نماز شب، فضیلت نافله شب و تأکید بر آن.
از نماز شب در زبان عربی به «صلاة التهجد»(نماز شب‌زنده‌داری) تعبیر می‌شود[۱]. در اصطلاح شریعت، در میان 34 رکعت نماز نافله شب و روز، نماز شب به سه صورت به‌کار رفته است[۲]:
- نمازی که مشتمل بر یازده رکعت است: هشت رکعت نافله، دو رکعت شفع و یک رکعت وتر[۳]؛
- نمازی که مشتمل بر سیزده رکعت است:هشت رکعت نافله، دو رکعت شفع، یک رکعت وتر و دو رکعت نافله فجر[۴]؛
- نمازی که مشتمل بر هشت رکعت است؛ همان هشت رکعت اول نماز شب[۵]. امام‌خمینی دو اصطلاح اخیر را در کلمات خود به کار برده است[۶].
پیشینه
طبق آیه 79 سوره اسراء[۷] و بعضی روایات[۸] خداوند به‌جای‌آوردن نماز شب را بر پیامبر(ص) واجب کرده است؛ به همین سبب وجوب نماز شب بر پیامبر اکرم(ص) از ویژگی‌های آن حضرت محسوب می‌شود[۹]. البته از برخی احادیث به دست می‌آید که نماز شب در اوایل ظهور اسلام، بر همگان واجب بود، اما پس از مدتی وجوب آن رفع گردید و به مستحب موکّد تبدیل شد[۱۰]. برخی از آیات قرآن[۱۱] در برخی روایات بر نماز شب تطبیق شده، در همه آنها بر عظمت نماز شب و برپادارندگان آن تأکیده شده است[۱۲]. در برخی دیگر از روایات آمده است گناه موجب محرومیت از نماز شب می‌شود[۱۳] و این‌چنین نیست که هر کسی توفیق بهره‌مندی از این عبادت را داشته باشد.
در بحث نمازهای نافله، نماز شب مورد توجه فقها قرار گرفته است[۱۴]. علمای اخلاق نیز در کتب خود از فضیلت نماز شب[۱۵]، آداب[۱۶] و موانع اقامه آن[۱۷] بحث کردهاند. امام‌خمینی نیز در آثار خود به تبیین جایگاه و فضیلت این عبادت الهی پرداخته، آن را از جهات گوناگونی بررسی کرده است. جنبه‌های معرفتی و اخلاقی نماز شب را بیشتر در کتاب شرح چهل حدیث[۱۸] و احکام فقهی آن را در کتاب‌های تحریر الوسیله[۱۹] و توضیح المسائل[۲۰] می‌توان دید. ایشان در برخی سخنرانی‌ها نیز به مناسبت، به این عبادت ویژه اشاره کرده، برپادارندگان آن را ستوده است[۲۱].
اهمیت و فضیلت
قرآن کریم از نماز شب به عظمت یاد می‌کند؛ تا آنجاکه مزد و ثواب آن را فوق تصور دانسته است[۲۲]. در روایات پرشماری نیز از نماز شب سخن به میان آمده، در بعضی از منابع روایی بابی به آن اختصاص داده شده است[۲۳]. برخی روایات یکی از عوامل مؤثر در رسیدن حضرت ابراهیم(ع) به مقام خلّت(دوستی خدا) را نماز شب ذکر کردهاند[۲۴]. در نگاه امام‌خمینی مقام خلّت و دوستی خدا مقامی است که تمام عقول از تصور آن عاجز است و اگر تمام بهشت‌ها را به خلیل بدهند، به آنها نظر نمی‌کند[۲۵]. اهل بیت(ع) کسی را که نماز شب به جای نیاورد، از خود ندانسته‌اند[۲۶]. پیامبر اکرم(ص) در سفارش‌های خود به امیرمؤمنان(ع) بر نماز شب تأکید فراوان داشت[۲۷]. سیره عملی امامان(ع) نیز حکایت از اهمیت این عبادت دارد؛ به گونه‌ای که امیرالمؤمنین(ع) حتی در لیلة‌الهریر(سخت‌ترین شب جنگ صفین) این عبادت را ترک نکرد[۲۸].
