نفت

نفت، ماده‌ای راهبردی و اثرگذار بر بسیاری از تحولات ایران و جهان.

معنای لغوی و اصطلاحی

نفت خام، مایع سیاه‌رنگی است که منشأ فسیلی دارد، به‌طور طبیعی در زیر پوسته زمین تشکیل می‌شود و در اصطلاح علمی به آن «هیدروکربن» می‌گویند. بیشترین منابع نفت جهان در پنج منطقه آمریکای شمالی، کشورهای مجاور دریای کارائیب و آمریکای جنوبی، خاور دور، خاورمیانه و اتحاد جماهیر شوروی [سابق] واقع شده‌است.

پیشینه

آشنایی با نفت، قدمتی شش هزارساله دارد. در گوشه و کنار ایرانِ قدیم، چشمه‌های نفت خام جاری بود و مردم آن روزگار برای روشنایی و مصارف دارویی از نفت بهره می‌بردند. در روایت‌های دینی نیز نفت (نفط) ماده‌ای معدنی و افروختنی است که خمس به آن تعلق می‌گیرد. کشف نفت در عصر جدید و در پی آن، پدیدآمدن صنعت نفت، به زمان آشنایی «جرج بیسل» با این ماده در سال ۱۸۵۳م/ ۱۲۲۵ش در آمریکا بر می‌گردد. وی که در صدد عرضه سوختی روشنایی‌بخش، ارزان و با کیفیت عالی به بازار بود به فکر تأمین روشنایی از آن افتاد و پس از آزمایش‌ها و بررسی‌های فراوان به این امر دست یافت.

نخستین چاه نفت ایران در سال ۱۲۸۷ در مسجدسلیمان حفر شد. پیدایش نفت در منطقه خاورمیانه ازجمله ایران، به دگرگونی‌های بزرگ داخلی و خارجی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انجامید، به گونه‌ای که اگر پیدایش نفت در خاورمیانه نبود، این منطقه جایگاه بین‌المللی و راهبردی کنونی را نمی‌یافت. گفته شده از میان بیست میدان نفتی بزرگ جهان، سیزده میدان، یعنی دوسوم آن در منطقه خاورمیانه قرار دارد. در قرن بیست‌ویکم نیز باوجود روی‌آوردن کشورها به منابع طبیعی دیگر برای تأمین انرژی، اقتصاد مدرن جهان به‌طور فزاینده‌ای به انرژی نفت و گاز وابسته خواهد بود. این نیازهای جهانی، ایران را که یکی از عرضه‌کنندگان اصلی منابع طبیعی است در جایگاه حساس‌تری قرار داده‌است.

نفت و صنعت آن در ایران

تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده‌است. پنج سال پس از تولد صنعت نفت در آمریکا ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف نفت در ایران، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م، ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به بیگانگان داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید. در سال ۱۲۸۰ش/ ۱۹۰۱م «ویلیام ناکس دارسی» امتیاز استخراج نفت ایران را به مدت شصت سال به دست آورد. پس از فوران نفت از چاه کنده «نفتون» در مسجدسلیمان، نخستین شرکت نفتی ایران و انگلیس تأسیس شد و دولت انگلیس امتیاز «دارسی» را به یک توافقنامه بین‌المللی تبدیل کرد. ایران در سال ۱۳۰۰ تمایل داشت امتیاز نفت شمال را به شرکت‌های آمریکایی واگذار کند که انگلیس مانع این کار شد. در سال ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۳م انگلیس قرارداد نفتی دیگری با ایران بست که در واقع تمدید قرارداد «دارسی» به مدت سی سال بود.

با اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ به دست انگلیس، شوروی و سپس آمریکا، رقابت این استعمارگران بر سر منافع به‌ویژه نفت، شدت یافت و شرکت‌های آمریکایی و انگلیسی و پس از آن هیئتی از شوروی، برای گرفتن امتیازات نفتی به ایران آمدند. شوروی در برابر خروج نیروهای خود از شمال ایران، خواستار امتیاز نفت شمال ایران به مدت پنجاه سال بود که با وجود پذیرش دولت و انعقاد قرارداد، مجلس آن را رد کرد. مجلس در مرحله بعد با تصویب‌نکردن قرارداد گس ـ گلشائیان که با انگلستان بسته شده بود، گام دیگری در راستای ملی‌کردن صنعت نفت برداشت. در جریان مذاکرات اعضای کمیسیون نفت مجلس دربارهٔ این قرارداد، محمد مصدق پیشنهاد اقدام عملی برای ملی‌شدن صنعت نفت را داد که پذیرفته نشد؛ ولی سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان و کشته‌شدن علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت که از مخالفان ملی‌شدن صنعت نفت بود، قانون ملی‌شدن صنعت نفت در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ تصویب شد. پس از تصویب این قانون، دولت انگلیس به تحریم نفتی ایران اقدام کرد و از ایران به شورای امنیت شکایت برد که به نتیجه نرسید. مصدق که در آن زمان به نخست‌وزیری رسیده بود، در برابر نقشه‌های آمریکا و انگلیس، به اصلاح امور اقتصادی پرداخت و نظریه «اقتصاد بدون نفت» را به اجرا گذاشت (ببینید: ملی‌شدن صنعت نفت)

