تقریرات‌ درس‌های فقه و اصول امام‌خمینی

تقریرات اصولی و فقهی، نوشته‌های شاگردان از درس‌های اصول فقه و فقه امام‌خمینی.

تقریرات به معنی نوشته‌های شاگردان از درس‌های استادان خود است. و شاگردان مطالب را با قلم خود نوشته، کتاب جزو تصانیف خود شاگردان به‌شمار می‌آید.

امام‌خمینی در سال‌های ۱۳۲۴–۱۳۴۳ سه دوره خارج اصول فقه تدریس کرده‌است: با توجه به حضور پرشمار طلبه‌های مستعد در درس‌های ایشان تقریرهای پرشماری از درس‌های اصول فقه و فقه به قلم شاگردان نوشته شده‌است.

برخی از تقریرات دروس خارج اصول فقه امام‌خمینی که تاکنون (۱۳۹۹) منتشر شده‌اند عبارتند از: تهذیب الاصول تقریر جعفر سبحانی؛ تنقیح الاصول تقریر حسین تقوی اشتهاردی؛ معتمد الاصول تقریر محمد فاضل لنکرانی و محاضرات فی الاصول تقریر حسینعلی منتظری.

برخی دیگر همچنان به صورت خطی باقی مانده که شماری از آنها عبارت‌اند از: تقریرات حسین مظاهری؛ یوسف صانعی، محمدعلی گرامی و محمدرضا توسلی.

برخی از تقریرات خارج فقه امام‌خمینی که تاکنون (۱۳۹۹) منتشر شده‌اند عبارتند از: کتاب الطهاره تقریر محمد فاضل لنکرانی؛ البیع تقریر سیدحسن طاهری خرم‌آبادی و البیع تقریر قدیری.

برخی دیگر همچنان به صورت خطی باقی مانده که شماری از آنها عبارت‌اند از: تقریر مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمدحسین تقوی اشتهاردی؛ تقریر مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمد مؤمن قمی و تقریر مباحث طهارت، مکاسب محرمه و بیع نوشته محمدرضا توسلی.

مفهوم‌شناسی

تقریرات جمع تقریر، به معنای بیان، قول، شرح و تفصیل است و در اصطلاح، عنوانی عام به معنی نوشته‌های شاگردان از درس‌های استادان خود است. این سبک نگارش، از اواخر قرن دوازدهم پدید آمد و به مرور گسترش یافت. بعضی، تقریرات را مانند «أمالی» می‌دانند؛ با این فرق که شاگرد أمالی را در مجلس املای شیخ حدیث می‌نویسد و کتاب حدیثی را به نام شیخ حدیث منتشر می‌سازد؛ برخلاف تقریرات که دربردارنده مباحث استاد است و شاگردان از مباحث القاشده استادان استفاده کرده، مطالب را با قلم خود نوشته، کتاب جزو تصانیف خود شاگردان به‌شمار می‌آید.
تاکنون تقریرهای بی‌شماری از درس‌های استادان بزرگ حوزه‌ها به قلم شاگردان‌شان نوشته شده‌است. ازجمله تقریرات برجسته در آغاز دوره تقریرنویسی، می‌توان به تقریرات اصولی شاگردان شریف‌العلما، سیدابراهیم موسوی (صاحب ضوابط الاصول)، محمدحسین حائری اصفهانی (صاحب الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه) و شیخ‌مرتضی انصاری اشاره کرد؛ چنان‌که امام‌خمینی نیز درس‌های اصول فقه استاد خود سیدحسین بروجردی را تقریر کرده‌است (ببینید: لمحات الاصول) و با ملاحظه تقریرات یکی از شاگردان خود نکاتی را در لزوم دقت در نگارش مطالب و شیوه نگارش به وی تذکر داده‌است.
امام‌خمینی پنجاه سال در حوزه‌های علمیه قم و نجف به تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخته‌است (ببینید: تدریس امام‌خمینی). آخرین دوره تدریس علوم عقلی ایشان شامل تدریس شرح منظومه و اسفار در دهه بیست بوده‌است که تقریرات فلسفه به قلم سیدعبدالغنی موسوی اردبیلی، دستاورد این درس‌هاست. (ببینید: تقریرات فلسفه امام‌خمینی). ایشان همچنین در سال‌های ۱۳۲۴–۱۳۴۳ سه دوره خارج اصول فقه تدریس کرده‌است: دوره اول، تنها مباحث أمارات و اصول عملیه تا اجتهاد و تقلید، دوره دوم از آغاز تا پایان مسائل علم اصول و دوره سوم از آغاز تا مباحث اشتغال از اصول عملیه، بحث اقل و اکثر ارتباطی. با آغاز مبارزات، حبس، حصر و تبعید امام‌خمینی، این فرایند ناتمام ماند. با توجه به حضور پرشمار طلبه‌های مستعد در درس‌های ایشان و با توجه به فرهنگ رایج تقریرنویسی در حوزه‌ها، علاوه بر فلسفه، تقریرهای پرشماری از درس‌های اصول فقه و فقه نیز به قلم شاگردان نوشته شده‌است. بیشتر این تقریرات فقهی و اصولی، به زبان عربی نگاشته شده‌اند.