علمای اخلاق و عرفان، نماز شب و شب‌زنده‌داری را یکی از راه‌های رسیدن به لقاء‌الله می‌دانند[۲۹] و برای نماز شب اهمیت خاصی در سلوک قائل بوده، به سالکان در مواظبت بر انجام آن و یادگیری آداب ظاهری و باطنی آن توصیه‌های فراوانی کردهاند[۳۰]. آنان معتقدند کسانی که در مقامات دینی به جایی رسیده‌اند، تنها از شب‌زنده‌داران بوده‌اند[۳۱]. برخی از بزرگان در دستورالعمل‌های عرفانی خود با تأکید فراوان بر شب‌زنده‌داری و برپایی نماز شب همراه با رعایت آداب و حضور قلب، توصیه کردهاند افراد با خوراک اندک و خوابیدن در اول شب خود را برای بیداری آخر شب آماده کنند[۳۲].
امام‌خمینی بیداری در آخر شب را با قطع نظر از عبادت، دارای اهمیت دانسته، آن را سیره ائمه(ع) و علمای بزرگ معرفی می‌کند[۳۳]. ایشان، راه دستیابی به حقیقت و سرّ نماز را بیداری در شب می‌داند[۳۴]؛ زیرا بنابر تفسیر بعضی آیات قرآن کریم[۳۵] حضور قلب در سحر بیشتر و توجه به عبادت دقیق‌تر است[۳۶]؛ چون انسان گرفتاری اشتغال به کارهای روزانه و خستگی سر شب را ندارد[۳۷].
زمان نماز شب
بندگی و عبادت خداوند، اگرچه مقید به زمان خاصی نیست، ولی بعضی از زمان‌ها به سبب ویژگی خاص‌شان برای ادای مراسم بندگی و تقرب به خدا، مناسب‌ترند که شب‌هنگام از مهم‌ترین آن اوقات است[۳۸]. وقت نماز شب از نیمه‌شب آغاز می‌شود و تا طلوع فجر ادامه دارد[۳۹]. در میان ساعات نیمه‌شب نیز نیمه دوم آن؛ یعنی هنگام سحر از فضیلت بیشتری برخوردار است[۴۰] که برخی وقت سحر را یک‌ششم آخر نیمه دوم شب می‌دانند[۴۱].
فقها در چگونگی محاسبه نیمه‌شب(اول وقت نماز شب) اختلاف دارند. برخی شب را از اول غروب آفتاب تا طلوع فجر محاسبه کردهاند[۴۲]. به اعتقاد امام‌خمینی احتیاط در آن است که شب در نماز شب از اول غروب آفتاب تا اول طلوع آفتاب حساب شود، نه تا اول طلوع فجر و سپس نیمه دوم شب به دست آورده شود[۴۳]. ایشان همچون علمای دیگر[۴۴] وقت سحر را یک‌سوم آخر شب می‌داند[۴۵]؛ همچنین به‌جای‌آوردن نماز شب را هرچه نزدیک‌تر به طلوع فجر صادق(وقت اذان نماز صبح) باشد، با فضیلت‌تر می‌داند[۴۶]. ایشان بهترین شیوه گزاردن نماز شب را پخش‌کردن این هشت رکعت در طول نیمه شب می‌داند[۴۷].
