امام محمد باقر(ع)

محمدبن‌علی یا امام‌باقر(ع) امام پنجم شیعیان.

امام محمد باقر(ع)

نقش	امام پنجم(ع)
نام	امام محمد باقر(ع)
کنیه	ابوجعفر
زادروز	۱ رجب ۵۷ هجری
زادگاه	مدینه
مدت امامت	۱۹ سال (۹۵ تا ۱۱۴ق)
مدفن	قبرستان بقیع
محل زندگی	مدینه
لقب(ها)	باقر
پدر	امام علی بن حسین(ع)
مادر	فاطمه دختر امام حسن مجتبی(ع)
فرزند(ان)	امام جعفر صادق(ع)
طول عمر	۵۷ سال
امامان شیعه
امام علی(ع) • امام حسن مجتبی(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام محمد باقر(ع) • امام صادق • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام حسن عسکری(ع) • امام زمان(ع)

امام‌محمد باقر، امام پنجم شیعیان، فرزند امام سجاد و ام‌عبدالله دختر امام‌حسن مجتبی(ع)، در اول رجب یا سوم صفر سال ۵۷ هجری در مدینه متولد شد و در سال ۱۱۴یا ۱۱۵ هجری در مدینه به شهادت رسید.

امام‌خمینی، امام‌باقر(ع) را از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ تشیع شمرده، و مقام حضرت را فوق عقول بشر و امامت حضرت را برای پیروان اهل‌بیت(ع)، مایه افتخار دانسته است.

امام‌خمینی معتقد است امام‌باقر(ع) افزون بر آموزش احکام فقهی، روش فهم دین و استنباط احکام و شرایع را به شاگردان خود می‌آموخت و آنان را با روش اجتهاد تربیت می‌کرد.

امام‌باقر(ع) با خلفای اموی هم‌زمان بود و امام‌خمینی خاطرنشان کرده در زمان امویان حکومت اسلامی کاملاً وارونه و سلطنتی شده بود، اما شرایط قیام مسلحانه علیه امویان فراهم نبود، وگرنه امام‌باقر(ع) نیز همچون امام‌علی(ع) و امام‌حسین(ع) زره به تن می‌کرد و می‌جنگید. از این‌رو ایشان سند روایتی که بیان می‌دارد امام‌باقر(ع) از قیام برادر خود زیدبن‌علی علیه امویان ناخرسند بود و حرکت وی را تأیید نمی‌کرد را ضعیف شمرده است.

امام‌باقر(ع) به فرزند خود امام‌صادق(ع) وصیت کرد در موسم حج برای ایشان نوحه‌سرایی و گریه کنند. در نگاه امام‌خمینی، امام‌باقر(ع) با این کار می‌خواست کسانی که وی را به شهادت رسانده‌اند، افشا شوند و در نهایت تقویت مظلوم و انهدام ظالم را در پی داشته باشد. ایشان تأثیر عزاداری برای امام‌باقر(ع) در بیداری مردم را به تأثیر عزای سیدالشهدا(ع) تشبیه کرده است.

زندگی امام پنجم(ع)

امام ابوجعفر، محمدبن‌علی، ملقب به باقر، در اول رجب یا سوم صفر سال ۵۷ هجری در مدینه زاده شد. پدر ایشان علی‌بن‌حسین(ع) است و مادر ایشان فاطمه با کنیه ام‌الحسن یا ام‌عبدالله دختر امام‌حسن مجتبی(ع)، از بانوان بافضیلت و دارای کرامت بود. امام‌باقر(ع) چهار سال از زندگی جد خود امام‌حسین(ع) را درک کرد و نکته‌ای را از ایشان دربارهٔ جایگاه اصلی مقام ابراهیم(ع) در مسجدالحرام نقل کرده است ایشان در سفر کربلا نیز با امام‌سجاد(ع) همراه بود و به برخی حوادث آن اشاره کرده است. ایشان ۳۵ یا ۳۹ سال با پدر خود زندگی کرد.

