-۵۰۳.</ref> برای رساندن صدای ملت [[ایران]] به جهان، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۲۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|هجرت امام‌خمینی|نوفل لوشاتو}} مصاحبه با روزنامه‌نگاران و مطبوعات مطرح جهان به‌ویژه در روزهای اقامت در فرانسه، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱ و ۷۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مصاحبه‌ها}} شرح وضعیت سینما و تئاتر پیش و پس از پیروزی انقلاب، <ref>همان، ۹/۱۵۵-۱۵۶.</ref> توصیه به راهپیمایی و حضور انبوه مردم در مناسبت‌های خاص، سفارش به برپایی مراسم عزاداری و مناسک آیینی با حضور اقشار گوناگون<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۴۹-۳۵۰ و ۳۵۴.</ref> و حتی راهنمایی درباره ساختار و محتوای نوحه‌سرایی و اشعار مربوط به تبلیغات در [[جنگ عراق علیه ایران|جنگ تحمیلی]]، همگی گویای اهمیت ارتباطات نزد امام‌خمینی و توجه ویژه ایشان به این عرصه اجتماعی است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۹-۲۳۰؛ ۱۰/۳۱۳-۳۱۴ و ۱۶/۳۴۳-۳۴۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تبلیغات}} ایشان به بهره‌گیری از رسانه‌ها اهمیت می‌داد و پیگیر دقیق بسیاری از برنامه‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بود<ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۹۳ و ۴۱۱-۴۱۲.</ref>؛ چنان‌که همواره در پیاده‌روی صبح و عصر و در حال قدم‌زدن رادیوی کوچکی به دستشان آویزان بود و به | مروری بر دیدگاه‌های نظری و سیره عملی امام‌خمینی در مطالعه کتاب‌ها، نشریات و روزنامه‌ها<ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۷.</ref> و نگارش کتاب‌هایی مانند [[کشف اسرار (کتاب)|کشف اسرار]] و [[ولایت فقیه (کتاب)|ولایت فقیه]]، [[سخنرانی‌های امام‌خمینی|سخنرانی]]، منبر و گوش‌دادن به رادیو و حتی گوش‌دادن به بخش خبری رادیوهای بیگانه، <ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۸ و ۴۱۱.</ref> صدور بیانیه‌ها و پیام‌های سیاسی و اجتماعی، استفاده از تلفن، تلگراف و ضبط صوت<ref>سولیوان، ماموریت در ایران، ۱۱۷-۱۱۸؛ سالینجر، ۱۰۱؛ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۲.</ref> در تناسب با شرایط و اقتضائات زمانه بود. ازجمله موارد دیگر، تصمیم ایشان بر مهاجرت به فرانسه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۲-۵۰۳.</ref> برای رساندن صدای ملت [[ایران]] به جهان، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۲۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|هجرت امام‌خمینی|نوفل لوشاتو}} مصاحبه با روزنامه‌نگاران و مطبوعات مطرح جهان به‌ویژه در روزهای اقامت در فرانسه، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱ و ۷۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مصاحبه‌ها}} شرح وضعیت سینما و تئاتر پیش و پس از پیروزی انقلاب، <ref>همان، ۹/۱۵۵-۱۵۶.</ref> توصیه به راهپیمایی و حضور انبوه مردم در مناسبت‌های خاص، سفارش به برپایی مراسم عزاداری و مناسک آیینی با حضور اقشار گوناگون<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۴۹-۳۵۰ و ۳۵۴.</ref> و حتی راهنمایی درباره ساختار و محتوای نوحه‌سرایی و اشعار مربوط به تبلیغات در [[جنگ عراق علیه ایران|جنگ تحمیلی]]، همگی گویای اهمیت ارتباطات نزد امام‌خمینی و توجه ویژه ایشان به این عرصه اجتماعی است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۹-۲۳۰؛ ۱۰/۳۱۳-۳۱۴ و ۱۶/۳۴۳-۳۴۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تبلیغات}} ایشان به بهره‌گیری از رسانه‌ها اهمیت می‌داد و پیگیر دقیق بسیاری از برنامه‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بود<ref>رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۹۳ و ۴۱۱-۴۱۲.</ref>؛ چنان‌که همواره در پیاده‌روی صبح و عصر و در حال قدم‌زدن رادیوی کوچکی به دستشان آویزان بود و به رادیوهای داخلی و خارجی گوش می‌داد<ref>الیاسی، مصاحبه، ۶/۲۰۰؛ عارفی، مصاحبه، ۶/۲۸۸-۲۹۰.</ref> و حتی در حال بیماری اخبار را از طریق [[صدا و سیما]] و رادیوهای بیگانه پیگیری می‌کرد؛ ازجمله وقتی متوجه شد که [[اجانب|بیگانگان]] از [[بیماری امام‌خمینی|بیماری ایشان]] اطلاع نیافته‌اند، خوشحال شد.<ref>نوربالا، مصاحبه، ۶/۳۵۵؛ محبی، ۶/۳۲۳.</ref> | ||
از سوی دیگر، امام‌خمینی همواره مدافع آزادی بیان در رسانه‌ها و مطبوعات برای نشر حقایق و واقعیات بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۹۲؛ ۴/۲۶۶ و ۵/۴۱۶.</ref> و این آزادی را نخستین گام شکل‌گیری تمدن می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۲-۳۳.</ref> و در همین راستا از [[انتقاد]] سازنده نیز استقبال می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۹ و ۱۹/۳۶۲.</ref> ایشان خواستار آن بود که ارتباطات و ابزارهای آن در یک وضعیت مطلوب با صداقت و شفافیت، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۳.</ref> به مطالبات افکار عمومی توجه کنند و ضمن بازنمایی آنها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۳۵-۵۳۷.</ref> در خدمت [[جامعه]] و اهداف اسلامی آن باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۴ و ۱۳/۱۵۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|آزادی|مطبوعات}} | از سوی دیگر، امام‌خمینی همواره مدافع آزادی بیان در رسانه‌ها و مطبوعات برای نشر حقایق و واقعیات بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۹۲؛ ۴/۲۶۶ و ۵/۴۱۶.</ref> و این آزادی را نخستین گام شکل‌گیری تمدن می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۲-۳۳.</ref> و در همین راستا از [[انتقاد]] سازنده نیز استقبال می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۹ و ۱۹/۳۶۲.</ref> ایشان خواستار آن بود که ارتباطات و ابزارهای آن در یک وضعیت مطلوب با صداقت و شفافیت، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۳.</ref> به مطالبات افکار عمومی توجه کنند و ضمن بازنمایی آنها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۳۵-۵۳۷.</ref> در خدمت [[جامعه]] و اهداف اسلامی آن باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۴ و ۱۳/۱۵۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|آزادی|مطبوعات}} | ||
| خط ۴۱: | خط ۴۱: | ||
* احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، تهران، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۹۹۸م. | * احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، تهران، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۹۹۸م. | ||
* اخوان مفرد، حمیدرضا، ایدئولوژی انقلاب ایران، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | * اخوان مفرد، حمیدرضا، ایدئولوژی انقلاب ایران، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | ||
* استمپل، جان. | * استمپل، جان. دی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش. | ||
* الگار، حامد، انقلاب اسلامی در ایران، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۰ش. | * الگار، حامد، انقلاب اسلامی در ایران، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۰ش. | ||
* الویری، محسن، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، مجله دین و ارتباطات، شماره ۲۱، ۱۳۸۳ش. | * الویری، محسن، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، مجله دین و ارتباطات، شماره ۲۱، ۱۳۸۳ش. | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا. | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش. | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش. | ||
* امین، سیدمحسن، سیره معصومان، ترجمه علی حجتی | * امین، سیدمحسن، سیره معصومان، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، سروش، قصه ارباب معرفت، چاپ دوم، ۱۳۷۶ش. | ||