پس از بی‌نتیجه‌ماندن تلاش‌های انگلیس و آمریکا در جلوگیری از ملی‌شدن صنعت نفت و تشدید بحران نفت در ایران، آمریکا در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به کودتا دست زد و در پی آن کنسرسیومی متشکل از پنج شرکت آمریکایی، یک شرکت انگلیسی، یک شرکت فرانسوی و یک شرکت هلندی تأسیس شد. در سال ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰م گروهی از کشورهای صادرکننده نفت برای تأمین منافع خود و دردست‌گرفتن کنترل قیمت نفت، سازمان اوپک را تأسیس کردند. با تأسیس اوپک، درآمدهای نفتی ایران بیش از سه‌برابر افزایش یافت.

در جریان انقلاب اسلامی به دنبال نارضایتی عمومی مردم و اعتصاب کارکنان شرکت نفت و قطع صدور نفت، یکی از بزرگ‌ترین شوک‌های نفتی بر کشورهای مصرف‌کننده نفت وارد شد. در پی این اعتصاب، امام‌خمینی هیئتی پنج‌نفره از جمله اکبر هاشمی رفسنجانی و به ریاست مهدی بازرگان را برای نظارت بر تولید نفت به میزان نیاز داخلی و جلوگیری از دخالت ارتش در امر نفت مأمور کرد. اعتصاب کارکنان شرکت نفت، با شرایطی مانند لغو همه قراردادهای استعماری و حفظ استقلال نفتی ایران پایان یافت (ببینید: اعتصاب کارکنان صنعت نفت) و سرانجام در چهاردهم اسفند ۱۳۵۷ و پس از هفتاد روز قطع صادرات، نخستین محموله نفت ایران صادر شد و پس از آن، ایران راهبرد افزایش قیمت نفت را پی‌گرفت و در نتیجه قیمت نفت در سال ۱۳۵۹ سه‌برابر قیمت اعلام‌شده نفت پیش از انقلاب شد.

اهمیت نفت در معادلات سیاسی

امروزه نفت یک منبع مهم انرژی است که نه‌تنها یک عامل تعیین‌کننده اقتصادی و صنعتی، بلکه یک عامل سیاسی و امنیتی نیز قلمداد می‌شود. نفت برای کشورهای دارنده آن، افزون بر انرژی، سرمایه نیز به‌شمار می‌آید و از این دیدگاه، ارزش و اهمیت بسیاری دارد و آن را یکی از مؤلفه‌های اثرگذار در تولید ثروت و قدرت در جهان کنونی می‌دانند. نفت عاملی برای تحکیم قدرت سیاسی و اقتصادی کشورهای نفت‌خیز و بهانه‌ای برای سیاست‌های مداخله‌جویانه کشورهای بزرگ جهان همچون آمریکا و شوروی [سابق] بوده‌است. اما نگاه به مسئله نفت به دو شکل نگاه استعماری و نگاه عدالت‌خواهانه بوده‌است.

امام‌خمینی اهمیت نفت در معادلات جهان و اقتصاد بین‌الملل را امری بدیهی می‌دانست و پدیدآمدن بحران در نفت را عامل برهم‌خوردن همه معادلات اقتصادی و تجاری دنیا به‌شمار می‌آورد. ایشان با توجه به اهمیت نفت و منابع زیرزمینی دیگر، برآن بود که استعمارگران انگلیسی، از سیصد سال پیش برای مطالعه و کشف منابع زیرزمینی به سرزمین‌های شرقی ازجمله ایران نفوذ کرده و مختصات و مشخصات همه گنجینه‌های زیرزمینی همچون نفت را در تمام مناطق این کشورها به دست آورده بودند. ایشان پیشرفت کنونی دنیای متمدن را در گروی نفت کشورهای شرقی و مسلمان می‌دید.