جایگاه و ویژگی‌ها

امام‌محمدبن‌علی(ع) همانند دیگر امامان معصوم(ع) در شمار ذریه و اهل بیت پیامبر(ص) و دارای مقام عصمت و کمالات معنوی بسیاری بود. به گزارش روایات متعدد از منابع شیعه و سنی، پیامبر اکرم(ص) پیش از تولدِ امام‌باقر(ع) از آمدن ایشان به جابربن‌عبدالله انصاری از صحابه خود خبر داد و ایشان را به «باقرالعلوم» ملقب کرد و از جابر خواست تا سلام ایشان را به باقرالعلوم برساند. بعضی از راویان حدیث از امام‌باقر(ع) به «وصی الاوصیاء» یاد می‌کردند. امام‌باقر(ع) نزد مردم و علمای روزگار خود از نظر فضل و علم و سیادت نیز جایگاه ویژه‌ای داشت ایشان را داناترین مردم می‌شمردند و معضلات فقهی از آن حضرت پرسیده می‌شد. جابربن‌یزید جعفی از علمای آن روز از امام‌باقر(ع) به وارث علم انبیا و ابن‌ابی‌الحدید معتزلی از ایشان به سید فقهای اهل حجاز یاد کرده است؛ چنان‌که به نظر شمس‌الدین ذهبی جایگاه علمی و معنوی و سیادت و شرافت خانوادگی و وثاقت، امام‌باقر(ع) را در نگاه مردم شایسته خلافت قرار داده بود. کرامت‌ها و معجزات بسیاری به دست ایشان ظاهر شده است که از دلایل امامت و ولایت حضرت شمرده می‌شود.

امام‌خمینی، امام‌باقر(ع) را از بزرگ‌ترین شخصیت‌های تاریخ تشیع شمرده است که مقام و جایگاه معنوی ایشان را جز خداوند و پیامبر(ع) نمی‌توانند درک کنند. ایشان مقام حضرت را فوق عقول بشر و امامت حضرت را برای پیروان اهل بیت(ع)، مایه افتخار شمرده است و از آن حضرت به عالم آل محمد(ص) و عاشق جمال حق‌تعالی یاد کرده؛ همچنین ایشان را دارای مقام توسل و شفاعت دانسته و شایسته شمرده است برای در امان‌ماندن از شیطان و نفس اماره به امامان معصوم(ع) ازجمله آن حضرت توسل جسته شود؛ نیز به استناد روایات ابراز داشته امام‌باقر(ع) گنجینه دانش قرآن بود و اگر کسی را مناسب می‌یافت که حامل دانشی که خداوند به ایشان ارزانی کرده است باشد، توحید و اسلام و ایمان و دین و شرایع را از کلمه «صمد» در سوره توحید استخراج و در میان مردم منتشر می‌کرد.

امام‌باقر(ع) مانند دیگر امامان معصوم(ع) آینه تمام‌نمای همه فضایل معنوی و انسانی بود؛ ازجمله ایشان در علم و دانش سرآمد همه علمای زمان خود بود و دانشمندان در نزدش کوچک می‌نمودند؛ چنان‌که حکم‌بن‌عتیبه دانشمند معروف آن روز، نزد ایشان چون کودکی در نزد آموزگار جلوه می‌کرد. امام‌خمینی نیز از آن حضرت به باقرالعلوم، عالم آل محمد(ص) و دارنده علم و دانش یاد کرده است. امام‌باقر(ع) شیفته حق‌تعالی و لقاءالله بود و از شوق دیدار کعبه با صدای بلند می‌گریست. ایشان نرم‌دل و در آرزوی وصول به رحمت خدا بود و در وقت نماز رنگ چهره ایشان از خشیت خدا زرد می‌شد. امام‌خمینی شیفتگی حضرت را با این تعبیر که ایشان دارای مقام رضا بود، بیان کرده است و برای جابربن‌عبدالله انصاری شعله‌ای از این شیفتگی و محبت الهیِ خود را اظهار کرد و بر خلاف جابر که بیماری را بهتر از سلامتی و ناداری را بهتر از بی‌نیازی دانست، ایشان خاطرنشان ساخت که هر آنچه خداوند از فقر و غنا بیماری و سلامتی بخواهد، آن را خواهان است؛ زیرا چنان‌که امام‌خمینی یادآورشده بلا و شادی در سنت عاشقان و مذهب محبان یکسان است ایشان خاطرنشان کرده امام‌باقر(ع) شیفته دیدار جمال حق‌تعالی بود؛ چنان‌که صدقه را پس از قرارگرفتن در دست نیازمند می‌بویید و از آن رایحه جمال خدا را استشمام می‌کرد و شعله‌های شوق درونی‌اش با تقرب به محبوب خاموش می‌شد. حضرت همواره عبادت‌ها و مناجات‌های پدر خود امام‌سجاد(ع) را متذکر می‌شد و می‌گریست.