احکام و آداب
نوافل، ازجمله نماز شب جزو عبادات مستحبی هستند؛ بنابراین رعایت بعضی شرایط، مانند توجه به قبله که در نمازهای واجب در حال حرکت ضروری است، در نوافل واجب نیستند؛ لذا می‌توان نوافل و نماز شب را در حال حرکت و بدون توجه به قبله به‌جای آورد[۴۸]. امام‌خمینی مانند دیگر فقها[۴۹] ویژگی‌ها و احکامی برای نماز شب ذکر کرده است؛ مانند جواز به‌جای‌آوردن نماز شب در سفر[۵۰] و قضای آن در صورت ترک نماز شب[۵۱]. در روایات دو زمان برای قضای نماز شب ذکر شده است:
یکی پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب، و دیگری پس از نماز عصر تا غروب آفتاب[۵۲]. بنابر روایات[۵۳] کسانی که به هر دلیلی نمی‌توانند نماز شب را در نیمه شب بخوانند، می‌توانند پس از نماز عشا به‌جا آورند؛ به همین دلیل امام‌خمینی[۵۴] مانند دیگر فقها[۵۵]، ادای نماز شب در اول شب را برای مسافر و مریض جایز دانسته است؛ اما قضای نماز شب را بر خواندن آن در زودتر از وقت آن، ترجیح داده است[۵۶].
در متون دینی برای نماز شب، آدابی بیان شده است؛ مانند دعاهایی که هنگام بیدارشدن از خواب خوانده می‌شود[۵۷]، غسل برای تحصیل نشاط در نماز شب[۵۸]، گفتن هفت مرتبه تکبیر و هفت مرتبه حمد گفتن الهی پیش از ورود به نماز[۵۹]، بلندخواندن نماز[۶۰]، خواندن سوره‌های طولانی[۶۱]، خواندن سوره‌های مخصوص در نماز شب‌های جمعه[۶۲]، خواندن دعاهای مخصوص[۶۳]، گفتن هفتاد مرتبه «استغفرالله ربی و اتوب الیه» و هفت مرتبه «هذا مقام العائذ بک من النار» و سیصد بار «العفو» در قنوت نماز وتر که از اهمیت بیشتری برخوردار است[۶۴]، دعا کردن برای چهل مؤمن پس از نماز شب در حال سجده[۶۵] و نیز کراهت خوابیدن میان نماز شب و نماز صبح[۶۶].
امام‌خمینی کمال نماز شب را نیت خالص می‌داند که تنها باید برای تقرب به خدا و تأسّی به اولیای دین باشد تا آن عبادت، خالصانه تحقق پیدا کرده، آثار نماز شب بر آن مترتب گردد؛ از این‌رو خواندن نماز شب برای افزایش روزی، عبادتی خالصانه نخواهد بود؛ بلکه برای آبادانی دنیا و رسیدن به خواسته‌های نفسانی و دنیوی است[۶۷]. ایشان خاطرنشان کرده که نزد اهل معرفت نیز این‌چنین نمازی، ارزش نداشته، همانند دیگر کسب‌های مشروع، بلکه از آنها نیز کم‌ارزش‌تر است[۶۸].
آثار نماز شب
قرآن کریم نه تنها نماز شب را موجب رسیدن پیامبر اکرم(ص) به مقام محمود نزد خداوند می‌شمارد[۶۹]، مقامی که به اجماع مفسران، مقصود از آن مقام شفاعت است[۷۰]؛ بلکه آن را عامل مهمی برای قرب و حضور به پیشگاه الهی دانسته، حتی پیامبرش را با ترغیب به این عبادت شبانه آماده می‌سازد تا آیات عظیم قرآن را بر قلب او القا کند[۷۱]؛ البته عبودیت پیامبر(ص) بالرؤیه و بالتفکر نیست؛ بلکه عبودیت بالتجلی است و نماز شب آن حضرت، معراج اوست[۷۲].
در روایات نیز به برخی آثار اخروی و دنیوی نماز شب اشاره شده است؛ ازجمله آثار اخروی آن رسیدن به رضایت پروردگار[۷۳]، از بین‌رفتن گناهان روز، دفع عذاب، افزایش حسنات[۷۴] و روشنایی قبر[۷۵] است. همچنین برخی روایات، نماز شب را موجب شرف مؤمن[۷۶] و زینت آخرت[۷۷] معرفی کردهاند و خبر از این حقیقت می‌دهند که نماز شب اگر با قلب سلیم و نیتی صادق باشد، موجب اقتدای ملائکه بر نمازگزار می‌شود[۷۸]. ازجمله آثار دنیوی آن نیز می‌توان به رفع کسالت از بدن، نورانی‌شدن نمازگزار، ضمانت روزی او توسط خداوند، وسعت روزی[۷۹] و از میان‌رفتن همّ و غم[۸۰] اشاره کرد. در روایتی از امام‌حسن عسکری(ع) نیز آمده است رسیدن به لقای خداوند سفری است که تنها مرکب آن شب‌زنده‌داری و نماز شب است[۸۱]. امام‌خمینی نیز این نماز را سبب شرف و زینت مؤمن در آخرت و توسعه روزی او در دنیا شمرده است[۸۲].