* | * اوحدی حائری، پروین‌دخت، سازمان وکالت در سیره امامان شیعه، مجله شیعه‌شناسی، شماره ۹، ۱۳۸۴ش. | ||
* بدیعی، نعیم، جایگاه، رسالت و مسئولیت اجتماعی روزنامه، مجله علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، شماره ۱-۲، ۱۳۷۰ش. | * بدیعی، نعیم، جایگاه، رسالت و مسئولیت اجتماعی روزنامه، مجله علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، شماره ۱-۲، ۱۳۷۰ش. | ||
* بهشتی‌سرشت، محسن و حسین حاتمی، انقلاب اسلامی، شبکه اطلاع‌رسانی و رسانه‌های جمعی در دوره اقامت امام‌خمینی در پاریس، مجله علمی | * بهشتی‌سرشت، محسن و حسین حاتمی، انقلاب اسلامی، شبکه اطلاع‌رسانی و رسانه‌های جمعی در دوره اقامت امام‌خمینی در پاریس، مجله علمی پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۲۲، ۱۳۸۹ش. | ||
* بیات، حجت‌الله، دین و مبانی ارتباطات، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۹۵ش. | * بیات، حجت‌الله، دین و مبانی ارتباطات، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۹۵ش. | ||
* پارسونز، آنتونی، غرور و سقوط، ترجمه حسن‌پاشا شریفی، تهران، رل نو، چاپ اول، ۱۳۶۳ش. | * پارسونز، آنتونی، غرور و سقوط، ترجمه حسن‌پاشا شریفی، تهران، رل نو، چاپ اول، ۱۳۶۳ش. | ||
* تافلر، الوین، جابجایی در قدرت، ترجمه شهمین‌دخت خوارزمی، تهران، بی‌نا، چاپ سوم، ۱۳۷۱ش. | * تافلر، الوین، جابجایی در قدرت، ترجمه شهمین‌دخت خوارزمی، تهران، بی‌نا، چاپ سوم، ۱۳۷۱ش. | ||
* جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(ع)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | * جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(ع)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | ||
* جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی-پژوهشگاه فرهنگ | * جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی-پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۳ش. | ||
* جمالزاده، ناصر، و مهدی امینیان، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مجله مطالعات فرهنگ-ارتباطات، شماره ۵۴، ۱۳۹۲ش. | * جمالزاده، ناصر، و مهدی امینیان، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مجله مطالعات فرهنگ-ارتباطات، شماره ۵۴، ۱۳۹۲ش. | ||
* خان‌محمدی، کریم، تحلیلی بر سیره ارتباطات میان فردی پیامبر اکرم(ص)، مجله تاریخ اسلام، شماره ۳۷، ۱۳۸۸ش. | * خان‌محمدی، کریم، تحلیلی بر سیره ارتباطات میان فردی پیامبر اکرم(ص)، مجله تاریخ اسلام، شماره ۳۷، ۱۳۸۸ش. | ||
| خط ۶۴: | خط ۶۴: | ||
* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش. | * دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش. | ||
* ربانی خوراسگانی، علی، نهاد مرجعیت شیعه و نقش آن در تحولات اجتماعی معاصر ایران، مجله علمی پژوهشی شیعه‌شناسی، شماره ۱۰، ۱۳۸۴ش. | * ربانی خوراسگانی، علی، نهاد مرجعیت شیعه و نقش آن در تحولات اجتماعی معاصر ایران، مجله علمی پژوهشی شیعه‌شناسی، شماره ۱۰، ۱۳۸۴ش. | ||
* روحانی، حسن، | * روحانی، حسن، اندیشه‌های سیاسی اسلام (مبانی نظری)، تهران، کمیل، چاپ اول، ۱۳۸۸ش. | ||
* روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش. | * روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش. | ||
* روحبخش، رحیم، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی و نهضت امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۴۳، ۱۳۸۱ش. | * روحبخش، رحیم، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی و نهضت امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۴۳، ۱۳۸۱ش. | ||
| خط ۷۵: | خط ۷۵: | ||
* شکرخواه، یونس، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، مجله رسانه، شماره ۱۳، ۱۳۷۲ش. | * شکرخواه، یونس، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، مجله رسانه، شماره ۱۳، ۱۳۷۲ش. | ||
* شیلر، هربرت، وسایل ارتباط جمعی و امپراتوری امریکا، ترجمه احمد میرعابدینی، تهران، سروش، قصه ارباب معرفت، چاپ اول، ۱۳۷۷ش. | * شیلر، هربرت، وسایل ارتباط جمعی و امپراتوری امریکا، ترجمه احمد میرعابدینی، تهران، سروش، قصه ارباب معرفت، چاپ اول، ۱۳۷۷ش. | ||
* صدوق، | * صدوق، محمدبنعلی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق سیدمهدی لاجوردی، تهران، جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق. | ||
* عارفی، حسن، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | * عارفی، حسن، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | ||
* علوی، پرویز، ارتباطات سیاسی، تهران، علوم نوین، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | * علوی، پرویز، ارتباطات سیاسی، تهران، علوم نوین، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | ||
* عنایت، حمید، | * عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش. | ||
* فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (امام‌خمینی در تبعید)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش. | * فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (امام‌خمینی در تبعید)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش. | ||
* فرقانی، محمدمهدی، ارتباطات و توسعه در | * فرقانی، محمدمهدی، ارتباطات و توسعه در اندیشه امام‌خمینی، چاپ‌شده در کتاب‌اندیشه‌های ارتباطی امام‌خمینی، تدوین معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم...، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۱ش. | ||
* همو، درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | * همو، درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | ||
* فرهنگی، علی‌اکبر، ارتباطات انسانی، تهران، رسا، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش. | * فرهنگی، علی‌اکبر، ارتباطات انسانی، تهران، رسا، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش. | ||
| خط ۹۹: | خط ۹۹: | ||
* نوربالا، احمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | * نوربالا، احمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | ||
* ونس، سایروس، انتخاب دشوار (سال‌های بحرانی در سیاست خارجی آمریکا)، ترجمه خیرالله خیری‌اصل، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش. | * ونس، سایروس، انتخاب دشوار (سال‌های بحرانی در سیاست خارجی آمریکا)، ترجمه خیرالله خیری‌اصل، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش. | ||
* | *هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | ||
* هیکل، محمد حسنین، ایران، روایتی که ناگفته ماند، ترجمه حمید احمدی، تهران، الهام، چاپ دوم، ۱۳۶۲ش. | * هیکل، محمد حسنین، ایران، روایتی که ناگفته ماند، ترجمه حمید احمدی، تهران، الهام، چاپ دوم، ۱۳۶۲ش. | ||
* یوسف‌زاده، حسن و دیگران، درآمدی بر ارتباطات جمعی از منظر اسلام، الگوی رسانه مطلوب، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش. | * یوسف‌زاده، حسن و دیگران، درآمدی بر ارتباطات جمعی از منظر اسلام، الگوی رسانه مطلوب، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش. | ||
| خط ۱۰۵: | خط ۱۰۵: | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||
* حمید فاضل قانع، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/588/ ارتباطات]»، [[دانشنامه امام‌خمینی|دانشنامه امام‌خمینی | * حمید فاضل قانع، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/588/ ارتباطات]»، [[دانشنامه امام‌خمینی|دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۱، ص۵۸۸-۵۹۵. | ||
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
نسخهٔ ۳۰ بهمن ۱۴۰۱، ساعت ۲۳:۲۶
ارتباطات، جایگاه و کارکرد ابزارهای ارتباطی و نقش آنها در انقلاب اسلامی.
