پیام‌ها و اعلامیه‌ها، نوشته‌های عمومی امام‌خمینی، خطاب به اشخاص، گروه‌ها، ملت ایران یا دیگران.
مفهوم‌شناسی
«پیام» و «اعلامیه» که در فرآیند تطورات تاریخی و ریشه‌شناسی زبانی در معانی مختلف به‌کار رفته است، به مطلبی معمولاً سیاسی یا مذهبی گفته می‌شود که برای اطلاع‌رسانی عمومی و آگاهی‌دادن به مردم منتشر می‌شود [۱]؛ اما در فرهنگ عمومی به هر گونه خبر و پیغام کتبی یا شفاهی که با واسطه انسانی یا نوشتار فرستاده شود، پیام می‌گویند. در گذشته، پیام شامل نامه نیز می‌شده است؛ ولی امروزه تقریباً منحصر به ابلاغیه کتبی است که به دست نامه‌بر یا قرائت‌کننده یا با روش پستی و هر وسیله ارتباطی دیگر به مقصد برسد. در اینجا مقصود از پیام‌ها و اعلامیه‌ها از لحاظ مصداقی یکی است؛ با این فرق که پیش از پیروزی انقلاب با عنوان اعلامیه و پس از آن با عنوان پیام شناخته می‌شود.
نوشته‌های بسیاری از امام‌خمینی در قالب پیام وجود دارد. این پیام‌ها کارآمدترین و مؤثرترین نقش را در آگاهی‌بخشی، وحدت‌آفرینی و تعمیم اهداف و نظرهای ایشان داشته است. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی با به‌کارگیری دو شیوه با مردم ارتباط برقرار می‌کرد: یکی سخنرانی که ارتباطی شفاهی و مستقیم بود و پس از ایراد سخنان غالباً با نوار کاست میان قشرهای مردم توزیع می‌شد و دیگری روش ارتباط به‌وسیله نوشتار و پیام بود. پیام‌ها را نخست مبارزان و معتمدان، پنهانی رونویسی یا چاپ و تکثیر و سپس در میان قشرهای مختلف توزیع می‌کردند. پس از پیروزی انقلاب با دراختیارداشتن وسایل ارتباط جمعی، پیام‌های امام‌خمینی به مردم ابلاغ می‌شده است [۲]. صحیفه امام تمامی نوشته‌ها و گفتارهای کوتاه به‌جز کتاب‌های امام‌خمینی را به شش دسته نامه، اجازه‌نامه، تلگراف، احکام و فرمان‌ها، پیام، سخنرانی و مصاحبه طبقه‌بندی کرده و میان نامه و پیام فرق قائل شده است.
سیر تاریخی
امام‌خمینی بدون غفلت از رخدادهای ایران و با در نظرگرفتن مناسبت‌های داخلی و جهانی، به منظور بیان مواضع خود، بسیج مردم، خط‌دادن، تصحیح مواضع دیگران یا جذب افراد، پیام‌های متعددی صادرکرده است [۳]. بر اساس آنچه در صحیفه امام آمده، نخستین یادداشت امام‌خمینی که به مثابه پیام عمومی و فراگیر است-در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۲۳ خطاب به علما و ملت ایران و دعوت آنان برای قیام صادر شده است. این پیام در دفتر یادداشت مخصوص کتابخانه معروف وزیری یزد نگهداری می‌شود [۴]. ایشان هجده سال بعد، یعنی در ۱۱ آذر ۱۳۴۱ پیامی خطاب به ملت ایران درباره لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی صادر کرده است (ببینید: انجمن‌های ایالتی و ولایتی).