سیره امام‌خمینی
امام‌خمینی بیش از هر عبادتی به نماز شب علاقه‌مند بود[۸۳] و از آغاز جوانی که مشغول تحصیل بود، در نماز شب جدیت داشت؛ به گونه‌ای که حتی هوای سرد و یخبندان زمستان مانع برپایی نماز شب ایشان نمی‌شد[۸۴]. در سحرگاه پانزده خرداد 1342 شمسی، هنگامی که مأموران رژیم پهلوی، به خانه ایشان در قم حمله کردند، در حال به‌جای‌آوردن نماز شب بود که دستگیر و به تهران منتقل شد[۸۵]. ایشان در مسیر راه نیز نماز شب خود را داخل ماشین ادامه داد[۸۶]؛ همچنین شبی که از تبعید در پاریس به تهران می‌آمد، نماز شب خود را در طبقه بالای هواپیما به جای آورد و آن را ترک نکرد[۸۷]. ایشان وقتی برای نماز شب بیدار می‌شد، چراغی روشن نمی‌کرد و سعی می‌کرد مزاحم دیگران نشود[۸۸]. نماز شب ایشان در روزهای پایانی حیاتشان در بیمارستان نیز ترک نشد[۸۹] (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی)
پانویس
- ↑ جوهری، الصحاح، 2/555؛ زبیدی، تاج العروس، 5/331.
- ↑ بهایی، مفتاح الفلاح، 298.
- ↑ طوسی، الخلاف، 1/535؛ حلی، محقق، شرائع الاسلام، 1/50؛ مجلسی، بحار الانوار، 84/161؛ یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 2/245 و 3/410.
- ↑ حر عاملی، وسایل الشیعة، 4/264؛ مجلسی، بحار الانوار، 80/119.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/201؛ صدوق، الخصال، 2/603؛ مفید، المقنعه، 91؛ بهایی، مفتاح الفلاح، 322.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/130 ـ 131.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/484؛ زمخشری، الکشاف، 2/687؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، 3/210.
- ↑ ابن‌شعبه، تحف العقول، 143؛ مجلسی، بحار الانوار، 74/259.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/484؛ امام‌خمینی، تنقیح الاصول، 4/75.
- ↑ طبری، جامع البیان، 29/79 ـ 80؛ مجلسی، بحار الانوار، 84/122.
- ↑ زمر، 9؛ حدید، 27؛ مزمل، 5 ـ 6؛ انسان، 26.
- ↑ کلینی، الکافی، 3/444 و 488؛ صدوق، من لایحضر، 1/473؛ نوری، مستدرک الوسائل، 3/63 ـ 64.
- ↑ کلینی، الکافی، 2/272.
- ↑ مفید، المقنعه، 141؛ حلی، علامه، مختلف الشیعه، 2/36؛ نجفی، جواهر الکلام، 7/24.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، 2/55.
- ↑ مدنی، ریاض السالکین، 5/11.
- ↑ نراقی، مهدی، 3/48؛ نراقی، احمد، 673.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، 202 ـ 206 و 494.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/130 ـ 132.
- ↑ امام‌خمینی، توضیح المسائل، 123 ـ 124.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، 15/19، 96 و 17/149.
- ↑ سجده، 16 ـ 17؛ قمی، تفسیر القمی، 2/168 ـ 169؛ طبرسی، مجمع البیان، 8/518.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/471 و 484؛ حر عاملی، وسایل الشیعة، 4/90.