از نظر تاریخی، کنترل مناطق سرشار از نفت، هدف راهبردی قدرت‌های بزرگ بوده‌است. میل این قدرت‌ها به‌ویژه آمریکا برای تسلط بر منابع نفتی خاورمیانه که بخش مهمی از جهان اسلام است، تابعی از هدف‌های کلی این کشورها برای دستیابی به منافعشان قلمداد می‌شود؛ منافعی چون تضمین امنیت متحدان منطقه‌ای خود به‌ویژه رژیم اسرائیل، جلوگیری از تقویت دولت‌های معارض با رژیم اسرائیل و تضمین تداوم انتقال انرژی ارزان که از راه مقابله با اسلام‌گرایی به دست می‌آمد.

امام‌خمینی همواره خطر جهان‌خواران شرق و غرب به‌ویژه آمریکا و اسرائیل و طمع آنان بر منابع زیرزمینی جهان اسلام و غارت این منابع با گماردن عوامل دست‌نشانده خود را گوشزد می‌کرد و مسلمانان را به ایمان و اتحاد برای کوتاه‌کردن دست آنان از کشورهای اسلامی فرا می‌خواند. ایشان، علت اصلی حمایت ابرقدرت‌ها از محمدرضا پهلوی را چپاول منابع و نفت ایران می‌دید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز همواره دربارهٔ خطر دشمنان و طمع آنان به منابع نفتی و به دست آوردن بازار ایران هشدار می‌داد. امام‌خمینی شوروی را نیز مانند آمریکا، دولتی چپاولگر، خواهان سلطه بر ایران و منابع و ذخایر کشور به‌ویژه گاز می‌شمرد. امروزه نیز جهان غرب، به سبب برخورداری کشورهای حوزه خلیج فارس از بیشترین ذخایر نفتی، از تمام توان خود در نهادهای بین‌المللی، شرکت‌های نفتی و نیروهای نظامی برای روی‌کارآوردن دولت‌های حامی غرب و در نتیجه تسلط بر نفت این منطقه استفاده می‌کند

جایگاه نفت در تحولات ایران

خاطره تلخ ایرانیان از سلطه قدرت‌های بزرگ که به طمع منابع نفتی و غیرنفتی به ایران روی‌آورده بودند به صورت مبارزه با امتیازات و قراردادها ظهورکرد و از سرچشمه‌های اصلی قیام و نهضت مشروطیت شد؛ همچنان‌که اشغال ایران در جنگ جهانی دوم که نفت از علت‌های اصلی آن بود، انگیزه مردم را برای مبارزه بر ضد امتیازات نفتی تا حد لغو این امتیازات و ملی‌کردن صنعت نفت، بیشتر کرد. در جریان ملی‌شدن صنعت نفت و پس از کودتای ۲۸ مرداد، دولت آمریکا از یک واسطه و میانجی به یک رقیب نفتی برای انگلستان و مدافع ایران برای رهایی از چنگال کمونیسم درآمد.

درآمد نفت در دوران حکومت پهلوی موجب پدیدآمدن دولت رانت‌خوار و استقلال آن از طبقات اجتماعی شد و این امر، افزایش خودکامگی محمدرضا پهلوی و ایجاد استبداد نفتی را به ارمغان آورد. در سال ۱۳۵۲ افزایش درآمدهای نفتی به افزایش رفاه مصرفی در حکومت، تشدید وابستگی به آمریکا و گسترش و تجهیز نیروهای نظامی و نیز تهاجم فرهنگی انجامید و این امور، همراه با سیاست استبدادی پهلوی، زمینه‌ساز نارضایتی عمومی و تحولات پس از آن شد. استفاده از درآمد نفت برای نوسازی و توسعه اقتصادی کشور و بی‌توجهی به توسعه سیاسی، عامل دیگری در ایجاد تحولات سیاسی و اجتماعی به دست مردم بود.

امام‌خمینی معتقد بود علت تأیید سرکوب و کشتار مردم به دست رژیم پهلوی از سوی قدرت‌های استعماری، همچنین تلاش این رژیم برای اغفال مردم و دور نگه‌داشتن آنان از اسلام و روحانیون، چپاول نفت و گاز ایران است و برای تغییر این رویه، باید نظامی قدرتمند و مستقل با تکیه بر مردم ایجاد کرد. ایشان در بیان علت‌های نارضایتی مردم اشاره کرده‌است که مردم می‌خواهند نفت به‌طور منطقی استخراج شود، به فروش برسد و درآمد به دست آمده از آن، صرف ملت شود.