امام‌باقر(ع) افزون بر ویژگی‌های یادشده، زاهد و ساده‌زیست فروتن و بردبار و مردمی بود؛ چنان‌که شخصی از مخالفان خود را با فروتنی به دوستان خود تبدیل کرد و نیز در موردی مردی مسیحی متأثر از گذشت و مدارای آن حضرت مسلمان شد. ایشان گشاده‌دست و باسخاوت بود و به نیازمندان و دوستان یاری می‌رساند. در عصری که حکومت اموی، شیعیان به‌ویژه علویان را در تنگنای شدیدی قرار داده بود، دوستان از خوان نعمت آن حضرت برخوردار و از آنان با خوراک‌های نیکو پذیرایی می‌کرد و به آنان جامه‌های نیکو و مال می‌بخشید و سامان‌دادن به امور خانواده‌ای نیازمند را برتر از انجام ده‌ها حج می‌شمرد حضرت به خدمتکاران خود در کارهای خانه یاری می‌رساند و کسانی را شیعه خود می‌شمرد که به همسایگانِ تهیدست، مستمند، بدهکار و یتیم خدمت کنند.

امام‌خمینی نیز از ساده‌زیستی امام‌باقر(ع) سخن گفته و یادآور شده است آن حضرت دنیا را به آخرت پیوند داده بود و این جهان را سرای متقین می‌شمرد و به صله ارحام و کمک به آنان توصیه می‌کرد. ایشان به استناد روایات یادآور شده است امام‌باقر(ع) خدمت به خانواده حج‌گزاران را پرارزش و در ردیف ثواب زائر خانه خدا به حساب می‌آورد و به مردم توصیه می‌کرد به حج‌گزار احترام بگذارند و نیز در عین پرهیزدادن مردم از دنیاطلبی و تعلقات قلبی به دنیا برای اداره زندگی تلاش و فعالیت داشت.

دوران امامت

امام‌باقر(ع) بنابر فرمان خدا و به نص پیامبر اکرم(ص) و به وصیت پدر خود امام‌علی‌بن‌حسین(ع) در سال ۹۴ یا ۹۵ هجری پس از پدرش به امامت رسید امام‌سجاد(ع) در وقت وفات وسایل به‌یادگارمانده از پیامبر(ص) را که از نشانه‌های امامت بود، به امام‌باقر(ع) تحویل داد. (ببینید: امامت)

زندگی امام‌باقر(ع) از نگاه اجتماعی و سیاسی به دو بخش تقسیم می‌شود: شرایط دشوار، به‌ویژه در دوره سلیمان‌بن‌عبدالملک و یزیدبن‌عبدالملک و هشام‌بن‌عبدالملک و شرایط بهتر در دوره عمربن‌عبدالعزیز (۹۹–۱۰۱ق) در مجموع حاکمان مروانیِ هم‌عصر با امام‌باقر(ع) از اقتدار نیاکان خود برخوردار نبودند و اختلافات درونی، دستگاه خلافت را به خود مشغول کرده بود

