اعتیاد

اعتیاد، عوامل و پیامدهای سیاسی و اجتماعیِ وابستگی به مواد مخدر و احکام فقهی آن.

وابستگی به هرگونه مادۀ مخدر را اعتیاد گویند. درباره تاریخ ورود مواد مخدر به ایران نظر دقیقی وجود ندارد، اما اوج مصرف مواد مخدر پس از صفویه، به عصر قاجاریه و سپس دورۀ پهلوی می‌رسد. امام‌خمینی گسترش مواد مخدر در کشور را از اهداف استعمارگران و عوامل داخلی آنان می‌دانست و معتقد بود در رژیم پهلوی، خود رژیم که مجری سیاست‌های استعماری بود به عامل توزیع مواد مخدر تبدیل شد؛ چراکه به نیروی انسانی وابسته‌ای نیاز داشت که چشم‌بسته مطیع او باشند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی مبارزه با اعتیاد به یکی از برنامه‌های جدی نظام در سه محور فعالیت فرهنگی، اجتماعی و مبارزه با عاملان پخش تبدیل شد. امام‌خمینی به حرام‌بودن هرگونه مصرف، پخش و تولید غیرقانونی مواد مخدر فتوا داده و عاملان پخش مواد مخدر و گسترش اعتیاد را در حکم مفسد فی‌الارض نامیده‌ است؛ چراکه موجب فاسدشدن پایه‌های اقتصادی و اجتماعی، نابودی نسل‌های آینده، بی‌ارادگی جوانان و تخریب اندیشه آنان و در نتیجه تسلط بیگانگان بر کشور خواهد شد.

مفهوم‌شناسی

اعتیاد به معنای عادت‌کردن، خوگرفتن به چیزی، و در اصطلاح پزشکی به وابستگی جسمی و روانی به مصرف یک ماده، معمولاً مخدر گفته می‌شود که به‌تدریج باعث افزایش مقدار مصرف آن ماده و اختلال در وظایف فردی و اجتماعی می‌شود.
ماده مخدر به همه موادی گفته می‌شود که دست و پای انسان را سست و تولید رخوت و سستی اعصاب کند. منظور از مواد مخدر، موادی است که مصرف آنها در انسان حالاتی غیرعادی ایجاد می‌کند و عموماً لذت‌بخش هستند. این حالات به صورت موقت و کاذب ایجاد می‌شوند و بروز همین حالات و لذت در نخستین مصرف سبب تدوام مصرف و اعتیاد می‌گردد. معتاد کسی است که در نتیجه استفاده مکرر دارو یا مواد مخدر، در بدن وی حالت مقاومت اکتسابی ایجاد شده‌است، این‌گونه که استفاده مکرر آن موجب کاسته‌شدن تدریجی آثار آن شده و اگر ماده مخدر به بدن وی نرسد، اختلالات روانی و فیزیکی موسوم به سندرم محرومیت در او ایجاد می‌شود.