- ↑ صدوق، علل الشرائع، 1/35.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، 204.
- ↑ مفید، المقنعه، 119.
- ↑ کلینی، الکافی، 8/79؛ ورام، تنبیه الخواطر، 2/50.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، 2/217.
- ↑ کاشانی، مصباح الهدایة، 311 ـ 315؛ جوادی آملی، مقدمه سرّ الصلاة، 11 ـ 12.
- ↑ کاشانی، مصباح الهدایة، 311 ـ 315.
- ↑ ملکی تبریزی، اسرار الصلاة، 463.
- ↑ بهاری، تذکرة المتقین، 92 ـ 93.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، 202.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، 205.
- ↑ مزمل، 6 ـ 7.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 20/64.
- ↑ جوادی آملی، مقدمه سرّ الصلاة، 11.
- ↑ فیض کاشانی، المحجۀ البیضاء، 2/373.
- ↑ حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، 2/318؛ حر عاملی، وسایل الشیعة، 4/248؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/113.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/477؛ طوسی، تهذیب الاجکام، 3/233.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، 4/33؛ آخوند خراسانی، اللمعات النیرة، 2/17.
- ↑ طباطبایی، سیدعلی، 2/183؛ نجفی، جواهر الکلام، 7/153 ـ 157.
- ↑ امام‌خمینی، توضیح المسائل، 118 و 123 ـ 124؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 273.
- ↑ صدوق، الهدایه، 149.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/131.
- ↑ امام‌خمینی، توضیح المسائل، 124؛ انصاری، مرتضی، 1/31؛ یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، 2/265.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/131.
- ↑ طوسی، المبسوط، 1/79؛ حلی، علامه، ارشاد الاذهان، 1/244.
- ↑ مفید، المقنعه، 91؛ طوسی، النهایه، 57.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 532؛ صدوق، من لایحضر، 1/455؛ حر عاملی، وسایل الشیعة، 4/90.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 277؛ صدوق، من لایحضر، 1/496.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/497.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/453 و 478؛ طوسی، تهذیب الاحکام، 2/168.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/132.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، 7/205 ـ 207؛ طباطبایی، سیدعلی، 2/217 ـ 218.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 277.
- ↑ کلینی، الکافی، 2/538؛ طوسی، تهذیب الاحکام، 2/123.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، 2/521؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 241.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/485.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، 139.
- ↑ حر عاملی، وسایل الشیعة، 6/138.
- ↑ ابن‌طاووس، جمال الاسبوع، 135.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/487؛ مجلسی، بحار الانوار، 84/211 ـ 217.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/489.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 84/221.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، 2/137.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، 326.
- ↑ امام‌خمینی، آداب‌الصلاة، 164.
- ↑ اسراء، 79.
- ↑ عیاشی، التفسیر، 2/314؛ قمی، تفسیر القمی، 2/25؛ طباطبایی، المیزان، 1/175 ـ 176.
- ↑ مزمل، 5؛ طباطبایی، المیزان، 20/62.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، 329.
- ↑ مفید، المقنعه، 120.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/472 ـ 476.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، 191.
- ↑ حر عاملی، وسایل الشیعة، 8/145.
- ↑ حر عاملی، وسایل الشیعة، 8/150.
- ↑ صدوق، الامالی، 68.
- ↑ صدوق، من لایحضر، 1/472 ـ 476.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، 2/121 ـ 122.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 75/380.
- ↑ امام‌خمینی، چهل حدیث، 204 و 326؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، 164.
- ↑ خمینی، برداشتهایی از، 3/115؛ ثقفی، برداشتهایی از، 3/114؛ توسلی، برداشتهایی از، 3/115؛ فاضل لنکرانی، برداشتهایی از، 3/116.
- ↑ خوانساری، 52.
- ↑ انصاری، حمید، 53.
- ↑ خمینی، برداشتهایی از، 3/118.
- ↑ حبیبی، 420 داستان، 145.
- ↑ اشراقی، برداشتهایی از، 3/113 ـ 114.