استفاده از ابزار نفت بر ضد دشمنان

کشورهای اسلامی هفتاددرصد اندوخته‌های نفت جهان را در اختیار دارند. افزایش اهمیت نفت پس از جنگ جهانی اول و افزوده‌شدن آن به انگیزه‌های قدرت‌های استعماری، کشورهای اسلامی را در موقعیت ویژه‌ای قرار داده‌است. امام‌خمینی نفت را عامل قدرت کشورهای اسلامی و رگ حیات ابرقدرت‌ها می‌شمرد و معتقد بود بستن نفت به روی ابرقدرت‌ها حتی در مدتی کوتاه، آنان را به عقب‌نشینی و تسلیم وادار خواهد کرد. ایشان از مسلمانان می‌خواست با سلاح نفت به مقابله با آمریکا و اسرائیل بپردازند؛ همچنان‌که در جریان انقلاب اسلامی از کارکنان شرکت نفت خواست با اعتصاب خود، مانع صدور نفت به آمریکا و اسرائیل شوند. ایشان پس از پیروزی انقلاب و در هنگامه‌های حساس جنگ نیز از تهدید به استفاده از سلاح نفت در برابر کمک دشمنان به صدام حسین و عقب‌راندن آنان استفاده می‌کرد. برای نمونه ایشان در سی‌ویکم شهریور ۱۳۶۲ و در پی درخواست عراق از فرانسه برای دریافت سلاح‌های ویرانگر و حمله به منابع اقتصادی ایران، همه کشورهای منطقه و کشورهای استفاده‌کننده از نفت را به بستن تنگه هرمز و قطع صادرات نفت تهدید کرد.

سیاست‌های نفتی در رژیم پهلوی

افزایش شگفت‌انگیز قیمت نفت در سال‌های ۱۹۷۳–۱۹۷۴م/ ۱۳۵۲–۱۳۵۳ش به یک دگرگونی بنیادین در اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت خاورمیانه انجامید و این کشورها، به بیشترین رشد اقتصادی تاریخ خود رسیدند. قیمت نفت در دسامبر ۱۹۷۳م در مقایسه با نیمه اول سال ۱۹۷۳م، حدود چهاربرابر شد. درآمد نفتی ایران که در سال ۱۳۴۹ش/ ۱۹۷۰م، ۹۵۰ میلیون دلار بود، در سال ۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۲–۱۹۷۳م، به ۵/۱۸میلیارد دلار و در سال ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵م به ۹/۱۸میلیارد دلار رسید.

با افزایش بهای نفت، گرچه گفته شده بخش زیادی از درآمدهای نفتی صرف توسعه اقتصادی کشور شد اما این نوسازی سریع، مشکلات بسیاری مانند افزایش واردات بی‌رویه، گسترش صنایع مونتاژ و گرایش جامعه به مصرف‌گرایی را پدیدآورد؛ همچنین تمایل فراوان پهلوی به خرید سلاح‌های پیشرفته، سبب برگرداندن دلارهای نفتی به آمریکا و وابستگی بیشتر ایران به ابرقدرت‌ها شد.

امام‌خمینی همواره بر این نکته تأکید داشت که سیاست رژیم پهلوی دربارهٔ نفت نادرست بوده‌است؛ زیرا در برابر به‌یغمادادن اندوخته‌های نفتی و معادن کشور و استخراج و فروش بی‌رویه نفت، ایران را به پایگاه نظامی، انبار اسلحه و محل استقرار مستشاران آمریکایی تبدیل کرده بود. امام‌خمینی بر آن بود که رژیم پهلوی با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی حتی به تبلیغ و تقویت بهائیت و اسرائیل می‌پردازد و در زمینه اقتصادی افزون بر نابودی زراعت و کشاورزی، موجب وابستگی، عقب‌ماندگی و از میان‌رفتن استقلال کشور نیز شده‌است.

سیاست‌های نفتی در جمهوری اسلامی ایران

توجه به نقش اساسی نفت در اقتصاد کشورهای نفت‌خیز و استفاده از این منبع برای رشد اقتصادی کشور و جلوگیری از فروش بی‌رویه نفت، از پیش از انقلاب اسلامی ایران، از مؤلفه‌های اصلی مورد نظر امام‌خمینی بود. ایشان نفت را ثروت ملی و میراث نسل‌های آینده می‌دانست و معتقد بود نفت را باید عاقلانه و بر اساس نیاز و ضرورت و با رعایت مصالح مردم و استقلال کشور تولید کرد، فروخت و هزینه کرد. ایشان تأکید می‌کرد درآمد نفت باید صرف ملت، رفع مشکلات اقتصادی مردم، تأمین رفاه آنان و نوسازی اقتصاد کشور شود. ایشان فروش نفت به همه کشورهای جهان ـ غیر از رژیم اشغالگر فلسطین و دولت نژادپرست [سابق] آفریقای جنوبی با حفظ منافع ملی، استقلال کشور و مراعات عدالت ـ را روا می‌دانست. امام‌خمینی معتقد بود، ایران با توجه به امکانات و ظرفیت‌های فراوان و نیروهای انسانی مستعد و خلاقی که دارد، بدون نفت هم توان رشد اقتصادی و غلبه بر فقر را دارد. از دیدگاه ایشان بهره‌مندی از نفت به معنای صدور همیشگی آن نیست؛ بلکه کشور می‌تواند با افزایش تولیدات داخلی و تأمین نیازهای خود، صدور نفت را قطع کند یا به کمترین مقدار برساند.

