آداب الصلاة، کتابی دربارهٔ آداب قلبی و باطنی نماز از امام‌خمینی، فارسی.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| عنوان | آداب الصلاة |
| نویسنده | امام‌خمینی |
| ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها | عربی، انگلیسی و اردو |
| تاریخ نگارش | ۱۳۲۱ش |
| موضوع | آداب نماز |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۲ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی |
مقدمه
معرفی و بررسی نماز از جنبه‌های عرفانی و اخلاقی، علاوه بر جنبه‌های فقهی، کم و بیش در میان عالمان دینی رواج داشته‌است. آقابزرگ تهرانی از چندین کتاب با عنوان «آداب الصلاة» نام می‌برد؛ ازجمله آداب الصلاة زین‌الدین‌بن‌علی (شهید ثانی) و آداب الصلاة آقانجفی اصفهانی.[۱] امام‌خمینی کتاب آداب الصلاة را بر پایه همین سنت نوشته‌است. ایشان، سه سال پس از نگارش کتاب سرّ الصلاة، چون مطالب آن را متناسب با عموم مردم ندیده، در سال ۱۳۲۱ این کتاب را نوشته‌است و کوشیده‌است با بیانی قابل فهم برای عامه مردم برخی از آداب قلبی نماز را بیان کند.[۲] امام‌خمینی در این اثر همانند سایر آثار عرفانیِ خود از آیات قرآنی، احادیث و ادعیه بهره گرفته‌است. نثر اثر، خطابی، ارشادی، مسجّع و غالباً متوازی است و در لابه‌لای آن صنعت تضاد یا طباق به چشم می‌خورد. اصطلاحات عرفانی چشمگیرترین واژه‌های این کتاب است. ویژگی دیگر آن، علاوه بر استفاده از تمثیل، همانندی‌اش با سایر مکتوبات عارفان در بیان صمیمی و عاطفی است.[۳]
گزارش محتوا
کتاب از یک مقدمه، سه مقاله و خاتمه تشکیل شده‌است.
مقدمه
در مقدمه کتاب آمده همان‌طور که رعایت‌نکردن آداب ظاهری نماز، بطلان یا نقصان ظاهری آن را به‌همراه دارد، بی‌توجهی به آداب باطنی، سبب بطلان یا نقصان باطنی نماز می‌گردد.[۴]
مقاله اول
مقاله اول در دوازده فصل به بیان آدابی می‌پردازد که نه‌تنها در نماز بلکه در تمامی عبادات شرط است.
فصل اول دربارهٔ «عزّ ربوبیت و ذلّ عبودیت» از منازل مهم سالک است؛ زیرا هر چه خودبینی و خودخواهی در انسان بیشتر باشد، از کمال انسانیت فاصله بیشتری دارد. البته انسان قادر است با توسل به خدا و اولیای کمّل الهی (ع) به حقیقت عبودیت برسد و گوشه‌ای از سرّ عبادت را دریابد.
فصل دوم به «مراتب چهارگانه مقامات اهل سلوک» ـ که به تعداد نفوس مخلوقات الهی‌اند ـ پرداخته و به مناسبت از علم، ایمان، اطمینان و مشاهده سخن گفته‌است. امام‌خمینی معتقد است اگر سالک با قدم سلوک علمی طی طریق کند، به مقام اول انسانیت نایل شده‌است؛ اما نباید خود را در قید این حجاب محبوس کند؛ زیرا حجاب علم، بزرگ‌ترین حجاب است. (ببینید: حجب) سپس باید ادراکات علمی را بر صفحه دل بنگارد و خود را از قیود و حجاب علمی برهاند تا به مقام ایمان به حقایق دست یابد و در مرحله بعد که کمال ایمان است، به مقام اطمینان راه یابد. سالک در مقام چهارم، نور خدا را در قلب احساس می‌کند و خود را مستغرق دریای لایتناهی خدا می‌بیند.[۵]
فصل سوم دربارهٔ «خشوع» است که امری لازم برای سالک به‌ویژه در نماز می‌باشد. مراتب خشوع به حسب مراتب ادراک جلال یا جمال خداوند است؛ از این‌رو دسته‌ای از قلوب، عشقی و از مظاهر جمال‌اند و پاره‌ای از قلوب خوفی و از مظاهر جلال‌اند.[۶] (ببینید: خضوع و خشوع)