پیشینه

از هفت هزار سال پیش، بشر به وجود یک ماده مخدر قوی در گیاه خشخاش آگاه بوده‌است. در لوح‌های گلی متعلق به پنج هزار سال پیش از میلاد که از سومریان باقی مانده، نام ماده مخدر تریاک دیده می‌شود. همچنین در حدود چهار هزار سال پیش از میلاد، کشیدن تریاک در چین رایج بوده‌است. از آنجاکه در کتاب اوستا از گیاه کانابیز (شاهدانه) به عنوان ماده بی‌حس‌کننده نام برده شده، مشخص می‌شود ایرانیان باستان نیز از آن بی‌اطلاع نبوده‌اند. در برخی احادیث اسلامی نیز به مواد مخدر مانند حشیش و بنگ اشاره و بر منع از آن تأکید شده‌است، و برخی فقیهان به حکم فقهی آن پرداخته‌اند. امروزه علاوه بر حشیش و بنگ، مواد مخدر زیادی وارد بازار شده که بر حسب تأثیرگذاری بر فعالیت‌های ذهنی سلسله اعصاب، به گروه‌های سستی‌زا (همچون تریاک)، توان‌افزاها (همچون کوکائین)، توهم‌زاها (همچون ال اس دی) و مواد شیمیایی فرار (همچون بنزین) تقسیم می‌شوند.
دربارهٔ تاریخچه ورود مواد مخدر (تریاک) به ایران نظرهای مختلف و متناقضی وجود دارد، اما عصر صفوی زمان آغاز مصرف مواد مخدر به صورت گسترده در ایران است. در این دوره اغلب شاهزادگان و رجال و درباریان و حتی مردم عادی به مصرف تریاک و بنگ و برخی مواد مخدر دیگر معتاد بودند، همچنین در این دوره، دولت انگلیس توسط برادران شرلی برای اهداف استعماری خود تریاک را به قیمت ارزان در اختیار مردم می‌گذاشتند و شیره آن را با چند برابر قیمت از آنان خریداری می‌کردند.
اوج مصرف مواد مخدر پس از صفویه، به عصر قاجاریه می‌رسد. در این دوران استعمارگران انگلیسی موجب رواج گسترده اعتیاد شدند. انگلیسی‌ها برای گسترش سلطه‌طلبی خود، نقش مهمی در ترویج استفاده تریاک در کشورهای مختلف داشته‌اند. کشتی‌های تجاری انگلیس این مخدر مضر را از خاور دور به ایران آوردند و به درباریان هدیه کردند و اکثر آنان را معتاد ساختند. به‌تدریج به علت زیادشدن معتادان و کمبود تریاک، کشت خشخاش در ایران در اطراف یزد آغاز شد.
در دوره پهلوی اول دستگاه حکومتی از مواد مخدر همچون یک منبع درآمد استفاده می‌کرد. در سال ۱۳۰۷ قانون انحصار تریاک به منظور تقویت بنیه مالی دولت در مجلس تصویب شد که به موجب آن انحصار تولید و فروش تریاک در اختیار دولت قرار گرفت. در این دوره دولت‌های بزرگ غربی نیز با گسترش تریاک در ایران به دنبال منافع خود بودند. در دوره محمدرضا پهلوی و تا پیش از انقلاب اسلامی، در قسمت‌هایی از کشور، به صورت پراکنده کشت خشخاش وجود داشت تا اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به این مسئله به‌طور ریشه‌ای توجه و از کشت آن به‌شدت جلوگیری شد.

عوامل و پیامدهای گسترش اعتیاد

در سطح کلان یکی از اهداف مهم کشورهای استعمارگر از گسترش مواد مخدر و اعتیاد در کشورهای مختلف، منافع سیاسی و استعماری است. صرف نظر از علل سیاسی و اجتماعی، سودجویی یکی از علل مهم گسترش روزافزون اعتیاد است.
در سخنان امام‌خمینی می‌توان به اهداف گوناگون استعمار از گسترش و انتقال مواد مخدر به ایران دست یافت. از میان‌بردن قوه تفکر و خارج‌کردن مردم از صحنه سازندگی و اداره کشور، بی‌توجه و بی‌انگیزه‌ساختن آنان به سرنوشت مملکت و حیثیت اسلامی و ملی و غارت ذخیره‌ها و منابع کشور، جلوگیری از بیداری جوانان و ازدست‌دادن حس پرسشگری به دخالت‌های خارجی‌ها و گسترش سیطره اختناق، تهی‌سازی از محتوای انسانی و بی‌هویت‌کردن مردم و در نهایت جلوگیری از رشد و بالندگی کشور ازجمله این اهداف است. به اعتقاد امام‌خمینی کشورهای استعماری، رسیدن به اهداف بالا را از دو طریق ممکن می‌دیدند: ایجاد مراکز آموزشی ناصحیح و فاسدکننده برای انحراف جوانان و دورساختن آنان از فعالیت‌های مفید زندگی، (ببینید: جوان) و تبلیغ و ترویج آزادیِ استفاده از مواد مخدر با عنوان یکی از مظاهر آزادی؛ در حالی‌که امام‌خمینی از چنین آزادی‌هایی به آزادی غربی، وارداتی و استعماری یاد می‌کند.
در بعد داخلی نیز عوامل مختلفی در گسترش اعتیاد در سطح جامعه مطرح است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: افزایش جمعیت، بیکاری، فقر و نابرابری اجتماعی، مهاجرت و حاشیه‌نشینی، دگرگونی سریع فرهنگی و بحران هویت، ضعف نظام کنترل درونی و سستی در مذهب و در پایبندی به تعهدات اخلاقی، بحران فضای باز سیاسی و عدم امنیت، جنگ، دردسترس‌بودن مواد، به همین دلیل امام‌خمینی اعتقاد داشت عامل توزیع مواد مخدر در ایران در دوره پهلوی، خود رژیم پهلوی بود که با توطئه قدرت‌های بزرگ و با هدف بی‌تفاوت‌کردن جوانان نسبت به غارت منابع کشور، صورت می‌گرفت و در زمان پهلوی دوم به اوج رسید.
اعتیاد به مواد مخدر از بلاهای خانمان‌سوز و آفت برای جوامع بشری است. این امر باعث سلب قدرت خلاقیت و تفکر از انسان‌ها می‌شود و توانایی کوشش و سازندگی را از آنان می‌گیرد؛ افزون بر آنکه بنیان خانواده‌ها و باورهای دینی را در معرض نابودی و از هم‌پاشیدگی قرار می‌دهد و هزینه‌های سنگینی به لحاظ اقتصادی و اجتماعی بر کشورها تحمیل می‌کند.
اعتیاد ضمن اثرگذاری بر زندگی اجتماعی، گروه‌ها و خانواده‌ها، آسیب‌های اجتماعی فراوانی را در جامعه ایجاد می‌کند. از سویی افزایش آسیب‌ها و مفاسد اجتماعی خود زمینه مساعدتری را برای گرایش به مواد مخدر و مصرف آن فراهم می‌کند. با این وصف، مصرف مواد مخدر از یک‌سو محصول شرایط اجتماعی و از سوی دیگر، عاملی برای شکل‌گیری آسیب‌های دیگر اجتماعی است.