نقش و اهمیت
پیام‌ها را از مهم‌ترین آثار مکتوب امام‌خمینی دانستهاند [۵]؛ زیرا در دوره‌ای که ایشان رسانهای در اختیار نداشت، از پیام به عنوان یک شیوه اطلاع‌رسانی استفاده می‌کرد؛ حتی در زمانی که از سخنرانی محروم بود، مخاطبان را از طریق پیام آگاه می‌ساخت [۶]. پیام‌ها چه‌بسا کوتاه و چندسطری بود؛ اما متن آنها به گونه‌ای حرکتزا و مؤثر تهیه می‌شد [۷] و ایشان با دقت و آیندهنگری پیام‌ها را تدوین می‌کرد [۸]. پیام‌ها آیین قیام و مبانی فکری و سیاسی انقلاب و اولویت‌ها و شعارها و رویکردها را در هر مقطع تعیین و ابلاغ می‌کرد [۹]؛ از این‌رو پیام‌های امام‌خمینی را می‌توان آیینه رخدادهای سیاسی و اجتماعی در آن دوران دانست. مطالب این پیام‌ها به منزله منشوری سراسری و ملی بود و ملت ایران، خودجوش به تکثیر و پخش آنها اقدام می‌کردند و در زمان کوتاهی در سطح گسترده‌ای منتشر می‌ساختند [۱۰]. اهمیت تأثیر این پیام‌ها بر مردم و نهضت اسلامی، موجب حساسیت رژیم و پیگیری جدی سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در جلوگیری از چاپ و نشر این پیام‌ها در تهران و شهرهای مختلف بود [۱۱]. برخی پیام‌های امام‌خمینی، به‌ویژه پیام‌هایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به مناسبت‌های مختلف صادر شد، اهمیت بسزایی دارند؛ مانند پیام هشت‌ماده‌ای [۱۲]، پیام استقامت [۱۳]، پیام منشور برادری [۱۴] و منشور روحانیت [۱۵].
متن و ادبیات
به اقتضای زمان و مکان و مخاطبان، لحن و تعبیرات پیام‌های امام‌خمینی فرق دارد. از این نظر، ساختار پیام‌ها و بسامدی واژگان نیز مختلف است؛ به عنوان مثال یک آمار نشان‌دهنده این است در پیام‌هایی که ایشان به رهبران ملت‌ها و کشورها فرستاده، از واژههای مسلمانان، محرومان و مستضعفان به‌فراوانی استفاده کرده و ادبیاتی حماسی داشته است [۱۶]. ادبیات پیام‌ها و کاربرد کلیدواژه‌های خاص، گویای حساسیت‌های ایشان به مسائل خاص است.
پیام‌های امام‌خمینی دارای نثری روان و چینشی مستدل و منطقی است [۱۷]. واژه‌ها و ترکیب‌های به‌کار رفته، افزون بر بدیع بودن، تحرکآفرین است. امامت، ولایت، جهاد، شهادت، طاغوت، دین و سیاست، حاکمیت دینی، ظلمستیزی و عدالت‌گستری ازجمله مضامین این پیام‌هاست [۱۸].
امام‌خمینی پیام‌ها، اعلامیه‌ها و نامه‌های خود را در مجموع به صورت‌های مختلف امضا کرده است و در آنها تعبیر «روح‌الله الموسوی الخمینی» هرچند بیشتر به کار رفته و شهرت دارد، اما ایشان به‌ویژه در گذشته از تعبیرهایی مانند «روح‌الله الموسوی»، «روح‌الله موسوی» (عنوان مهر ایشان)، «روح‌الله خمینی»، «سیدروح‌الله خمینی»، «الخمینی» و «ابواحمد» (کنیه ایشان) استفاده کرده است؛ چنان‌که در امضای تلگرام برای رعایت اختصار با تعبیر «خمینی» امضا کرده است و در پاسخ به نامه‌های اسرای ایرانی دربند رژیم بعثی عراق تعبیرهایی کنایی مانند «پدربزرگت»، «پدر پیرت(خ)» یا «عبد...» به کار برده است. در اجازه‌نامه سفر همسر و فرزندان خود به عراق نیز بر اساس نام خود در شناسنامه «روح‌الله المصطفوی» امضا کرده است [۱۹].
مخاطبان
مخاطبان پیام‌های امام‌خمینی متعدد و متنوع‌اند و ایشان برای مردم عادی، رهبران و مسئولان عالی‌رتبه سیاسی کشورها، مانند رهبر اتحاد جماهیر شوروی و متفکران و علما پیام فرستاده است. حدود ۱۱۸ پیام به ۲۳ رهبر و رئیس کشورهای خارجی در میان پیام‌های ایشان است [۲۰]. امام‌خمینی برخی پیام‌ها را خطاب به قشرهای خاصی از مردم، مانند خانواده‌های شهدا، رزمندگان، پزشکان و پرستاران و اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان نوشته است [۲۱]. ایشان در سال ۱۳۴۶ پیامی به سران دولت‌های اسلامی درباره ضرورت قطع ارتباط با دولت اسرائیل صادر کرد [۲۲].