فصل چهارم به «طمانینه» در نماز و چگونگی تحصیل آن اختصاص دارد؛ به این معنا که شخص سالک عبادت را از سر سکونت قلب و اطمینان خاطر به‌جا آورد تا آثار عبادت در ملکوت قلب حاصل شود و قلب از نور ایمان درخشان و نورانی گردد.[۷] (ببینید: طمانینه)
فصل پنجم دربارهٔ محافظت نماز و عبادات دیگر از تصرفات شیطانی و آثار سوء مسامحه‌کاری در این خصوص است؛ اگر عبادت انسان از تصرف شیطان خالص باشد و با ولایت پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) عجین شده باشد، آن‌گاه این عبادت غذای روح و قلب انسان می‌شود و سالک را به قرب الی الله می‌رساند.[۸]
فصل ششم به نشاط و بهجت در عبادت که ادب قلبی نماز و سایر عبادات است، می‌پردازد؛ سالک با رعایت آن به نتایج خوب و مطلوبی مانند بهجت قلب، انبساط خاطر و کشف برخی از اسرار عبادات می‌رسد.[۹]
فصل هفتم به چگونگی تفهیم حقایق عبادات به قلب اختصاص دارد و فصل‌های هشتم تا دهم دربارهٔ جایگاه حضور قلب و پیامدهای عدم حضور قلب در نماز است. روایاتی دربارهٔ حضور قلب، موانع حضور قلب و رفع آنها به تناسب در این فصل‌ها آمده‌است.[۱۰]
دو فصل پایانی این مقاله ویژه تعلیم و تربیت قوای ظاهری و باطنی نفس و مباحثی عملی برای رام‌کردن قوه خیال و قوه واهمه است تا انسان به‌تدریج بر شیطان خیال غلبه یابد و حلاوت حضور قلب را احساس کند. حبّ دنیا عامل اصلی تشتت خیال در این سیر معرفی شده‌است. امام‌خمینی در کتاب شرح چهل حدیث توضیح بیشتری دربارهٔ مضرات و مهالک حاصله از این حبّ نفسی داده‌است.[۱۱]
مقاله دوم
مقاله دوم کتاب دربارهٔ آدابِ قلبی مقدمات نماز در پنج مقصد است که هر مقصدی از چند فصل سامان یافته‌است.
مقصد اول
مقصد اول دربارهٔ «طهارت» و در هفت فصل است. امام‌خمینی نخست اجمالی از سرّ طهارت را که شرط لازم برای عروج سالک به مقام قرب حق‌تعالی است، بیان می‌کند و می‌نویسد سالک تا زمانی که قوای نفس را از معاصی و آلودگی‌ها، پاک و پاکیزه نکند، از فتوحات باطنی که مقصد اعلی است محروم خواهد بود.[۱۲]
اما طهارت دارای مراتبی است: نخستین مرتبه آن به‌جاآوردن سنت‌های الهی و پایبندی به اوامر حق‌تعالی است. مرتبه بالاتر آن، طهارت قلب و تسلیم آن به خداوند است. این روند ادامه می‌یابد تا عبودیت به‌کلی فانی و پنهان شود و ربوبیت ظاهر و هویدا گردد. پس از این نیز مراتبی است که امام‌خمینی ذکر آن را مناسب کتاب نمی‌داند.[۱۳] امام‌خمینی در این بخش حدیثی از امام‌صادق(ع) را نقل کرده‌است که آب را از آن جهت که پاک‌کننده نجاسات ظاهری است و جلوه رحمت الهی در آن از دیگر موجودات بیشتر است، به رحمت حق‌تعالی تشبیه و بلکه تاویل کرده‌است؛ اما اگر استفاده از آب برای سالک مقدور نباشد، نخست به اضطرار و فقر ذاتی خود توجه می‌کند تا بابی از رحمت به روی وی گشوده شود و زمین از باب ترحم و تلطف حق‌تعالی یکی از مطهرات به‌شمار آید.[۱۴] چون برخی اعمال مانند جنابت فنایِ در طبیعت و غفلت از روحانیت و کمال سلطه حیوانی است، به غسل یعنی شست‌وشوی جمیع مملکت نفس که فانی در طبیعت گشته و به غرور شیطان مبتلا شده، امر شده‌است.[۱۵] امام‌خمینی در پاسخ به گروهی از صوفیه که عبادات ظاهری را مختص عوام و جهال می‌دانند و همچنین در پاسخ به طایفه‌ای دیگر که به تفریط افتاده‌اند و مقامات معنوی را به‌کلی انکار می‌کنند، می‌گوید مناسک صوری و آداب ظاهری تنها برای رسیدن به حقایق قلبی و معنوی نیست، بلکه یکی از ثمرات وصول به حقایق روحانی است، بدین‌گونه که اهل معرفت و اصحابِ قلوب معارفِ الهیّه را از باطن به ظاهر سرایت می‌دهند و از هر یک از مراتب ظاهری و معنوی بهره‌مند و محظوظ می‌گردند.[۱۶]