جایگاه ارتباطات به عنوان نهادی فراگیر و اثرگذار بر فرهنگ و جامعه همواره مورد توجه بوده است. بسیاری از فقهای معاصر شیعه با وجود برخی دیدگاه‌های انتقادی درباره شیوه به‌کارگیری ابزارهای ارتباطی نو، روابط اجتماعی خود را در گستره شبکه ارتباطی روز تنظیم کردند و از ظرفیت‌های گوناگونِ ابزارهای ارتباطی بهره گرفته‌اند. امام خمینی در دوران نهضت اسلامی، ابزارهای ارتباطی را متناسب با اقتضائات زمانه به‌کار گرفت؛ سفر به فرانسه، مصاحبه با روزنامه‌نگاران و مطبوعات جهان، شرح وضعیت سینما و تئاتر پیش و پس از پیروزی انقلاب و تأکید بر تبلیغات در جنگ تحمیلی گویای اهمیت ارتباطات نزد ایشان است. ایشان در مناسبت‌های مختلف به رسانه‌های ارتباطی توصیه می‌کرد که در خدمت رشد و پیشرفت مردم و کشور باشند و عوامل انسانی ارتباطات جمعی را نیز از نومیدکردن مردم، القای ناتوانی و تبلیغ غرب‌زدگی و شرق‌زدگی برحذر می‌داشت.
معنای لغوی و اصطلاحی
ارتباطات جمع ارتباط و از ریشه «ربط» به معنای بستن، رابطه، پیوند، پیوستگی و بستن چیزی با چیز دیگر است.[۱] ارتباط آن‌گاه که به‌مثابه یک پدیده اجتماعی مورد توجه قرار گیرد، جریانِ معنا میان انسان‌ها از طریق مبادله پیام است.[۲] ابزار انتقال پیام نیز طیفی گسترده، از یک نگاهِ مبادله‌شده میان دو شخص تا اشیا و نهادها و ابزار ویژه ارتباطی مانند روزنامه، تلویزیون، رادیو و کتاب را دربر می‌گیرد.[۳] کارکرد قابل توجه این پدیده اجتماعی در جهان امروز باعث شده است که مطالعات گسترده و بررسی‌های ژرف درباره آن، یک دانش میان‌رشته‌ای با عنوان ارتباطات[۴] را به وجود آورد که دو وجه اصلی فناوری و جهت‌گیری انسانی در آن قابل تفکیک است.[۵] آنچه بیشتر مورد توجه متخصصان حوزه ارتباطات قرار دارد، گونه ویژه‌ای از جریان تولید و توزیع و مبادله پیام است که از طریق وسایل ارتباط‌جمعی انجام می‌شود.[۶]
پیشینه
نقش و جایگاه ارتباطات به عنوان شبکه‌ای فراگیر و نهادی اثرگذار بر فرهنگ و جامعه[۷] که گستره جامعه و فرهنگ را مسخر خویش کرده، همواره مورد توجه بوده است. از سوی دیگر، خود «دین» به عنوان مجموعه‌ای از آموزه‌های قدسی نازل شده، اصالتاً گونه‌ای از پیام است و ماهیتی ارتباطی دارد[۸] که همواره به شیوه‌های گوناگون نوشتاری، گفتاری و رفتاری در چرخه‌های ارتباطی عمودی و افقی توزیع و مبادله می‌شده است.[۹] پیامبران الهی با عنوان «رسول» و «نبی» دارای هویتی ارتباطی‌اند[۱۰] و دین را که مجموعه‌ای از پیام‌های نظام‌مند الهی است، [۱۱] برای ایجاد تغییرات متناسب در کلیت نظام اجتماعی، اصلاح ساختارها، تولید و بازتولید نهادها، پالایش فرهنگ، تربیت و تزکیه انسان‌ها، تنظیم روابط و هدایت و کنترل رفتارها ارائه کرده‌اند و در چارچوب شرایط و فرصت‌های اجتماعی، همواره از ارتباطات و ابزارهای عصری آن، [۱۲] مانند گفتگو، [۱۳] نامه‌نگاری و نوشتار[۱۴] و آموزش[۱۵] بهره گرفته‌اند و اساساً قرآن کریم که کتاب و معجزه جاودانه پیامبر اکرم(ص) است، ماهیتی ارتباطی دارد. سبک زندگی و شیوه تعامل و ارتباط میان فردی و چهره‌به‌چهره پیامبر اکرم(ص)، [۱۶] مهربانی، اخلاق‌مداری و جاذبه رفتاری ایشان که عامل مهمی در برقراری ارتباط با مردم بود، [۱۷] نامه‌نگاری آن حضرت با زمامداران عصر خویش و بستن معاهده‌ها و پیمان‌های اجتماعی، [۱۸] خطابه‌های امام‌علی(ع)، دعاهای امام‌سجاد(ع)، مجلس درس امام‌باقر(ع) و امام‌صادق(ع)، [۱۹] مذاکرات و مباحثات علمی و اعتقادی امام‌رضا(ع)، [۲۰] سازمان وکالت و شبکه‌های گسترده نیابت خاص و عام امامان شیعه، [۲۱] همگی گونه‌های مختلفی از فرایند تبادل معنا و پیام در جامعه معاصر آنان بوده است. در همین راستا برخی از گونه‌های ارتباط مانند اذان، مسجد و منبر، [۲۲] تحت تاثیر ضرورت‌های ناشی از تبلیغ دین به وجود آمده‌اند و برخی نیز در پرتو این کاربری گسترش یافته‌اند.