تقریرات اصولی

از سال‌ها تدریس خارج اصول فقه امام‌خمینی، تقریرات فراوانی برجا مانده‌است که برخی هنوز منتشر نشده‌است. تقریراتی که تاکنون (۱۳۹۹) منتشر شده اینهاست:

تهذیب الاصول

تهذیب الاصول تقریر جعفر سبحانی، دربردارنده همه مسائل اصول فقه به‌جز بحث‌های استصحاب، طلب و اراده و تعارض ادله. این تقریرات مربوط به دوره دوم تدریس اصول امام‌خمینی است و بحث از قاعده لاضرر و اجتهاد و تقلید، به صورت رساله‌های جداگانه در بخش پایانی جلد سوم آمده‌است. امام‌خمینی در تقریظی که بر جلد اول این کتاب نوشته، آن را صحیفه‌ای دربردارنده مسائل مهم مبحث الفاظ علم اصول معرفی کرده‌است. این تقریر سال‌ها تنها منبع منتشرشده دربردارنده نظریات امام‌خمینی در اصول فقه بوده و بارها منتشر شده‌است. چاپ نخست آن در سال ۱۳۸۰ق/ ۱۳۳۹ش صورت گرفته‌است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی آن را با آخرین تحقیقات و اصلاحات، با ملاحظه و موافقت مقرر در سال ۱۳۸۱ منتشر کرده‌است؛

لب الاثر فی الجبر و القدر

لب الاثر فی الجبر و القدر تقریر جعفر سبحانی، دربردارنده بحث‌های «طلب و اراده» است. این تقریرات مربوط به دوره دوم تدریس اصول فقه امام‌خمینی است و مقرر به پیروی استاد، آن را مستقل منتشر کرده‌است. مقرر نوشته خود را به استاد عرضه داشته و ایشان آن را ستوده‌است. مؤسسه امام‌صادق(ع) این کتاب را نخست در سال ۱۴۱۸ق/ ۱۳۷۷ش منتشر کرده‌است و پس از آن در سال ۱۴۲۹ق/ ۱۳۸۷ش مؤسسه عروج آن را منتشر ساخته‌است (ببینید: الطلب و الاراده)؛

تنقیح الاصول

تنقیح الاصول تقریر حسین تقوی اشتهاردی، دربردارنده همه مسائل اصول فقه. این تقریر مربوط به دوره دوم تدریس امام‌خمینی است و نگارش آن در سال ۱۳۷۷ق/ ۱۳۳۷ش به پایان رسیده، به دست مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، در سال ۱۴۱۷ق/ ۱۳۷۵ش منتشر شده‌است.

معتمد الاصول

معتمد الاصول تقریر محمد فاضل لنکرانی، دربردارنده بیشتر مباحث اصول فقه است. تقریر مربوط به دوره دوم تدریس امام‌خمینی است و بحث‌های مقدماتی و سه فصل نخست از مبحث «اوامر» و تمام مبحث «استصحاب» را دربر ندارد. تاریخ پایان نگارش مباحث الفاظ ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۳ش و تاریخ پایان نگارش مباحث أمارات و اصول عملیه تا پایان تعادل و تراجیح، ۱۳۷۷ق/ ۱۳۳۷ش آمده‌است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی جلد اول این تقریر را در سال ۱۳۷۸ و جلد دوم را در سال ۱۳۸۱ منتشر ساخته‌است.

جواهر الاصول

جواهر الاصول تقریر سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی، دربردارنده مباحث اصول فقه از آغاز تا مبحث اقل و اکثر ارتباطی. این تقریر مربوط به تدریس دوره سوم امام‌خمینی است و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی از سال ۱۳۷۶ تا سال ۱۳۹۱ به تدریج آن را منتشر کرده‌است؛

محاضرات فی الاصول

محاضرات فی الاصول تقریر حسینعلی منتظری دربردارنده مباحث تنبیهات استصحاب، تعارض ادله و اجتهاد و تقلید است و مربوط به دوره اول تدریس خارج اصول فقه و تاریخ ثبت اتمام آن ۱۳۷۰ق/ ۱۳۲۹ش است و در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی اصلاح و ویرایش شده و در سال ۱۳۸۸ نشر یافته‌است.