مقصد دوم
مقصد دوم در دو مقام به آداب «لباس نمازگزار» اختصاص دارد. مقام اول دربارهٔ آداب مطلق لباس و تأثیر ظاهر در باطن و آثار سوء افراط و تفریط در نوع و شکل پوشش است. مقام دوم دربارهٔ ستر لباس نمازگزار، تطهیر باطن از معاصی و اخلاق مذموم و اعتبارات قلبی ستر عورت یعنی پوشاندن همه نقائص و مفاسد اخلاقی با پوشش اخلاق فاضله است.[۱۷]
مقصد سوم
مقصد سوم به «مکان نمازگزار» در دو فصل پرداخته و دربارهٔ ادب هر یک از مکان‌های سالک بر حسب نشئات وجودی مانند مرتبه طبیعت و قوای باطنی نفسانی و مرتبه غیبی قلبی و نیز آداب قلبی اباحه مکان جهت مراقبت از گزند تصرفات ابلیس بحث کرده‌است.[۱۸]
مقصد چهارم
امام‌خمینی در مقصد چهارم در دو فصل به آداب قلبی «وقت» اشاره می‌کند و به تناسب مراقبت از وقت نماز به مرتبه اهل معرفت که انتظار وقت معاشرت با کمال مطلق و مناجات او را می‌کشند، گوشزد می‌نماید و در ضمن مراقبت وقت را به قدر معرفت هر کس به مقام قدس ربوبی می‌داند و با نقل روایاتی از معصومان(ع) دربارهٔ وقتِ نماز این مقصد را به پایان می‌رساند.[۱۹]
مقصد پنجم
مقصد پایانی اشاره‌ای به آداب «استقبال» دارد. از نظر امام‌خمینی، استقبال به کعبه و روی‌گرداندن از جمیع جهات متفرقه، برای بیداری فطرت و پیدایی نور فطرت از حجاب‌های متفرقه است تا نمازگزار به قلب بفهماند غیر از جلوه ذاتِ مقدس حق همه چیز فانی و زایل است.[۲۰]
مقاله سوم
مقاله سوم در هشت باب از «مقارنات نماز» سخن به میان آورده‌است. امام‌خمینی در باب اول از اذان به اعلان قوای ملکوتیه و ملکیه و سربازان الهی برای حضور در قدس ربوبی یاد کرده و اقامه را به‌پاداشتن این قوا در محضر حق دانسته و ادب آن را خوف و خشیت، حیا و خجلت و رجای واثق به رحمت نامتناهی دانسته‌است. آداب و اسرار تکبیرهای آغازین اذان، آداب شهادت بر الوهیت و ارتباط آن با اذان، تفسیری عارفانه از «حیّ علی الصلاة» و «قد قامت الصلاة» و پیوند آنها با اجزای پیشین اذان از دیگر مباحث این فصل است. امام‌خمینی در فصلی با عنوان «تنبیه عرفانی» مراتب شهادت را بیان می‌کند: مرتبه اول شهادت قولی است و اگر شهادت در این مرتبه با شهادت قلبی همراه نباشد، چیزی جز خدعه و نفاق نیست. مرتبه دوم شهادتِ فعلی یعنی شهادت اعمال جوارحی است؛ به این مضمون که نمازگزار در عمل نشان دهد در دایره وجود، هیچ‌کس را به‌جز خدا مؤثر نمی‌داند. مرتبه سوم شهادت قلبیه است که توحید فعلی در قلب عارف تجلی می‌یابد. مرتبه چهارم شهادت ذاتیه یا وجودیه است که برای کمّل اولیای الهی (ع) تحقق می‌یابد.[۲۱] باب دوم این مقاله به تبیین ابعاد عرفانی «قیام» و نقل روایاتی دربارهٔ حالات معصومان (ع) در هنگام قیام اختصاص یافته‌است. در بیانی عرفانی «قیام» هم در لفظ و هم در چگونگی هیئت به توحید افعالی اشاره دارد. باب سوم ویژه «نیت» است که در آن به اخلاص در نیت و مراتب اخلاص اشاره شده‌است. امام‌خمینی مراتب هشتگانه اخلاص را چنین برمی‌شمرد:
- تصفیه عمل از شائبه رضای مخلوق؛
- تصفیه عمل از مقاصد فانی دنیوی؛
- تصفیه عمل از رسیدن به جنات جسمانیه و حور و قصور؛
- تصفیه عمل از خوف عقاب و عذاب‌های جسمانی.