اعتیاد در دوره پهلوی

در عصر پهلوی به دلیل نقش ایران در مسیر ترانزیت مواد مخدر و موقعیت جغرافیایی ایران در منطقه و جهان، روش‌ها و مدیریت پیچیده‌تری برای ترویج اعتیاد در ایران به اجرا درآمد. از سال ۱۳۳۷ هروئین، مهلک‌ترین نوع ماده مخدر، وارد ایران شد و حتی به دربار هم راه یافت، و جریان تولید و توزیع مواد مخدر کشور و حتی تجارت بین‌المللی آن تحت کنترل خاندان پهلوی و نزدیکان آن قرار گرفت. بر اساس اسناد منتشرشده، محمدرضا پهلوی نیز از مواد مخدر استفاده می‌کرد، البته پیش از این نیز رضاشاه پهلوی بنا به اقرار یکی از همسرانش، معتاد بوده‌است. اشرف پهلوی، خواهر محمدرضا پهلوی نیز واردکننده و حتی تولیدکننده هروئین بود. از دیگر چهره‌های فعال در عرصه مواد مخدر در دوره پهلوی به امیرهوشنگ دولو می‌توان اشاره کرد. ارتشبد غلامعلی اویسی، فرمانده ژاندارمری کل کشور نیز از کسانی بود که درآمدهای کلانی از تجارت مواد مخدر به دست می‌آورد.
آمار دقیقی از تعداد معتادان در دوره پهلوی در دست نیست؛ و گزارش‌های ارائه شده آمار ضد و نقیضی را ارائه کرده‌اند. انجمن مبارزه با تریاک و الکل در سال ۱۳۲۲، تعداد معتادان را حدود یک و نیم میلیون تن وگزارش دیگری تعداد معتادان را در سال ۱۳۴۶ بین سیصد تا چهارصد هزار تن اعلام کرده‌است. گزارش ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز حکایت از وجود دو میلیون نفر معتاد از جمعیت بیست میلیونی پیش از انقلاب دارد.
به اعتقاد امام‌خمینی رژیم پهلوی به کمک کشورهای بیگانه برای جلوگیری از فعالیت و حضور جوانان در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مواد مخدر را در ایران گسترش داد. این رژیم که مجری سیاست‌های استعماری بود، به نیروی انسانی وابسته‌ای نیاز داشت که چشم‌بسته مطیع او باشند؛ از این‌رو با خرید و فروش مواد مخدر و پخش آن، علاوه بر کسب منافع مادی، می‌خواست جوانان را مطیع خود سازد و با ضایع‌کردن نیروی انسانی، آنان را از هر گونه اقدام و قیامی علیه خود بازدارد.
امام‌خمینی هدایت‌کننده اصلی جریان اعتیاد در جامعه و عامل اصلی ورود مواد مخدر به داخل کشور را حکومت پهلوی می‌دانست. ایشان همواره تأکید می‌کرد گسترش اعتیاد در جامعه یک اتفاق ساده و معمولی نیست، بلکه توطئه قدرت‌های بزرگ و استعماری علیه جامعه است، به طوری که از طریق برنامه‌های حساب‌شده سعی دارند تا نیروی فعال و موتور محرک جامعه را که نقش مهمی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه دارد، به عنصری بی‌خاصیت تبدیل کنند. به باور ایشان این طرح به دست خاندان پهلوی اجرا می‌شد و قدرتمندان جهانی آن را پشتیبانی می‌کردند.