- ↑ کلانتر معتمدی، 420 داستان، 161؛ فاضل، 420 داستان، 162.
منابع
- قرآن کریم.
- آخوند خراسانی، محمدکاظم، اللمعات النیرة فی شرح تکملة التبصره، تحقیق سیدصالح مدرسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413ق.
- ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول(ص)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.
- ابن‌طاووس، سیدعلی‌بن‌موسی، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسه الآفاق، چاپ اول، 1371ش.
- اشراقی، نعیمه، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، 1382ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، 1388ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، 1379ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی العروة الوثقی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، 1386ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تنقیح الاصول، تقریر حسین تقوی اشتهاردی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، 1385ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، 1386ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، 1388ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، 1389ش.
- انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، 1380ش.
- انصاری، مرتضی، کتاب الصلاة، قم، کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415ق.
- بهاری، محمد، تذکرة المتقین، تهران، نور فاطمه(س)، چاپ دوم، 1361ش.
- بهایی عاملی، محمدبن‌حسین، مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة من الواجبات و المستحبات، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، 1405ق.
- توسلی، محمدرضا، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، 1382ش.
- ثقفی، حسن، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، 1382ش.
- جوادی آملی، عبدالله، مقدمه سرّ الصلاة، تألیف امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، 1388ش.
- جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، 1407ق.
- حبیبی، حسن، خاطره، چاپ‌شده در 420 داستان از نماز و عبادت امام‌خمینی، تدوین عباس عزیزی، قم، صلاة، چاپ اول، 1379ش.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسایل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، تحقیق فارس حسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1410ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1414ق.
- حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
- حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408ق.
- خمینی، سیداحمد، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، 1382ش.
- دیلمی، حسن‌بن‌محمد، ارشاد القلوب الی الصواب، قم، شریف رضی، چاپ اول، 1412ق.
- زبیدی، سیدمحمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح علی هلالی و علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1414ق.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
- صدوق، محمدبن‌علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، 1376ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
- صدوق، محمدبن‌علی، الهدایة فی الاصول و الفروع، قم، مؤسسه امام‌هادی(ع)، چاپ اول، 1418ق.
- طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، تحقیق محمد بهره‌مند و دیگران، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1418ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372ش.
- طبری، محمدبن‌جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، 1412ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، تحقیق علی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1407ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق سیدمحمدتقی کشفی، تهران، مرتضوی لاحیاء آثار الجعفریه(ع)، چاپ سوم، 1387ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، چاپ اول، 1411ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، 1400ق.
- عیاشی، محمدبن‌مسعود، التفسیر، سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، علمیه اسلامیه، چاپ اول، 1380ق.
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا؛ فاضل، ایرج، خاطره، چاپ‌شده در 420 داستان از نماز و عبادت امام‌خمینی، تدوین عباس عزیزی، قم، صلاة، چاپ اول، 1379ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ سوم، 1382ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، صدر، چاپ دوم، 1415ق.
- فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1417ق.
- قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیر القمی، تصحیح سیدطیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، 1363ش.
- کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران، هما، چاپ چهارم، 1372ش.
- کلانتر معتمدی، سیدمحمدرضا، خاطره، چاپ‌شده در 420 داستان از نماز و عبادت امام‌خمینی، تدوین عباس عزیزی، قم، صلاة، چاپ اول، 1379ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
- مدنی، سیدعلی‌خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین(ع)، تصحیح سیدمحسن حسینی امینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1409ق.
- مفید، محمدبن‌محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
- ملکی تبریزی، میرزاجوادآقا، اسرار الصلاة، ترجمه رضا رجب‌زاده، تهران، پیام آزادی، چاپ هشتم، 1372ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404ق.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ پنجم، 1377ش.
- نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بی‌تا؛ نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق.
- ورام، مسعودبن‌عیسی، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام)، قم، مکتبة فقیه، چاپ اول، 1410ق.
- یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشی)، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419ق.
پیوند به بیرون
سعید نصیری، نماز شب دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص 119-124.