همچنین از آنجاکه آموزه‌های قرآن و اهل بیت(ع) مهم‌ترین منبع الهام‌بخش هنجارهای ارتباطی برای مسلمانان به شمار می‌آید، [۲۳] بهره‌گیری از فناوری‌های ارتباطی نزد علمای اسلام نیز سنتی دیرپا بوده و منطق نظری و رویکرد عملی مراجع تقلید در مواجهه با ابزارهای عصری ارتباطات، بیشتر بر استخدام و به‌کارگیری آنها در راستای تامین غایات مطلوب بوده است.[۲۴] مطالعات تاریخی درباره کاربست دینی ارتباطات نشان می‌دهد که حساسیت‌ها و مناقشاتی که در چند دهه اخیر درباره رسانه‌های نمایشی مانند تلویزیون، سینما، ماهواره و اینترنت برانگیخته شده، در مقایسه با ابزارهای ارتباطی سنتی مانند کتاب، خطابه، آموزش، بحث و گفتگو، شعر، نقاشی، هنرهای تجسمی و حتی رادیو و مطبوعات، بسی بیشتر بوده است.[۲۵] امام‌خمینی و بسیاری دیگر از فقهای معاصر شیعه نیز با وجود برخی دیدگاه‌های انتقادی درباره شیوه به‌کارگیری ابزارهای ارتباطی نو، روابط اجتماعی خود را در گستره شبکه ارتباطی عصر خویش تنظیم کرده‌اند و از ظرفیت‌های گوناگونِ ابزارهای ارتباطی بهره گرفته‌اند.
در دوره رژیم پهلوی، وسایل ارتباطیِ نوپدید مانند رادیو، تلویزیون و مطبوعات پرمخاطب، در انحصار محمدرضا پهلوی و حکومت وی قرار داشت.[۲۶] پیامدهای منفی رسانه‌های جمعی در ایران و نیز تشدید برخورد احتیاط‌آمیز علما وضعیت سخت و تنگناهای ارتباطی گوناگونی را فراروی نهضت مردم مسلمان ایران پدید آورده بود و عملاً جریان آگاهی‌بخشی و آهنگ حرکت اجتماعی برای مدتی طولانی، بسیار کند بود.[۲۷] دراختیارنداشتن رسانه‌های جمعی روزآمد و نبود امکان اطلاع‌رسانی گسترده به جهانیان، تاسف عمیق امام‌خمینی را برانگیخته بود[۲۸]؛ اما با این وصف، ایشان از همان امکانات ارتباطی موجود و اندک، بیشترین استفاده را می‌کرد[۲۹] و از هواداران خود می‌خواست تا با استفاده از اعلامیه، نشریه و مجالس دعا و ذکر، اهداف نهضت را به پیش ببرند.[۳۰] تبعید امام‌خمینی از ایران به ترکیه و سپس به عراق از سوی رژیم پهلوی در حقیقت اقدامی در جهت دورکردن ایشان از فضای ارتباطی و قطع ارتباط با انبوه هوادارانش بود[۳۱]؛ چنان‌که اخراج ایشان از عراق برای ایجاد گسست در این شبکه ارتباطی بود[۳۲] که نماد آن نوارهای کاستی بود[۳۳] که وظیفه انتقال پیام‌های ایشان را به داخل کشور ایفا می‌کرد.[۳۴]
نگاه فقهی
ورود ابزارهای ارتباط‌جمعی مهمی مانند رادیو و تلویزیون به ایران، با کاربرد گسترده آنها برای پخش محتوای ناسازگار با ارزش‌ها و باورهای دینی و اخلاقی موجب شد که فقیهان جانب احتیاط را در نظر بگیرند و با وجود اینکه حکم «آلات مشترکه» تابع شیوه استفاده از آنهاست،[۳۵] نظر مثبتی به آن نداشته باشند و با تکیه بر اینکه حداکثر استفاده مردم از آلات مشترکه، استفاده حلال نیست، از به‌کارگیری این وسایل منع کنند و حتی از حضور روحانیان در تلویزیون و ارائه برنامه‌های ارشادی و دینی هم جلوگیری کنند.[۳۶] این نگاه منفی به‌ویژه درباره تلویزیون مدت بیشتری ادامه یافت تا اینکه با افزایش کارکرد مثبت آنها، برخی فقها به‌تدریج و با ملاحظاتی بهره‌گیری از آن را به تشخیص عرف واگذار کردند[۳۷] و سرانجام حکم معمول آلات مشترکه را درباره آن به رسمیت شناختند.[۳۸] امام‌خمینی نیز بارها به این نکته تصریح کرده است که اگر از رادیو، تلویزیون، سینما، تئاتر و مطبوعات استفاده نادرست شود، به ابزاری برای تباهی جوانان و تخدیر ملت‌ها تبدیل خواهند شد.[۳۹] (ببینید: رادیو، تلویزیون، و سینما) ایشان با توجه به وضعیت نابسامان فرهنگی در سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، یادآور شده است که سوء استفاده قدرت‌های سلطه‌جو از فناوری ارتباطات برای نفوذ در جوامع جهان سوم و گسترش فرهنگ ناسازگار با ارزش‌ها و باورهای مردمان این جوامع، موجب شده بود که بسیاری از علمای مسلمان در رویارویی با ابزارهای جدید ارتباطی مانند رادیو و تلویزیون، جانب احتیاط را در پیش بگیرند و گاهی بهره‌گیری از آنها را ممنوع اعلام کنند.[۴۰] خود ایشان نیز گردانندگان رسانه‌های جمعی در دوران پهلوی را «عمال دیکتاتوری» و خود این رسانه‌ها را «کانون پخش فساد» و مروج بی‌بند و باری می‌دانست.[۴۱] ایشان خاطرنشان کرده است که وسایل ارتباطی همان گونه که می‌توانند با فساد خود، جامعه‌ای را به انحراف بکشانند، [۴۲] می‌توانند کارکرد مفید و سازنده داشته باشند.[۴۳] توجه به همین بُعد موجب شد ایشان برای پیشبرد اهداف نهضت و سرعت‌بخشیدن به حرکت اجتماعی مردم ایران، در بهره‌گیری از ظرفیت گسترده ارتباطات افراد به. یژه روحانیان تردید نکند و حتی بر ضرورت استفاده از آن در زمان حاکمیت طاغوت در حد امکان به دست روحانیان و علما تاکید کند.[۴۴]
از سوی دیگر، امام‌خمینی مجلات و مقالات روزنامه‌ها را در زمانی که خواندن آنها در حوزه‌ها معمول نبود، مطالعه می‌کرد[۴۵] و با توجه به گسترش مبادلات فرهنگی در جهان امروز، از ورود فقیهان به مباحث و مسائل نوپدید استقبال می‌کرد و استفاده آنان از رادیو، تلویزیون و روزنامه‌ها برای ایفای نقش اجتماعی خویش و پاسخگویی به نیازها را می‌ستود[۴۶]؛ چنان‌که در همین راستا پس از تصویب لایحه کاپیتولاسیون در سال ۱۳۴۲ و در شرایطی که در حوزه هیچ‌کس رادیو نداشت، ایشان مبلغ دویست تومان پول در اختیار اکبر هاشمی رفسنجانی قرار داد و از وی خواست که برای پیگیری اخبار و رساندن آنها به ایشان، رادیو بخرد[۴۷]؛ بنابراین امام‌خمینی همان گونه که از طریق قلم و بیان برای پیشبرد نهضت اقدام به تولید پیام می‌کرد و ارتباط خود را با جامعه برقرار می‌ساخت، به ابزارهای جدید ارتباطی هم توجه کامل داشت[۴۸] و به شایستگی از آن بهره می‌گرفت.[۴۹]