با ورود نژادهای غیر عرب مانند ایرانی‌ها، مصری‌ها و سوری‌ها به دنیای اسلام، زمینه بیشتر برای تبادل افکار آماده شده بود. از سوی دیگر، وقوع فاجعه کربلا و آشکارشدن مظلومیت اهل بیت(ع) مسلمانان را علاقه‌مند به آنان ساخته بود شرایط به سود اهل بیت پیامبر(ص) و تشیع در حال تغییر بود و زمینه برای استفاده بهتر مردم از معارف آنان فراهم شده بود. عمربن‌عبدالعزیز به ثبت حدیث سفارش کرد؛ چیزی که از دوره خلیفه دوم ممنوع شده بود. و نیز دشنام‌دادن به امیرالمؤمنین علی(ع) را که از دوره معاویه از سوی او در میان مردم رواج یافته بود ممنوع کرد و همین زمینه را برای استفاده مردم از امام‌باقر(ع) فراهم ساخت و ایشان با استفاده از فرصت به دست‌آمده به تبلیغ دین و مکتب اهل بیت(ع) پرداخت. این شرایط موجب شد طالبان علم و بزرگان فقه و حدیث برای استفاده از حضرت به مدینه کوچ کنند و مردم از ایشان در خانه، مسجد پیامبر(ص) و نیز در موسم حج در مکه استفاده‌های فراوان ببرند امام‌باقر(ع) توصیه می‌کرد روایات وی را به خاطر بسپارند. امام‌باقر(ع) بخش بزرگی از دانش‌های دینی ازجمله علوم قرآن، سنت، تاریخ و اخلاق را منتشر کرد و برخی از بازماندگان از صحابه پیامبر(ص) و بزرگان تابعین و رهبران مذاهب اسلامی، مانند عبدالرحمن اوزاعی، ابواسحاق سبیعی، محمدبن‌شهاب زهری، ربیعةالرای، لیث‌بن‌ابی‌سلیم، مخول‌بن‌راشد و دیگران از ایشان کسب دانش می‌کردند؛ چنان‌که آوازه دانش ایشان در همه سو پراکنده شد شیعه در این دوره برای تدوین فرهنگ خود در حوزه تفسیر، فقه، حدیث و اخلاق گام‌های بزرگی برداشت؛ چنان‌که محمدبن‌مسلم ثقفی حدود سی هزار مسئله از حضرت پرسیده است برخی از تذکره‌نگاران، ۴۶۷ تن و برخی دیگر ۶۵۴ تن از راویان و اصحاب امام‌باقر(ع) را ثبت کرده‌اند.

امام‌خمینی از راویان امام‌باقر(ع) ازجمله محمدبن‌مسلم، زراره، ابی‌عبیده حذّا، زیدبن‌علی، جابربن‌یزید جحفی، ابوبصیر، ابی‌حمزه ثمالی، سلام‌بن‌مستثیر، اسماعیل‌بن‌جابر، عطاءبن‌یسار، ابان‌بن‌تغلب، عمربن‌قیس، و معاویةبن‌وهب حدیث نقل کرده است. اهمیت کار امام‌باقر(ع) به گونه‌ای بود که گفته شده با تلاش ایشان تشیع به صورت یک مکتب فقهی متمایز درآمد و هویت شیعی به هویتی تثبیت‌شده مبدل گردید.

امام‌خمینی به استناد روایات، زراره، محمدبن‌مسلم، ابوبصیر و بریدبن‌معاویه عجلی از حواریان حضرت امام‌باقر(ع) را مصداق مقربان و سابقان در دین و آیه معروف «وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» شمرده است. امام‌باقر(ع) افرادی از تربیت‌شدگان خود را برای تعلیم و تربیت مردم آماده کرده بود و به کمک آنان تشکلی ایجاد کرد و برخی از آنان به اصحاب السرّ (رازداران) شهره شدند.

امام‌باقر(ع) بیش از امام‌سجاد(ع) با مسائل و مشکلات روبه‌رو بود. افزون بر حرکت‌های غیر اسلامی چون مسیحیان و حرکت‌های درون‌دینی چون منکران ولایت و امامت ائمه، خوارج و مرجئه فعال بودند. حرکت‌های مدعی رهبری در میان شیعیان و جدای از امامت امام‌باقر(ع) نیز در حال شکل‌گرفتن بودند امام‌باقر(ع) برای دفاع از اسلام و هدایت مردم کوشش بسیار کرد. مناظره ایشان با پیشوای مسیحیان شام، برتری جایگاه علمی ایشان را نشان داد و به توجه مسیحیان به ایشان انجامید دعوت مردم به مکتب اهل بیت(ع) از دیگر کارهای حضرت بود؛ چنان‌که امام‌خمینی با استناد به روایات یادآور شده است امام‌باقر(ع) کسی را که شب‌ها را برای عبادت برخاسته و روزها روزه گرفته و اموالش را انفاق کرده و مداوم حج به جای آورده ولی ولایت و هدایت ولیّ‌الله را نشناخته، بی‌ایمان دانسته و اعمالش را نزد خداوند بی‌اثر خوانده است. ایشان با توجه به روایتی دیگر از حضرت از بی‌توجهی مردم به اهل بیت پیامبر(ص)، در مراسم حج انتقاد کرده و به حج‌گزاران یادآور شده است طواف آنان با طواف مردم در جاهلیت تفاوتی ندارد و حال آنکه مردم سفارش شده‌اند بر صراط مستقیم حرکت کنند و راه راست را راه امیرالمؤمنین علی(ع) و اوصیای ایشان معرفی کرده است.