تحریرالاصول

تحریرالاصول تقریر عبدالله جوادی آملی، در بردارنده یک دوره کامل از مباحث اصول فقه. این تقریر حاصل نصف دوره دوم و نصف آخر دوره سوم از تدریس امام‌خمینی می‌باشد که در سال ۱۳۹۷ از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است. از سوی دیگر، تقریرات اصولی بسیاری از درس‌های امام‌خمینی شکل گرفته‌است که برخی از آنها در دوره خفقان رژیم پهلوی از میان رفته‌اند و اکنون در دسترس نیستند؛ ازجمله، تقریرات اکبر هاشمی رفسنجانی که دوره کامل اصول امام‌خمینی را درک کرده‌است. وی تقریرات کامل اصول را به فارسی نوشته بوده‌است؛ ولی تمامی آنها از میان رفته و تقریرات محمد امامی کاشانی نیز در محل اختفا از میان رفته‌است. برخی دیگر همچنان به صورت خطی باقی مانده که شماری از آنها در کتابخانه پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی-نمایندگی قم-گردآوری شده‌است. فهرست آنها عبارت‌اند از:

1. عبدالعظیم محصلی خراسانی، کامل
2. حسین مظاهری، کامل، دوره دوم و سوم
3. یوسف صانعی، بیشتر مباحث اصول از دوره دوم و سوم
4. محمد مؤمن، دوره سوم، مسائل اصول از آغاز تا مبحث اشتغال
5. محمدعلی گرامی، دوره سوم، مباحث الفاظ و اندکی از مباحث قطع و ظن
6. محمدرضا توسلی، دوره دوم و سوم، بیشتر مباحث اصول
7. سیدهاشم رسولی محلاتی، دوره دوم، قاعده فراغ و تجاوز
8. محمد یزدی، کامل، دوره دوم
9. محمد نصراللهی خراسانی، ناقص، به صورت پراکنده، قسمت‌هایی از مباحث الفاظ و نیز امارات و اصول عملیه، در مجلدی ۳۵۳ صفحه‌ای
10. سیدعلی‌اکبر موسوی قره‌باغی، دوره سوم، ناقص، در دو مجلد: اول، از اوامر آغاز شده، دوم، ناتمام، به علت ناتمام‌بودن دوره تدریس
11. محمد واعظ‌زاده خراسانی، دوره اول اصول، ناقص، استصحاب تا پایان اجتهاد و تقلید
12. مرتضی مقتدائی، دوره سوم، ناقص، از اول تا اوایل بحث استصحاب
13. بهاءالدین محمدی عراقی، دوره دوم، اصول، کامل
14. سیدجواد علم‌الهدی خراسانی، اصول، ناقص، از قطع تا آخر اجتهاد و تقلید
15. تقریرات اصولی سیدمحمدعلی علوی گرگانی، شامل چهار دفتر که مباحث مقدمه واجب تا بحث اقل و اکثر در مبحث اشتغال و نیز بخش‌های پراکنده‌ای از مباحث الفاظ می‌باشد.

تقریرات فقهی

امام‌خمینی در نزدیک به سی سال تدریس خارج فقه در حوزه‌های علمیه قم و نجف، مباحث فقهی چندی تدریس کرده‌است و با توجه به حضور صدها تن از فضلا در درس ایشان، تقریرهای پرشماری از درس‌های ایشان شکل گرفته‌است (ببینید: تدریس امام‌خمینی). تاکنون از میان ده‌ها تقریر از درس‌های فقه امام‌خمینی شمار اندکی را مقرِّران یا مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر ساخته‌اند و شماری هنوز منتشر نشده‌است. این تقریرها در ابواب خیارات، زکات، طهارت، مکاسب محرمه، بیع و مسائل مستحدثه است. تقریرهای فقهی که تاکنون (۱۳۹۹) منتشر شده اینهاست:

الدماء الثلاثه

الدماء الثلاثه تقریر محمدصادق خلخالی، دربردارنده بخشی از مباحث کتاب الطهاره است و چاپخانه مهر قم در سال ۱۴۰۳ق/ ۱۳۶۲ش آن را در ۴۷۹ صفحه منتشر کرده‌است. مقرِّر در مقدمه یادآور شده امام‌خمینی تقریرات او را مرور و مواردی از آن را اصلاح کرده‌است. وی یادآور شده‌است بحث‌های اواخر نفاس برای تکمیل مبحث، از نوشته استاد آورده شده‌است. همچنین مطالبی در تقریر او آمده‌است که در نوشته استاد نیست؛