نقش و کارکرد وسایل ارتباطی
وسایل ارتباط‌جمعی به دلیل توانایی، سرعت، گستره و گوناگونیِ بیشتر برای انتشار اطلاعات، [۵۰] از اهمیت بالایی برخوردارند و می‌توانند با برجسته‌سازی جریان‌های فکری، سیاسی و اجتماعی، در سطح جامعه فرهنگ‌سازی کنند[۵۱] و به دلیل توانمندی در هدایت افکار عمومی، گونه‌ای از ابزار تولید قدرت برای نفوذ و سلطه فرهنگی نیز به شمار می‌آیند.[۵۲] ارتباطات در گونه‌های مختلف و متفاوت آن می‌تواند به شکل‌گیری یا بهینه‌سازی ادراکات انسان از محیط اجتماعی یاری رساند[۵۳] و ابزارهای آن با فرض وجود شرایط آرمانی، قادر است که نقش بی‌مانندی در آگاهی‌بخشی و راهنمایی[۵۴] و همچنین نقد نابسامانی[۵۵] ایفا کند، و با ایجاد فرهنگ مشارکتی و بازکردن فضای سیاسی، زمینه‌ساز پیشرفت اجتماعی باشد.[۵۶]
از سوی دیگر، مرجعیت شیعه نیز به شکل یک نهاد هزارساله با ویژگی مهم استقلال از حکومت‌ها، همواره پشتوانه و پناهگاه مردم بوده و ارتباطی وثیق با آنان داشته است.[۵۷] تکیه بر اصل اجتهاد که پویایی اجتماعی مذهب شیعه را به دنبال داشته، خاستگاه حضور گسترده و دایمی فقیهان در متن جامعه[۵۸] و بهره‌گیری از گونه‌های مختلف ارتباطات بوده است. نهاد مرجعیت برای مدت‌های طولانی با تلاش فقها به صورت غیر متمرکز اداره می‌شد. در این ساختار پراکنده منطقه‌ای، مردم در هر اقلیم جغرافیایی به نزدیک‌ترین فقیه مراجعه می‌کردند.[۵۹] در دو سده اخیر، حوزه اقتدار و اثرگذاری مراجع شیعه، گستره‌ای فرامنطقه‌ای پیدا کرد و حتی در پایان سده سیزده شمسی (میانه قرن نوزده میلادی) در یک‌بازه زمانی صدساله، جهان تشیع شاهد شکل‌گیری مرجعیت کل و فراگیر بود.[۶۰] گسترش و تسهیل ارتباطات از طریق تلگراف و تلفن و ارتقای صنعت چاپ و نشر از مهم‌ترین عوامل تمرکز و گسترش حوزه اقتدار مرجعیت بوده است.[۶۱] ابزارهای ارتباطی جدید به فعال‌شدن بیشتر رسانه‌های سنتی فقها و علما یعنی منبر و مسجد نیز یاری رسانده[۶۲] و تعامل آنها با یکدیگر یک شبکه ارتباطی برای مرجعیت فراهم ساخته است.
امام‌خمینی نیز با جایگاه ارتباطات و به‌ویژه ابزارهای آن مانند رسانه‌های جمعی، و همچنین گستره وسیع و فراگیر مخاطبان آنها در جهان امروز آشنا بود[۶۳] و همواره به نقش اثرگذار ارتباطات و کارکردهای سه‌گانه انتقادی، راهنمایی و آگاهی‌بخشی وسایل ارتباط‌جمعی توجه ویژه می‌کرد. ایشان رسانه‌های جمعی را به‌مثابه آموزگاری می‌دانست[۶۴] که باید وظیفه اصلی خود را آموزش و پرورش مخاطب قرار دهد[۶۵] و به دلیل همین رسالت سازندگی[۶۶] و تربیتی رسانه‌های جمعی، [۶۷] بر این باور بود که اصلاح رسانه‌های ارتباطی، اصلاح جامعه[۶۸] و رشد نیروی انسانی[۶۹] و ارتقای علمی و اخلاقی جامعه[۷۰] را به دنبال خواهد داشت.
از سوی دیگر، امام‌خمینی جامعه اسلامی را نیازمند وجود ابزاری با رویکرد انتقادی می‌دانست؛ زیرا بر این اعتقاد بود که اصلاح و پیشرفت هر جامعه‌ای تنها در پرتو انتقاد امکان‌پذیر است و این هدف زمانی تامین می‌گردد که انتقادها نه به صورت مخاصمه، بلکه به صورت ارشادی انجام شود.[۷۱] آگاهی‌بخشی رسانه‌های ارتباطی نیز به عنوان ماموریت ذاتی آنها، همواره مورد توجه امام‌خمینی بود؛ هرچند ایشان در راستای مصالح کلی جامعه بر این باور بود که اطلاع‌رسانی عمومی نباید مخل منافع جمعی و مصالح کلی نظام باشد. در این زمینه می‌توان به شرایط ویژه مانند زمان جنگ اشاره کرد که به صورت طبیعی محدودیت‌هایی برای اطلاع‌رسانی با وسایل ارتباطی ایجاد شد.[۷۲] انتشار آزادانه مطالبی که عفت عمومی را خدشه‌دار کند و تباهی جوانان را به دنبال آورد نیز جزو محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های کارکرد ابزارهای ارتباطی و رسانه‌های جمعی است که امام‌خمینی به آنها اشاره کرده است.[۷۳]
نقش ارتباطات در نهضت اسلامی
نهضت اسلامی مردم ایران در آغاز از شبکه ارتباطات سنتی شامل منبر، مسجد، مراسم عزاداری امام‌حسین(ع)، سخنرانی، تلگراف و همچنین صدور فتوا و اعلامیه فقها و مراجع دینی بهره می‌برد.[۷۴] بهره‌وری مناسب این رویکرد، قدرت پایگاه‌های ارتباطات سنتی نظیر مساجد، منابر، تکایا و بازارها و همچنین جایگاه ارتباط‌گران سنتی مانند علما و مراجع را آشکار ساخت.[۷۵] تلاش‌های اجتماعی امام‌خمینی در این دوره بر بهینه‌سازی شبکه روحانیان و مساجد سراسر کشور متمرکز بود تا علما و روحانیان از طریق پایگاه سنتی و دینی مساجد بیشترین بهره ارتباطی را برای تامین کارکرد آگاهی‌بخشی و راهنمایی مردم به دست آورند.[۷۶] دستاورد این رویکرد، تبدیل مساجد به کانون ارتباطات مسلمانان انقلابی در سال‌های دهه چهل و پنجاه شمسی بود[۷۷] که در چارچوب شبکه ارتباطی پدید آمده بود و آگاهی‌بخشی فراگیر و راهنمایی عمومی به سوی الگوهای ارزشی و دینی[۷۸] و همچنین انتقاد از نظام اجتماعی حاکم[۷۹] به صورت هم‌زمان انجام می‌شد. ارتباطات شکل‌گرفته بر محور مسجد، چنان فراگیر شد که تقریباً از سال ۱۳۵۶، انحصار رسانه‌ای رژیم پهلوی شکست.