آمار پیام‌ها
تعداد اعلامیه‌ها، بیانیه‌ها و نامه‌هایی که در صحیفه امام به عنوان پیام آمده، ۷۹۹ فقره است که از سال ۱۳۲۳ تا ۱۳۶۸ صادر شده است. بیشترین پیام در سال ۱۳۶۰ با ۱۵۴ فقره بوده است و در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ که انقلاب اسلامی در آستانه پیروزی و نظام جمهوری اسلامی در حال تأسیس بوده، به دلیل ضرورت‌های مبارزه و وضعیت پس از پیروزی، برای اطلاع‌رسانی بیشتر و لزوم ارتباط گستردهتر، پیام‌ها بیشتر بوده است [۲۳]. امام‌خمینی در سال ۱۳۶۸ آخرین سال حیات خویش، ده پیام داشته است. آخرین آن در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۶۸ خطاب به داوود کایر باحاوارا، رئیس‌جمهور گامبیا، فرستاده شده که در پاسخ به تلگرام تبریک عید فطر باحاوارا و بیان تبریک متقابل است [۲۴].
پراکندگی موضوعات
موضوعات و محورهای گوناگونی در پیام‌های امام‌خمینی وجود دارد. اصلی‌ترین محور در پیام‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، تشویق مردم به مبارزه، پایداری، افزایش آگاهی‌های دینی و سیاسی مردم از تحولات کشور و جهان، خنثی‌کردن طرح‌های رژیم و مخالفان نهضت با افشاگری و تأکید بر اتحاد مردم بود. غیر از این محورها تقویت ایمان و باورهای دینی مردم در پیام‌های ایشان متبلور است [۲۵].
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، پیام‌هایی به مسئولان دولتی ارسال شده است و در آنها برجسته‌سازی ستم به مردم مسلمان و ضرورت تحقق عدالت و افشای عملکرد استعمار و استکبار محوریت دارد [۲۶]. پیام امام‌خمینی به روحانیت که به «منشور روحانیت» معروف شده است [۲۷]، پیام به مهاجران جنگ تحمیلی مبنی بر لزوم صبر و استقامت در برابر سلطه جهان‌خواران [۲۸] و پیام‌های بسیار، خطاب به همه ملت ایران در مناسبت‌های مختلف [۲۹] ازجمله پیام‌های ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی است.
امام‌خمینی پیام‌هایی به مردم دیگر کشورهای اسلامی، مانند لبنانی‌ها فرستاده [۳۰] و در آنها ملت‌های جهان اسلام را به کمک به مظلومان، مبارزه با ظالمان، اتحاد و خدمت و کمک به برادران مسلمان فرا خوانده است [۳۱]. پیام رادیو-تلویزیونی امام‌خمینی در ۳۰ بهمن ۱۳۵۷ خطاب به معلمان و دانش‌آموزان، پیامی است که متن آن را پس از نوشتن خود در رادیو و تلویزیون قرائت کرده است [۳۲].
زمینه صدور پیام
از نظر انگیزه صدور پیام، رخداد مهم داخلی و خارجی یا برگزاری یک همایش موجب ابلاغ پیام بوده است؛ امام‌خمینی گاه در جایگاه یک مقام اجتماعی و گاه به عنوان مقام سیاسی و مسئول یک کشور پیام‌هایی صادر کرده است. این نوع پیام‌ها، رسمی و دارای لحن و بیان دیپلماسی است. از حیث زمانی پیام‌ها گاه متداوم، مانند پیام‌های نوروزی و گاه مقطعی بوده است [۳۳].
مجموعه پیام‌ها
گردآوری و تنظیم و تدوین پیام‌ها یک ضرورت بوده است و عدهای به مجموعه‌سازی و نشر آنها پرداخته‌اند. این ضرورت از دو سو توجیه شده است: یکی ضدیت استکبار با خط امام‌خمینی و تلاش آنها برای به‌فراموشی‌سپردن خط و اندیشه ایشان و دیگری نیاز مردم به مطالعه این پیام‌ها و خط‌گرفتن از آنها [۳۴].