مبارزه با اعتیاد در جمهوری اسلامی

اراده برخی کشورهای استعماری در راه گسترش سیطره خود با ترویج مواد مخدر در کشورهای جهان سوم ازجمله ایران و قرارگرفتن کشور در مسیر اصلی ترانزیت جهانی مواد مخدر ازجمله دلایلی هستند که باعث افزایش ورود مواد مخدر به ایران شده‌است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مبارزه اساسی با اعتیاد به یکی از برنامه‌های اساسی نظام تبدیل شد. در همین راستا محمدصادق خلخالی به سرپرستی اداره مبارزه با مواد مخدر منصوب شد و اقدامات شدیدی را آغاز کرد، از سوی دیگر، در نیمه نخست سال ۱۳۵۸، بسیاری از معتادان داوطلبانه به ترک روی آوردند. این شرایط در سال‌های نخست پیروزی انقلاب اسلامی تداوم داشت و کارنامه موفقی از این سال‌ها به ثبت رسیده‌است. در سخنان امام‌خمینی برخورد با پدیده اعتیاد در دو سطح معتادان و توزیع‌کنندگان مواد مخدر قابل بررسی است.

محورهای مبارزه با اعتیاد

بر اساس رهنمودهای ایشان مبارزه با پدیده اعتیاد و مواد مخدر همواره بر چند اصل و محور کلی استوار بود:

فعالیت‌های فرهنگی

امام‌خمینی بر نقش اطلاع‌رسانی رسانه‌ها، به‌خصوص رادیو و تلویزیون، دربارهٔ پیامدهای اعتیاد، جهت دورنگه‌داشتن جوانان از مواد مخدر تأکید می‌کرد و به قاچاقچیان و توزیع‌کنندگان مواد مخدر نیز دربارهٔ ترک اعمالشان که در واقع نوعی جنایت، فساد نسل و خیانت به مملکت محسوب می‌شود، توصیه‌ها و هشدارهایی بیان می‌کرد.

فعالیت‌های اجتماعی

امام‌خمینی معتادان را بیمارانی می‌دانست که باید در مراکز بازپروری از دام اعتیاد خارج شوند و به آنان کمک شود تا به کارهای سالم و مفید تشویق شوند. ایشان همواره بر لزوم اقدامات بشردوستانه برای نجات و هدایت معتادان تأکید می‌کرد و آن را وظیفه‌ای برادرانه و حتی در سطحی بالاتر وظیفه‌ای اسلامی و ملی می‌دانست و بر ایجاد مراکز بازپروری و اصلاح معتادان تأکید می‌کرد. ایشان همچنین بر معتادان واجب می‌دید برای حفظ حیثیت خود و حیثیت اسلامی و ملی به معالجه خودشان اقدام کنند از اقدامات دیگر، موافقت امام‌خمینی با پیشنهاد عفو زندانیان و محکومان مواد مخدر، به شرط تعهد به ترک اعتیاد و عدم تکرار جرم بود.