[۸۰] برخی از حوزویان طرفدار امام‌خمینی، با وجود تنگناهای تحمیل‌شده و با امکانات بسیار ابتدایی، اقدام به انتشار پنهانی نشریه‌هایی کردند و این پیشرفتی بود که به گفته سیدمحمود طالقانی تا سال‌های طولانی چنین انتظاری از روحانیت نمی‌رفت.[۸۱] با گسترش خطوط تلفن و پیشرفت ابزار چاپ و نشر، در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت ارتباطات در نهضت اسلامی بهبود چشمگیری یافت. نوارهای ضبط صوت[۸۲] و دیوارنوشته‌ها و پارچه‌نوشته‌ها به گونه‌ای در خدمت اهداف اسلامی نهضت امام‌خمینی به‌کار گرفته شد که نگاه پرسشگرانه اندیشمندان علوم اجتماعی و پژوهشگران حوزه ارتباطات را به خود جلب کرد.[۸۳] در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ بهره‌گیری از مجالس دعا و تذکر، مراسم هفتم و چهلم شهدای درگیری‌های شهری، آیین‌هایی مانند نماز عید فطر، راهپیمایی تاسوعا و عاشورا، سخنرانی‌ها و روضه‌خوانی‌های سیاسی مذهبی در مساجد و تکایا، [۸۴] همگی در شبکه ارتباطی گسترده مردمی تعریف شد و بر دامنه نفوذ و تاثیر ارتباطات سنتی افزود. سرانجام در آخرین روزهای حکومت پهلوی، اعتصاب گسترده روزنامه‌نگاران در اعتراض به سانسور تحمیلی از سوی رژیم، موجب شد مطبوعات رسمی ایران نیز به شبکه ارتباطات انقلابیان اضافه شوند.[۸۵] امام‌خمینی در پیامی خواستار شکسته‌شدن اعتصاب روزنامه‌نگاران به نفع پوشش اخبار انقلاب گردید.[۸۶] (ببینید: مطبوعات و اعتصاب) ایشان با توجه به همکاری نزدیک کارکنان مخابرات با نهضت اسلامی و رساندن سخنان و پیام‌های ایشان به داخل کشور، در روزهای حضور ایشان در نوفل لوشاتو، پس از پیروزی انقلاب در دو دیدار با گروهی از کارکنان شرکت مخابرات، با اشاره به نقشی که آنان در فراهم‌ساختن امکان ارتباط ایشان با داخل ایران، به‌رغم اعتصاب‌ها داشتند، از آنان تشکر کرده و کار آنان را خدمت بزرگی به پیشرفت نهضت شمرده است.[۸۷]
اهتمام ویژه امام‌خمینی
مروری بر دیدگاه‌های نظری و سیره عملی امام‌خمینی در مطالعه کتاب‌ها، نشریات و روزنامه‌ها[۸۸] و نگارش کتاب‌هایی مانند کشف اسرار و ولایت فقیه، سخنرانی، منبر و گوش‌دادن به رادیو و حتی گوش‌دادن به بخش خبری رادیوهای بیگانه، [۸۹] صدور بیانیه‌ها و پیام‌های سیاسی و اجتماعی، استفاده از تلفن، تلگراف و ضبط صوت[۹۰] در تناسب با شرایط و اقتضائات زمانه بود. ازجمله موارد دیگر، تصمیم ایشان بر مهاجرت به فرانسه[۹۱] برای رساندن صدای ملت ایران به جهان، [۹۲] (ببینید: هجرت امام‌خمینی و نوفل لوشاتو) مصاحبه با روزنامه‌نگاران و مطبوعات مطرح جهان به‌ویژه در روزهای اقامت در فرانسه، [۹۳] (ببینید: مصاحبه‌ها) شرح وضعیت سینما و تئاتر پیش و پس از پیروزی انقلاب، [۹۴] توصیه به راهپیمایی و حضور انبوه مردم در مناسبت‌های خاص، سفارش به برپایی مراسم عزاداری و مناسک آیینی با حضور اقشار گوناگون[۹۵] و حتی راهنمایی درباره ساختار و محتوای نوحه‌سرایی و اشعار مربوط به تبلیغات در جنگ تحمیلی، همگی گویای اهمیت ارتباطات نزد امام‌خمینی و توجه ویژه ایشان به این عرصه اجتماعی است.[۹۶] (ببینید: تبلیغات) ایشان به بهره‌گیری از رسانه‌ها اهمیت می‌داد و پیگیر دقیق بسیاری از برنامه‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بود[۹۷]؛ چنان‌که همواره در پیاده‌روی صبح و عصر و در حال قدم‌زدن رادیوی کوچکی به دستشان آویزان بود و به رادیوهای داخلی و خارجی گوش می‌داد[۹۸] و حتی در حال بیماری اخبار را از طریق صدا و سیما و رادیوهای بیگانه پیگیری می‌کرد؛ ازجمله وقتی متوجه شد که بیگانگان از بیماری ایشان اطلاع نیافته‌اند، خوشحال شد.[۹۹]
از سوی دیگر، امام‌خمینی همواره مدافع آزادی بیان در رسانه‌ها و مطبوعات برای نشر حقایق و واقعیات بود[۱۰۰] و این آزادی را نخستین گام شکل‌گیری تمدن می‌دانست[۱۰۱] و در همین راستا از انتقاد سازنده نیز استقبال می‌کرد.[۱۰۲] ایشان خواستار آن بود که ارتباطات و ابزارهای آن در یک وضعیت مطلوب با صداقت و شفافیت، [۱۰۳] به مطالبات افکار عمومی توجه کنند و ضمن بازنمایی آنها[۱۰۴] در خدمت جامعه و اهداف اسلامی آن باشند.[۱۰۵] (ببینید: آزادی و مطبوعات)
آسیب‌های احتمالی به‌کارگیری ابزارهای ارتباط جمعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز از نگاه امام‌خمینی پنهان نبود و ایشان در مناسبت‌های مختلف به رسانه‌های ارتباطی توصیه می‌کرد که در خدمت رشد و پیشرفت مردم و کشور باشند و عوامل انسانی ارتباطات جمعی را نیز از نومیدکردن مردم، القای ناتوانی، تبلیغ غرب‌زدگی و شرق‌زدگی، ترویج فساد، منحرف‌ساختن افکار جوانان و مانند آن به‌شدت برحذر می‌داشت.[۱۰۶] ایشان یکی از وظایف رسانه‌های جمعی را این می‌دانست که آنها «مسائل را آن‌گونه که هست» به مخاطب منتقل کنند.[۱۰۷] ایشان با اشاره به اهمیت ویژه رادیو و تلویزیون در میان ابزارهای ارتباط‌جمعی، بر ارائه محتوای سازنده و اسلامی از سوی این رسانه‌ها تاکید می‌کرد[۱۰۸] معتقد بود به مخالفان و حتی کمونیست‌ها اجازه ابراز دیدگاه‌های خود را بدهند[۱۰۹] و باید با فاصله‌گرفتن از انحصارگرایی دوران حکومت پهلوی، آزادانه همه‌گونه انتقاد را با کمال بی‌طرفی منتشر سازند.[۱۱۰] ایشان حتی با وجود تصدی جایگاه رهبری جامعه اسلامی، صدا و سیما را به مخاطب همگانی متوجه ساخت و از پوشش حداکثری اخبارِ مربوط به رهبری برحذر داشت.[۱۱۱]
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۸۹؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱/۱۳۷۹.