در چند دهه گذشته، مجموعه‌های متنوعی حاوی پیام‌های امام‌خمینی تدوین و نشر یافته است. این مجموعهها نظام و ساختارهای گوناگونی دارند که دو نوع تاریخی و موضوعی آن شناخته‌شده‌ترند. نخستین مجموعه که در سال ۱۳۵۲ با عنوان خمینی و جنبش منتشر شده، پیام‌ها را با تفکیک موضوعی در پنج دسته تنظیم کرده است. سرفصل‌های آن عبارت‌اند از: رژیم شاهنشاهی، استقلال دین و دین رسمی، اخراج ایرانیان از عراق، فلسطین و صهیونیسم، نسل جوان و دانشجو [۳۵]. قلمرو زمانی این مجموعه از ۱۳۴۲ تا سال ۱۳۵۲ را دربر می‌گیرد می‌دهد و افزون بر پیام‌ها، سخنرانی‌ها و نامه‌ها و فتاوا نیز در آن آمده است. م. دهنوی، گردآورنده این مجموعه، در سال ۱۳۶۰ جلد دوم آن را به ترتیب تاریخ صدور پیام‌ها منظم و منتشر کرده است [۳۶]. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران چند مجموعه حاوی پیام‌های امام‌خمینی منتشر شد؛ مانند پیام انقلاب به کوشش م. د. قاجار که پیام‌های امام‌خمینی را از آغاز نهضت تا سال ۱۳۵۷ شامل می‌شود و نخستین جلد آن در سال ۱۳۵۷ منتشر شد. گردآورنده این مجموعه مدعی کامل‌بودن آن نیست [۳۷].
در سال ۱۳۵۷ مجموعه‌ای را عبدالرسول حجازی با عنوان امام‌خمینی از تبعید تا بازگشت منتشر کرد. روح خدا در ولایت فقیه مجموعه دیگری است که در سال ۱۳۵۹ منتشر شده و پیام‌های سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۸ را در خود جای داده است. سیدحمید روحانی (زیارتی)، مجموعه‌ای با نام آوای انقلاب تدوین کرده و در همان سال‌ها منتشر شده و محدوده زمانی آن همانند چند مجموعه قبل است.
پس از آثار یادشده، نخستین مجموعه جامعتر، مجموعه‌ای هفت‌جلدی با عنوان پیام‌ها و سخنرانی‌های امام‌خمینی است. این اثر پیام‌های سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۶۱ را دربر می‌گیرد و در دفتر پژوهش و امور هنری وزارت آموزش و پرورش برنامه‌ریزی و تهیه شده است [۳۸]. جلد اول شامل پیام‌ها از سال ۱۳۲۳ تا هجرت به پاریس می‌شود؛ اما شش جلد دیگر مربوط به سه سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ است که به پیام‌های هر شش ماه، یک جلد اختصاص داده شده است. چاپ جلد اول این اثر در سال ۱۳۵۹ بوده است.
غیر از مجموعه‌هایی که با گزینش موضوعی یا مقطعی-تاریخی به مجموعه‌سازی پرداخته‌اند، چندین مجموعه موضوعی یا دوره‌ای هم منتشر شده است؛ برای نمونه پیام‌های سال قیام( ۱۳۵۷ش) یا دومین سال پیروزی انقلاب اسلامی در ایران (۱۳۵۹) در کتابی گردآوری شده است [۳۹]. ندای حق آثار دوره اقامت پاریس (۱۷ مهر تا ۳۰ آبان ۱۳۵۷) را جمع‌آوری کرده است [۴۰].
موضوعی‌کردن پیام‌ها در چند مجموعه بوده است که پیام‌های مربوط به زنان [۴۱]، ارتشی‌ها [۴۲]، حج [۴۳] و دانشجویان [۴۴] چهار نمونه از مجموعه‌های موضوعی است. در مجموعه آخر، یازده پیام خطاب به دانشجویان گردآوری شده است؛ ازجمله پیام به اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا [۴۵] یا پیام به انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در هند [۴۶].
به دلیل نواقص و اشکالات در مجموعه‌های موجود، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای تدوین مجموعه‌ای جامع برنامه‌ریزی و به انتشار صحیفه نور اقدام کرد (ببینید: صحیفه نور)؛ اما با توجه به اشتباهات و اشکالات این مجموعه پس از آن مجموعه صحیفه امام به عنوان کامل‌ترین مجموعه دربردارنده پیام‌ها و بیانات امام‌خمینی از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده است (ببینید: صحیفه امام).