ضرورت مبارزه همه‌جانبه با عاملان پخش

امام‌خمینی قاچاقچیان مواد مخدر را خائنان به مملکت می‌دانست که با این کار جوانان کشور را از بین می‌برند و تأکید داشت قوای انتظامی و مردم قاطعانه با این افراد برخورد کنند. ایشان مبارزه با پدیده مواد مخدر را از وظایف و اختیارات دولت و حکومت اسلامی می‌دانست و قوای انتظامی را موظف به جلوگیری از توزیع و پخش مواد مخدر می‌کرد، و حتی نیروهای مردمی مرزنشین را نیز به جلوگیری از ورود مواد مخدر به درون مرزها توصیه می‌کرد. ایشان در اوایل پیروزی انقلاب از کشاورزانی که در تولید مواد مخدر شرکت داشتند، خواست با خودداری از کشت محصولات مضر همچون مواد مخدر، به کشت محصولات مفید بپردازند.
پس از شکل‌گیری نهادهای جمهوری اسلامی ایران، چند مؤسسه در زمینه مبارزه با اعتیاد تأسیس شد. بخشی از فعالیت‌های کمیته انقلاب اسلامی نیز به مبارزه با اعتیاد اختصاص یافت، تا اینکه به موجب ماده ۳۳ قانون مبارزه با مواد مخدر در سال ۱۳۶۷/۸/۳ ستاد مبارزه با مواد مخدر که رئیس‌جمهور در رأس آن قرار داشت، شکل گرفت، پس از این، تمامی تصمیم‌سازی‌ها و اقدامات علیه اعتیاد در این مرکز برنامه‌ریزی می‌شد. در سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۶ به منظور تداوم مبارزه با مواد مخدر و اعتیاد، از طریق مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام، دو قانون با نام «قانون مبارزه با مواد مخدر» تصویب شد که در آن با جرم‌انگاری اعتیاد مرحله تازه‌ای از مبارزه علیه مواد مخدر شکل گرفت. این قانون در اجرا با مشکلاتی روبه‌رو شد و باعث شد قانون دیگری در جهت تعدیل قانون اول تصویب شود. در این بازنگری اعتیاد جرم انگاشته شد؛ ولی به معتادان اجازه حضور در مراکز ترک داده شد و آنان در طول دوران بازپروری، از تعقیب کیفری جرم اعتیاد مصون بودند.
ایران با برخورداری از قوانین شدید ممنوعیت کشت و تولید مواد مخدر، مبارزه بی‌وقفه با قاچاق، صرف هزینه‌های کلان در امر درمان و بازپروی، فداکردن نیروی انسانی خود و تقدیم حدود سه هزار پانصد و پنجاه و هفت شهید در راه مبارزه با مواد، عزم خود را برای مقابله با این مشکل جهانی نشان داده‌است. در طول سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۷۶ از مجموع یک میلیون و سیصد هزار نفر بازداشت‌شده در رابطه با مواد مخدر، ۴۶ درصد آنان معتاد بوده‌اند که بیشتر آنان به شکل تفننی از مواد مخدر استفاده کرده‌اند.

احکام فقهی اعتیاد

پیشینه احکام فقهی اعتیاد در تاریخ فقه، به عصر امامان معصوم(ع) بر می‌گردد که در برخی روایات بر منع استفاده از بنگ تصریح شده‌است. وجود این روایات سبب شد بحث در مورد این مواد، به تناسب در کتاب‌های فقهی راه یابد و فقیهان در بحث از احکام بنگ و حشیش با استناد به اطلاق حدیث «کل مسکر حرام»، حکم به حرام‌بودن کنند؛ اما تریاک که با نام افیون در منابع فقهی آمده‌است در برخی منابع با استناد به حدیث نفی ضرر حکم به حرام‌بودن آن شده‌است. در برخی از کتاب‌های فقهی اهل سنت نیز ضمن ملحق‌کردن مواد مخدر به مسکرات، حکم به حرام‌بودن مصرف آن شده‌است.
گسترش استفاده از مواد مخدر و آثار مخرب آن در عصر حاضر موجب شده‌است تا فقیهان به حرام‌بودنِ استفاده، تولید و پخش این مواد حکم کنند.
دلایل نظر امام‌خمینی در حرمت استفاده از مواد مخدر و اعتیاد به آن، مواردی از قبیل فاسدشدن پایه‌های اقتصادی و اجتماعی و نابودی نسل‌های آینده و نیز سستی و بی‌ارادگی جوانان و تخریب فکر و اندیشه آنان است که موجب می‌شود راه برای تسلط بیگانگان و استعمارگران هموار گردد.
با توجه به تأثیرات سیاسی و اجتماعی شوم اعتیاد، امام‌خمینی جلوگیری از پخش مواد مخدر و مبارزه با اعتیاد را از اختیارات حاکم اسلامی شمرده‌است. ایشان به حرام‌بودن هر گونه مصرف، پخش و تولید غیرقانونی مواد مخدر فتوا داده و عاملان پخش مواد مخدر و گسترش اعتیاد را در حکم مفسد فی الارض نامیده‌است، چنان‌که خرید و فروش تریاک و دیگر مواد مخدر برای مصرف پزشکی و مشروع را منوط به نظر دولت و قوانین دولتی دانسته‌است.
بیانات و اقدامات امام‌خمینی که یکی از پیشگامان مبارزه با مواد مخدر بوده بی‌تردید بر آرای برخی فقیهان معاصر تأثیر گذاشته‌است.

پیوند به بیرون

• محمد نوری، «اعتیاد»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۲، ص۱۳۴–۱۳۹.