- ↑ فرهنگی، ارتباطات انسانی، ۱/۶-۹.
- ↑ ساروخانی، جامعه‌شناسی ارتباطات، ۵.
- ↑ مولانا، دانش ارتباطات، ۲۸.
- ↑ مولانا، جریان بین‌المللی، ۱۲.
- ↑ معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۴۴؛ ساروخانی، جامعه‌شناسی ارتباطات، ۴۹.
- ↑ یوسف‌زاده و دیگران، درآمدی، ۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۱۰۱.
- ↑ شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۱.
- ↑ خان‌محمدی، تحلیلی بر سیره، ۳۹.
- ↑ بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۱۰۱.
- ↑ بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۲۴۱.
- ↑ بقره، ۲۵۸؛ انبیاء، ۵۲-۶۹.
- ↑ نمل، ۲۸-۳۰.
- ↑ آل عمران، ۱۶۴؛ جمعه، ۲.
- ↑ الویری، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، ۴۳-۴۸ و ۵۳.
- ↑ بقره، ۸۳؛ آل عمران، ۱۵۹؛ مؤمنون، ۹۶.
- ↑ ← احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ۶-۷، ۲۳-۲۴، ۳۲ و ۳۳.
- ↑ امین، سیره معصومان، ۵/۶۶.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱/۱۵۴.
- ↑ جباری، سازمان وکالت، ۱/۱۷؛ اوحدی حائری، سازمان وکالت، ۵۴-۵۵.
- ↑ الویری، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، ۵۳.
- ↑ یوسف‌زاده و دیگران، درآمدی، ۱۳۹.
- ↑ شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۱.
- ↑ شرف‌الدین، دین و رسانه، ۲۲-۲۳.
- ↑ فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۴۰.
- ↑ فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۴۱؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۹ و ۲۸۵.
- ↑ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۱؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۱۶.
- ↑ بهشتی‌سرشت و حاتمی، انقلاب اسلامی، ۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ سولیوان، ماموریت در ایران، ۱۱۷-۱۱۸؛ ونس، انتخاب دشوار، ۵۴.
- ↑ الگار، انقلاب اسلامی در ایران، ۱۳۵.
- ↑ فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ۲/۹۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۴۳/۲۵-۲۶؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۶۰.
- ↑ متولی، آیت‌الله سیداحمد خوانساری، ۱۵۴.
- ↑ خویی، منهاج الصالحین، ۲/۴.
- ↑ خویی، صراط النجاه، ۲/۲۸۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۷.
- ↑ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۹۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹ و ۹/۱۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۴۷.
- ↑ خلخالی، مصاحبه، ۴/۵۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۶-۱۷۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۶.
- ↑ تافلر، جابجایی در قدرت، ۲/۶۰۸.
- ↑ پارسونز، غرور و سقوط، ۱۳۹.
- ↑ معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۱۹۸-۲۱۸.
- ↑ بیات، دین و مبانی ارتباطات، ۲۷۲.
- ↑ شیلر، وسایل ارتباط جمعی و امپراتوری امریکا، ۲۰؛ شکرخواه، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، ۸؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۲۸.
- ↑ بدیعی، جایگاه، رسالت و مسئولیت اجتماعی روزنامه، ۲۰۶.
- ↑ معتمدنژاد، وسایل ارتباط جمعی، ۱۱-۱۵.
- ↑ علوی، ارتباطات سیاسی، ۹۲-۹۳.
- ↑ روحانی، حسن، اندیشه‌های سیاسی اسلام، ۳/۳۹۹.
- ↑ ربانی، نهاد مرجعیت شیعه، ۱۱۴-۱۱۸.
- ↑ عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ۲۷۵.
- ↑ روحبخش، میراث مرجعیتی، ۱۲۰.
- ↑ عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ۲۷۹.
- ↑ منظورالاجداد، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، ۲.
- ↑ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۵۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹؛ هیکل، ۲۸۳؛ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹ و ۷/۳۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۷۶ و ۹/۱۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۸۳ و ۱۳/۳۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۹۹؛ ۹/۸۰ و ۱۳/۱۵۶-۱۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۴۰ و ۱۳/۱۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۴۸ و ۱۳/۲۲۸، ۲۶۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۳۵-۴۳۶.
- ↑ مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ۱۴۷-۱۴۹.
- ↑ فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۱۳۹.
- ↑ مولانا، دانش ارتباطات، ۱۴۳؛ جعفریان، ۲۷۹-۲۸۱؛ فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند، ۲۸.
- ↑ مهری، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، ۲۶؛ جمالزاده و امینیان، نقش مساجد در پیروزی انقلاب، ۱۶۵؛ اخوان مفرد، ایدئولوژی انقلاب ایران، ۱۹۴-۱۹۵.
- ↑ میزبانی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب، ۳۶ و ۴۳.
- ↑ میزبانی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب، ۵۴؛ فوکو، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند، ۳۱-۳۲؛ مهری، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، ۱۸۵.
- ↑ استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۹۵.
- ↑ احمدی میانجی، خاطرات، ۲۰۷.
- ↑ شکرخواه، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، ۶-۷؛ فرقانی، درآمدی بر ارتباطات، ۶۳.
- ↑ نقیب‌زاده و امانی، نقش روحانیت شیعه، ۱۵۱-۱۵۶؛ بهشتی‌سرشت و حاتمی، انقلاب اسلامی، ۱۳۵.
- ↑ سفری، قلم و سیاست، ۴/۶۳-۶۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۵۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۱۴ و ۸/۱۰۵.
- ↑ رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۷.
- ↑ رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۸۸ و ۴۱۱.
- ↑ سولیوان، ماموریت در ایران، ۱۱۷-۱۱۸؛ سالینجر، ۱۰۱؛ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۰۲-۵۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱ و ۷۹.
- ↑ همان، ۹/۱۵۵-۱۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۴۹-۳۵۰ و ۳۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۹-۲۳۰؛ ۱۰/۳۱۳-۳۱۴ و ۱۶/۳۴۳-۳۴۸.
- ↑ رودسری، پرتوی از خورشید، ۲۹۳ و ۴۱۱-۴۱۲.