کتاب الطهاره

کتاب الطهاره تقریر محمد فاضل لنکرانی، دربردارنده مسائل آب‌ها تا مسائل وضو. مقرِّر نوشته‌های خود را به امام‌خمینی عرضه داشته، ایشان در یک مورد بر نوشته شاگرد حاشیه نوشته که در نسخه چاپی بازتاب یافته‌است. این تقریر را نخستین بار مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی تحقیق کرده، در سال ۱۳۸۰ در ۶۲۱ صفحه منتشر کرده‌است؛

کتاب الطهاره

کتاب الطهاره تقریر محمدصادق خلخالی، با تکمیل افتادگی‌های اندک آن با استفاده از تقریرات سیدهاشم رسولی محلاتی و محمد نصراللهی، دربردارنده بحث وضو تا اول دماء ثلاثه. این تقریر در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی تحقیق و در سال ۱۳۹۸ منتشر شده‌است. این دو جلد از تقریرات کامل‌کننده نوشته‌های امام‌خمینی در مبحث طهارت است که بخش عمده آن به قلم امام‌خمینی در چهار جلد شکل گرفته، منتشر شده‌است (ببینید: کتاب الطهاره)؛

البیع تقریر طاهری

البیع تقریر سیدحسن طاهری خرم‌آبادی در دو جلد. این تقریر را که امام‌خمینی دیده و ستوده‌است، مربوط به تدریس مبحث بیع ایشان در حوزه علمیه قم است که تا مبحث بیع فضولی را دربردارد. این دو جلد در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی تحقیق شده، مؤسسه در سال‌های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۹ آن را منتشر ساخته‌است؛

البیع تقریر قدیری

البیع تقریر محمدحسن قدیری در یک جلد، دربردارنده مطالب درس بیع امام‌خمینی در حوزه علمیه نجف، از اول مبحث بیع تا اواسط مبحث بیع فضولی. این تقریر به‌اختصار نوشته شده و مقرِّر در موارد پرشماری در پاورقی به حاشیه‌نویسی بر مطالب و نظرهای استاد پرداخته‌است. این تقریر را نخست در سال ۱۴۰۷ق/ ۱۳۶۶ش مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بار دوم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۷۶ در ۶۴۱ صفحه منتشر کرده‌است؛

البیع تقریر صدر

کتاب البیع تقریر سیدمحمد صدر در یازده جلد. این تقریر از مبحث «معاطات» آغاز شده، تا اوائل مبحث خیارات (بخشی از خیار مجلس) را که در حوزه علمیه نجف تدریس شده‌است، دربردارد. مقرِّر عرب‌زبان در همان مجلس درس، مطالب فارسی استاد را به زبان عربی نگاشته‌است و گاهی در این تقریر، مباحث القاشده‌ای آمده که در کتاب البیع امام‌خمینی و دیگر تقریرات نیامده است. از سوی دیگر، تقریرات فقهی منتشرنشده امام‌خمینی تا آنجا که در دسترس بوده‌است در کتابخانه پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی-نمایندگی قم-نگهداری می‌شود و برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. تقریر مباحث طهارت، تقریر سیدجواد علم‌الهدی خراسانی که از ماء الحمام تا پایان احکام النجاسات را دربر می‌گیرد؛
2. تقریر بخشی از کتاب الطهاره، نوشته سیدهاشم رسولی محلاتی که کامل نیست؛
3. تقریر مباحث طهارت و مکاسب محرمه و بیع، از درس‌های حوزه علمیه قم، نوشته محمدرضا توسلی که از اواسط کتاب الطهاره آغاز شده، بیشتر مباحث مکاسب محرمه و بیع را دربر می‌گیرد؛
4. تقریر مباحث طهارت و مکاسب محرمه و بیع، از درس‌های حوزه علمیه قم، نوشته یوسف صانعی که از اواسط کتاب الطهاره آغاز شده، بیشتر مباحث مکاسب محرمه و بیع را دربر می‌گیرد؛
5. تقریر مباحث مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمد یزدی که کامل است؛
6. تقریر مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمدحسین تقوی اشتهاردی که کامل است؛
7. تقریر مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمد مؤمن قمی که کامل است؛
8. تقریر مکاسب محرمه و بیع، نوشته محمدعلی گرامی که تقریباً کامل است؛
9. تقریر مباحث درس زکات، نوشته حسینعلی منتظری که نزدیک به پنجاه صفحه است؛
10. تقریر خیارات، نوشته احمد صابری همدانی؛
11. تقریر بیع و مبحث خلل صلاة، نوشته محمدعلی علی‌پور.

پیوند به بیرون

• محمدکاظم تقوی، تقریرات اصولی و فقهی، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۴۶۲–۴۶۶.