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه دهخدا،۲/۲۵۳۲؛ عمید، فرهنگ فارسی، ۱۶۷؛ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱/۴۷۰
- ↑ خسروی، شیوه‌های ارتباطی امام‌خمینی با مردم، ۸
- ↑ انصاری، مقدمه کتاب صحیفه امام، ۱/بیست و پنج-بیست و شش
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۱
- ↑ انصاری، مقدمه کتاب صحیفه امام، ۱/بیست‌وپنج
- ↑ خسروی، شیوه‌های ارتباطی امام‌خمینی با مردم، ۸
- ↑ قاجار، پیام انقلاب، ۱/۹
- ↑ قاجار، پیام انقلاب، ۲/۶
- ↑ نمونه: امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۵۴-۱۵۸، ۳۱۱، ۳۴۹ و ۴۰۸
- ↑ انصاری، مقدمه کتاب صحیفه امام، ۱/بیست و شش
- ↑ ← مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام، ج۱۶-۱۹
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۳۹
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۷۴
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۶
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۳
- ↑ قانع‌زاده، جلال و حشمت بشارت، ۲۳۸-۲۴۰
- ↑ نمونه: امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۳، ۲۵-۲۶ و ۱۰۲-۱۰۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۱-۳۴۷ و ۲۱/۷۴-۱۰۰، ۲۷۳-۲۹۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۱
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۱، جم
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۱۰-۱۱۱؛ ۱۶/۷، ۱۹۶ و ۱۷/۱۳۵
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۳۹ و ۳/۱
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه، جلدهای ۳-۱۶
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۸۸
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۱۴-۳۱۷
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱۰-۲۱۱
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۲۵
- ↑ نمونه: امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۴ و ۱۸/۴۰۷
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۹۲-۱۹۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۹۲-۱۹۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۹۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۹-۵۲ و ۲۱۰-۲۱۸
- ↑ دفتر مطالعات، روح خدا در ولایت فقیه
- ↑ دهنوی، خمینی و جنبش، ۱۰۳
- ↑ دهنوی، مجموعه‌ای از، ۴
- ↑ قاجار، پیام انقلاب، ۲/۸
- ↑ شیرازی، کتابشناسی توصیفی، ۱۰۷؛ مجله، کتابشناسی حضرت امام‌خمینی، ۱۰۳
- ↑ واحد آموزشی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، پیام امام‌خمینی در آستانه دومین بهار انقلاب اسلامی، ۱
- ↑ اتحادیه انجمن‌های اسلامی، ۱
- ↑ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سیمای زن در کلام امام‌خمینی
- ↑ سازمان عقیدتی ارتش جمهوری اسلامی ایران، امام و ارتش جمهوری اسلامی
- ↑ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، حج در کلام و پیام امام
- ↑ سعادتمند، نامه‌ها و پیام‌های امام‌خمینی به دانشجویان، جم
- ↑ امام‌خمینی، ندای حق، ۳۲
- ↑ امام‌خمینی، ندای حق، ۵۱
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ندای حق، گردآوری اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا، تهران، قلم، ۱۳۵۷ش.
- انصاری، حمید، مقدمه کتاب صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- حضور، مجله، کتابشناسی حضرت امام‌خمینی، شماره ۵ و ۶، ۱۳۷۱ش.
- خسروی، محمدعلی، شیوه‌های ارتباطی امام‌خمینی با مردم، به کوشش هوشمند سفیدی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- دفتر مطالعات اسلامی، روح خدا در ولایت فقیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۵۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- دهنوی، م، خمینی و جنبش، خطبه‌ها و اعلامیه‌ها و نامه‌ها و فتاوی قائد [امام] خمینی، بی‌جا، نشر دوازدهم محرم و پانزدهم خرداد، ۱۳۵۷ش.
- دهنوی، م، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌ها و فتاوای امام‌خمینی، تهران، چاپخش، ۱۳۶۰ش.
- سازمان عقیدتی ارتش جمهوری اسلامی ایران، امام و ارتش جمهوری اسلامی، تهران، ۱۳۶۵ش.
- سعادتمند، رسول، نامه‌ها و پیام‌های امام‌خمینی به دانشجویان، قم، تسنیم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- شیرازی، علی، کتابشناسی توصیفی، سیری در آثار ارزشمند امام‌خمینی، مجله معرفت، شماره ۳۱، ۱۳۷۸ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۰ش.
- قاجار، م.د، پیام انقلاب، مجموعه پیام‌ها، سخنرانی‌ها، مصاحبهها، حکم‌ها و... امام‌خمینی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- قانع‌زاده، محمدعلی، جلال و حشمت بشارت، مجله حضور، شماره ۹، ۱۳۷۳ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، حج در کلام و پیام امام، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- واحد آموزشی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، پیام امام‌خمینی در آستانه دومین بهار انقلاب اسلامی، قم، ۱۳۵۹ش.
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سیمای زن در کلام امام‌خمینی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش.
پیوند به بیرون
محمد نوری، پیام‌ها و اعلامیه‌ها، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۱۶۲-۱۶۷.