- ↑ الیاسی، مصاحبه، ۶/۲۰۰؛ عارفی، مصاحبه، ۶/۲۸۸-۲۹۰.
- ↑ نوربالا، مصاحبه، ۶/۳۵۵؛ محبی، ۶/۳۲۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۹۲؛ ۴/۲۶۶ و ۵/۴۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۲-۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۹ و ۱۹/۳۶۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۳۵-۵۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۹۴ و ۱۳/۱۵۶.
- ↑ فرقانی، ارتباطات و توسعه، ۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۱۳-۲۱۴ و ۱۲/۲۹۰-۲۹۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۹۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۰۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۶.
منابع
- قرآن کریم.
- احمدی میانجی، علی، خاطرات فقیه اخلاقی آیت‌الله احمدی میانجی، به کوشش عبدالرحیم اباذری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، تهران، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۹۹۸م.
- اخوان مفرد، حمیدرضا، ایدئولوژی انقلاب ایران، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- استمپل، جان. دی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- الگار، حامد، انقلاب اسلامی در ایران، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- الویری، محسن، شیوه‌های فرهنگی ارتباطی پیامبر(ص) در عهد مکی، مجله دین و ارتباطات، شماره ۲۱، ۱۳۸۳ش.
- الیاسی، هدایت‌الله، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.
- امین، سیدمحسن، سیره معصومان، ترجمه علی حجتی کرمانی، تهران، سروش، قصه ارباب معرفت، چاپ دوم، ۱۳۷۶ش.
- اوحدی حائری، پروین‌دخت، سازمان وکالت در سیره امامان شیعه، مجله شیعه‌شناسی، شماره ۹، ۱۳۸۴ش.
- بدیعی، نعیم، جایگاه، رسالت و مسئولیت اجتماعی روزنامه، مجله علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، شماره ۱-۲، ۱۳۷۰ش.
- بهشتی‌سرشت، محسن و حسین حاتمی، انقلاب اسلامی، شبکه اطلاع‌رسانی و رسانه‌های جمعی در دوره اقامت امام‌خمینی در پاریس، مجله علمی پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۲۲، ۱۳۸۹ش.
- بیات، حجت‌الله، دین و مبانی ارتباطات، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- پارسونز، آنتونی، غرور و سقوط، ترجمه حسن‌پاشا شریفی، تهران، رل نو، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- تافلر، الوین، جابجایی در قدرت، ترجمه شهمین‌دخت خوارزمی، تهران، بی‌نا، چاپ سوم، ۱۳۷۱ش.
- جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(ع)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی-پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۳ش.
- جمالزاده، ناصر، و مهدی امینیان، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مجله مطالعات فرهنگ-ارتباطات، شماره ۵۴، ۱۳۹۲ش.
- خان‌محمدی، کریم، تحلیلی بر سیره ارتباطات میان فردی پیامبر اکرم(ص)، مجله تاریخ اسلام، شماره ۳۷، ۱۳۸۸ش.
- خلخالی، محمدصادق، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- خویی، سیدابوالقاسم، صراط النجاة، قم، دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سیدابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینة العلم، چاپ بیست و هشتم، ۱۴۱۰ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- ربانی خوراسگانی، علی، نهاد مرجعیت شیعه و نقش آن در تحولات اجتماعی معاصر ایران، مجله علمی پژوهشی شیعه‌شناسی، شماره ۱۰، ۱۳۸۴ش.
- روحانی، حسن، اندیشه‌های سیاسی اسلام (مبانی نظری)، تهران، کمیل، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
- روحبخش، رحیم، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی و نهضت امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۴۳، ۱۳۸۱ش.
- رودسری، پرتوی از خورشید، حسین، پرتوی از خورشید (خاطراتی از زندگی امام‌خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- ساروخانی، باقر، جامعه‌شناسی ارتباطات، تهران، اطلاعات، چاپ بیست و چهارم، ۱۳۸۹ش.
- سالینجر، پیر، آمریکا در بند، ترجمه امیررضا ستوده، تهران، کتابسرا، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- سفری، محمدعلی، قلم و سیاست، تهران، نامک، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- سولیوان، ویلیام، ماموریت در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران، هفته، چاپ سوم، ۱۳۶۱ش.
- شرف‌الدین، دین و رسانه، سیدحسین، دین و رسانه، مجله معرفت، شماره ۱۳۱، ۱۳۸۷ش.
- شکرخواه، یونس، ارتباطات در خدمت جنگ روانی، مجله رسانه، شماره ۱۳، ۱۳۷۲ش.
- شیلر، هربرت، وسایل ارتباط جمعی و امپراتوری امریکا، ترجمه احمد میرعابدینی، تهران، سروش، قصه ارباب معرفت، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- صدوق، محمدبنعلی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق سیدمهدی لاجوردی، تهران، جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- عارفی، حسن، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- علوی، پرویز، ارتباطات سیاسی، تهران، علوم نوین، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (امام‌خمینی در تبعید)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- فرقانی، محمدمهدی، ارتباطات و توسعه در اندیشه امام‌خمینی، چاپ‌شده در کتاب‌اندیشه‌های ارتباطی امام‌خمینی، تدوین معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم...، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- همو، درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- فرهنگی، علی‌اکبر، ارتباطات انسانی، تهران، رسا، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش.
- فوکو، میشل، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند؟، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران، هرمس، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- گلپایگانی، سیدمحمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، دارالصفوه، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- متولی، عبدالله، آیت‌الله سیداحمد خوانساری به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- محبی، احمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- مروی، جایگاه ارتباطات اجتماعی، ابوالفضل، جایگاه ارتباطات اجتماعی از دیدگاه امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۴۲، ۱۳۸۱ش.
- معتمدنژاد، کاظم، وسایل ارتباط جمعی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۶۰ش.
- منظورالاجداد، محمدحسین، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نایینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲-۱۳۳۹ش، تهران، شیرازه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مولانا، حمید، جریان بین‌المللی اطلاعات، ترجمه یونس شکرخواه، تهران، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها، ۱۳۸۷ش.
- مولانا، حمید، دانش ارتباطات، تهران، کتاب نشر، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- مهری، فرشید، مساجد بازار تهران در نهضت امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- میزبانی، مهناز و دیگران، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نقیب‌زاده، احمد، وحید امانی زورام، نقش روحانیت شیعه در انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- نوربالا، احمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- ونس، سایروس، انتخاب دشوار (سال‌های بحرانی در سیاست خارجی آمریکا)، ترجمه خیرالله خیری‌اصل، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام‌خمینی به روایت آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- هیکل، محمد حسنین، ایران، روایتی که ناگفته ماند، ترجمه حمید احمدی، تهران، الهام، چاپ دوم، ۱۳۶۲ش.
- یوسف‌زاده، حسن و دیگران، درآمدی بر ارتباطات جمعی از منظر اسلام، الگوی رسانه مطلوب، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
پیوند به بیرون
- حمید فاضل قانع، مقاله «ارتباطات»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۵۸۸-۵۹۵.