- تصفیه عمل از رسیدن به لذات روحانی دایمی؛
- تصفیه عمل از خوف نرسیدن به این لذات و سعادات؛
- تصفیه عمل از وصول به جنت لقا.
- تصفیه عمل از خوف فراق.
البته دو مرتبه اخیر نزد اهل‌الله کمال خلوص است.[۲۲] همچنین سالک باید از دیدن و خشنودی از عمل خویش خالص گردد. باب چهارم به تفسیر سوره «حمد»، «توحید» و «قدر» اختصاص یافته و ذیل دو «مصباح» که خود به چند فصل تقسیم شده، از آداب مطلق قرائت قرآن و شمه‌ای از آداب قرائت نماز سخن به میان آمده‌است.
مصباح اول از باب چهارم، در شش فصل، به موضوعات ادب تعظیم در مقابل قرآن، جامعیت قرآن، راه‌ها و موانع استفاده از قرآن، ادب تفکر در قرائت قرآن و آثار تفکر پرداخته‌است.
مصباح دوم در هفت فصل به این موارد اختصاص دارد: شرح و بیان مراتب و قرائت و آداب عبودیت در قرائت، آداب و ارکان استعاذه، آداب داخل‌شدن در منزل «تسمیه»، منزلی که در آن نشانه الهی بر پیشانی بنده زده می‌شود؛ تفسیر سوره حمد با عنوان‌هایی چون تحقیق عرفانی، بحث و تحصیل، تحقیق حِکَمی، الهام عرشی و ایقاظ ایمانی و تفسیر اسم اعظم خدا، رحمن و رحیم، حمد، ربوبیت، مالکیت حق، عرش، دین، عبادت و استعانت و هدایت به صراط مستقیم؛ تفسیر سوره توحید و برخی از دقایق عرفانی آن و شرح صفات ثبوتیه و سلبیه حق، تفسیر سوره قدر و بیان لیلةالقدر و تنزیل ملائکه و روح، دو تنبیه عرفانی.[۲۳] امام‌خمینی باب پنجم و ششم از مقاله سوم را به سرّ رکوع که اشاره به توحید صفاتی و سجود که اشاره به توحید ذاتی و فنا دارد، اختصاص داده‌است و در باب هفتم به اسرار «تشهد» پرداخته و تفاوت شهادت ابتدای نماز و شهادت پایانی نماز را بیان کرده‌است و در ادامه دربارهٔ اسرار «سلام» به موجودات، پس از رجوع به کثرت، نوشته‌است.[۲۴]
خاتمه
ایشان در خاتمه کتاب، پس از بیان ابعاد عرفانی تسبیحات اربعه، سرّ قنوت را دست‌شستن از غیر حق قلمداد کرده و در پایان به اسرار تعقیبات نماز و اهمیت تسبیح حضرت فاطمه(س) اشاره کرده‌است.[۲۵]
وضعیت کتاب
سیداحمد فهری زنجانی کتاب آداب الصلاة را همراه مباحثی برگرفته از اسرار الصلاة شهید ثانی و اسرار الصلاة قاضی‌سعید قمی و اسرار الصلاة میرزاجواد ملکی تبریزی در دو جلد سامان داده و با عنوان «پرواز در ملکوت» (شرح و تفسیر آداب الصلاة حضرت امام‌خمینی) نشر داده‌است؛ پرواز در ملکوت را نخست انتشارات «نهضت زنان مسلمان»، سپس انتشارات «فیض کاشانی» در ۵۹۳ صفحه به چاپ رساندند؛ بار دیگر انتشارات آستان قدس رضوی با همین عنوان در سال ۱۳۶۶ در ۴۲۳ صفحه منتشر کرد. فهری یادآور شده‌است آداب الصلاة امام‌خمینی در ضمن کتاب پرواز در ملکوت، بدون ذکر صریح نام ایشان ـ به علت انتشار آن در دوران رژیم پهلوی ـ و همراه با توضیحات و تصرفاتی آورده شده و در آن با عنوان «استاد الهی ما» به مؤلف اشاره شده‌است؛ ولی در چاپ دوم آن که مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی بود، نام مؤلف صریحاً آمده و تقریباً تمام کتاب آداب الصلاة در دو جلد پرواز در ملکوت گنجانده شده‌است[۲۶]
انتشارات ناصر و پیام آزادی (تهران) در سال ۱۳۶۸ کتاب آداب الصلاة را در ۴۲۴ صفحه چاپ کردند و انتشارات دارالکتاب (قم، چاپ دوم، ۱۳۶۳.) آن را در دو مجلد منتشر کرد. سرانجام مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی کتاب را در سال ۱۳۷۰ با کیفیتی متفاوت در ۴۲۶ صفحه به همراه فهرست‌های فنی و در قطع وزیری منتشر کرد. دو هدیه‌نامه به همراه متن دست‌خط آن در این چاپ به چشم می‌آید و حاکی است، امام‌خمینی در سال ۱۳۶۳، این کتاب را به فرزند خود سیداحمد خمینی و فاطمه طباطبایی (همسر سیداحمد خمینی) اهدا کرده‌است. همچنین این مؤسسه در چاپ دیگری، نسخه خطی کتاب را به نسخه چاپی ضمیمه کرده و آن را در ۷۳۷ صفحه منتشر کرده‌است. در برخی از صفحات نسخه دستنویس امام‌خمینی حاشیه‌هایی به قلم ایشان دیده می‌شود