با توجه به دیدگاه‌های امام‌خمینی دربارهٔ حفظ ثروت عمومی نفت، تولید نفت بر اساس نیاز ارزی کشور و با توجه به اصل صیانت مخازن صورت گرفت. در آن دوران، امام‌خمینی بر اهتمام نظام و دولت برای اصلاح و بازسازی سراسر کشور به‌ویژه روستاها و مناطق نفت‌خیز و اختصاص درآمد یک روز نفت به همه استان‌های کشور برای ساختن و بازسازی مدارس و مساجد و برآوردن نیازهای دیگر تأکید کرد. در دوران جنگ تحمیلی نیز ایشان، ضمن تأکید بر ادامه تولید و صادرات نفت و اکتشاف منابع نفتی جدید و ترمیم مراکز آسیب‌دیده در جنگ، نوید راه‌اندازی کامل صنایع نفت، گاز و پتروشیمی را به مردم داد؛ از این‌رو دولت، پس از جنگ به بازسازی پالایشگاه‌های نفتی و صنایع پتروشیمی و هدایت نفت و گاز در مسیر تولید فرآورده‌های پتروشیمی روی آورد.

امام‌خمینی در سال ۱۳۶۷ یکی از سیاست کلی نظام در دوران بازسازی را گسترش صادرات کالاهای غیرنفتی و مبادی صدور کالا و تکیه‌نکردن بر صادرات نفت اعلام کرد. ایشان به مسئولان گوشزد می‌کرد با استفاده بهینه از نفت این گنج و اندوخته‌های خدادادی دیگر را به‌دقت پاسداری و نیازهای جامعه به‌ویژه مناطق محروم را برطرف کنند.

جمهوری اسلامی برای بهره‌وری بهینه از صنعت نفت و گاز، به سیاست‌هایی چون در پیش‌گرفتن راهکارهای مناسب برای گسترش اکتشاف نفت و گاز، افزایش ظرفیت تولید صیانت‌شده نفت متناسب با اندوخته‌های موجود و برخوردارکردن کشور از قدرت اقتصادی، امنیتی و سیاسی، گسترش پژوهش‌های بنیادی و توسعه‌ای، تربیت نیروهای انسانی متخصص و تلاش برای ایجاد مرکز جذب و صدور دانش و خدمات فنی ـ مهندسی در زمینه انرژی روی آورده‌است؛ همچنین بهینه‌سازی مصرف، جایگزینی صادرات فرآورده‌های نفت و گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی و بهره‌برداری از موقعیت منطقه‌ای و جهانی کشور برای خرید، فروش، فرآوری، پالایش، معاوضه و انتقال نفت و گاز منطقه به بازارهای داخلی و جهانی، بخش دیگری از سیاست‌های این صنعت در جمهوری اسلامی ایران است.

مالکیت نفت و احکام شرعی آن

از دیدگاه امام‌خمینی انفال، اموالی است که به پیامبر (ص) و امام معصوم (ع) به سبب منصب امامت آنان اختصاص دارد. بخشی از این اموال، معدن‌هایی است که مالک خاصی ندارد. از نگاه کلّی ایشان گرچه انفال در زمان غیبت برای عموم شیعیان، اعم از فقیر و غنی مباح است و آنان مالک آن به‌شمار می‌آیند؛ ولی نفت، گاز و معدن‌هایی که در عرف، خارج از حدود املاک شخصی شمرده می‌شود، تابع املاک نیست و اگر بر فرض در حدود املاک شخصی قرار بگیرد ـ از آنجاکه این گونه معدن‌ها به ملت‌های حال و آینده تعلق دارد ـ از تبعیت خارج می‌شود و دولت اسلامی می‌تواند با خریداری یا اجاره آن املاک، به استخراج معادن اقدام کند (ببینید: انفال)

پیوند به بیرون

• مرضیه کافی، نفت، دانشنامه امام خمینی، ج ۱۰، ص۴۱–۴۸.