که بعداً به متن افزوده شده و برخی از آنها در نسخه چاپی نیامده است[۲۷]؛ اما در جلد ۴۸ «موسوعة الامام‌الخمینی» که در سال ۱۳۹۲ش/ ۱۴۳۴ق منتشر شده، نسخه خطی کتاب مبنا قرار گرفته و این نقص اصلاح شده‌است. کتاب دارای فهرستی تفصیلی است که امام‌خمینی آن را در هفت صفحه نسخه خطی نوشته‌است. سیداحمد فهری کتاب آداب الصلاة را در سال ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م به عربی ترجمه کرده و آن را مؤسسة الاعلمی للمطبوعات در بیروت با عنوان «الآداب المعنویة للصلاة» به چاپ رسانده‌است. سپس مؤسسه انتشارات علمی ـ فرهنگی در سال ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م هم‌زمان با یکصدمین سالگرد تولد امام‌خمینی، آن را در ۵۴۰ صفحه به همراه فهرست مطالب و نشانی آیات و روایات چاپ و منتشر کرده‌است. در این سال خلاصه این کتاب با عنوان «مختصر الآداب المعنویة للصلاة» در بیروت انتشار یافته‌است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی کتاب را به زبان اردو نیز ترجمه کرده‌است.[۲۸] سالار منافی کتاب را به زبان انگلیسی نیز ترجمه کرده و برای اطمینان از صحت ترجمه از کتی جی. ویلیامز که مسلمانی انگلیسی‌زبان است، کمک گرفته‌است.[۲۹]
پانویس
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱/۲۱–۲۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه آداب الصلاة، ۷.
- ↑ اکبری، ویژگی‌های سبکی کتاب آداب الصلاة تألیف حضرت امام‌خمینی، ۱۹۱.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۰–۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۶–۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹–۲۲.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۳–۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸–۴۳.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۴۳–۵۳.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۹ ۶۱.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۶۷.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۴.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۸۵–۱۰۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۰۱–۱۰۷.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۰۸–۱۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۱۵–۱۲۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۲۰–۱۳۵.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۶–۱۶۶.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۰–۳۴۷.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۴۸–۳۶۹.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۷۰–۳۷۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه، موسوعة الامام‌الخمینی، آداب الصلاة، ۴۸/نه.
- ↑ ← امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۱۳، ۱۵۴ و ۱۶۲ نسخه دستنویس.
- ↑ مؤسسه تنظیم، فهرست آثار، ۱.
- ↑ اکبری، ویژگی‌های سبکی کتاب آداب الصلاة تألیف حضرت امام‌خمینی، ۱۹/ ۱۷۰–۱۷۹.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- اکبری، منوچهر، ویژگی‌های سبکی کتاب آداب الصلاة تألیف حضرت امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۱۹، ۱۳۷۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، فهرست آثار مؤسسه تنظیم… سال ۱۳۶۸–۱۳۸۴، تهران، بی‌تا.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب آداب الصلاة تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، موسوعة الامام‌الخمینی، مقدمه کتاب آداب الصلاة تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ بیست و یکم، ۱۳۹۲ش.
پیوند به بیرون
- علی جان کریمی، آداب الصلاة، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۳۱۳–۳۱۸.