مبارزه با غالیان و افراد مدعی تشیع که ائمه(ع) را به مقام خدایی ارتقا می‌دادند، از دیگر فعالیت‌های امام‌باقر(ع) بود ایشان غالیان را ازجمله حمزةبن‌عمار بربری و بیان‌بن‌سمعان که مدعی نبوت خود بودند و بدعت‌گذارانی مانند ابی‌الخطاب، مغیرةبن‌سعید و کثیرالنواء را از خود می‌راند. حضرت برای تبیین درست سنت پیامبر(ص) با رهبران دیگر مذاهب اسلامی ازجمله پیشوایان خوارج پیشوای فقهای اهل بصره و نیز با رهبران صوفیه و جریان مدعیان زهد و ترک دنیا و برای هدایت پیروان زیدبن‌علی که مدعی امامت زید بودند، مناظراتی انجام داد. سرانجام امام‌پنجم(ع) موفق شد عده‌ای از پیروان زید را به سوی خود هدایت کند. مبارزه با اسرائیلیات و افکار نادرست یهودیان دربارهٔ پیامبران الهی از دیگر اقدام‌های ایشان بود.

امام‌خمینی با استناد به روایات یادآور شده است امام‌باقر(ع) پیروان خود را به میانه‌روی سفارش می‌کرد و آنان را از غلو و تندروی و قائل‌شدن مقاماتی برای امامان که خود قائل به آن نبودند و بدان رضایت نداشتند، پرهیز می‌داد و نیز یادآور شده است آن حضرت اهل بیت پیامبر(ص) را معیار اسلام اصیل و حد وسط شمرده و لازم دانسته است عقب‌ماندگان بدانان ملحق و افراد تندرو خود را با آنان هماهنگ سازند؛ نیز از آن حضرت(ع) نقل کرده است ایشان در آموزش معارف به مردم، به ظرفیت و شرایط علمی آنان توجه داشت.

امام‌باقر(ع) قرآن را برای مردم تفسیر و آیات مبهم و نیازمند به شرح را برای آنان تشریح می‌کرد. تفسیری از قرآن کریم که از امام‌باقر(ع) به قلم ابوالجارود منذربن‌زیاد گرد آمده، در شمار نخستین تفسیرهای قرآن در منابع به ثبت رسیده است و مجموعه‌ای بزرگ از امام‌باقر(ع) در علوم و تفسیر قرآن در دست است؛ چنان‌که امام‌خمینی نیز توجه‌دادن مردم به قرآن را از دیگر فعالیت‌های امام‌باقر(ع) شمرده است. ایشان با استناد به روایات از اهتمام امام‌باقر(ع) به قرآن شرح و تفصیل آیات و بیان شأن نزول آیات نکته‌های راهگشایی بیان کرده است. همچنین با توجه به سخن امام‌باقر(ع) در پیشگیری از تحریف دین به شیعیان یادآور شده است که روایات را بر قرآن عرضه کنند.

امام‌باقر(ع) برای تهذیب معنوی و اخلاقی مردم به‌ویژه شیعیان بسیار تلاش کرد. امام‌خمینی به استناد روایات، اندرزهای پرارزش حضرت به شیعیان و مسلمانان را یادآور شده است. ایشان ازجمله به آنان توصیه می‌کرد پرهیزگار باشند و بیشترین حسرت در قیامت را شامل کسی می‌شمرد که کار نیک را وصف و خود با آن مخالفت کند. حضرت همچنین به شیعیان توصیه کرده است. از آرای باطل و گمراه پیروی نکنند و بی‌جهت برای فرار از مسئولیت عذرتراشی نکنند و کسی را که از خداوند اطاعت کند، شایسته نام شیعه شمرده است. آن حضرت خطاب به جابربن‌عبدالله انصاری ادعای شیعه‌بودن را کافی ندانسته است و کسانی را که از خدا پروا و از وی اطاعت می‌کنند، شیعه شمرده و راه رسیدن به ولایت اهل بیت(ع) را تنها در سایه عمل و تقوا و اطاعت از خدا ممکن دانسته و کسی را که عصیان ورزد، دشمن امامان(ع) شمرده است.

در دوره بنی‌امیه بسیاری از احکام اسلامی حتی مسئله مهمی چون نماز بر توده مردم مسلمان روشن نبود و امام‌باقر(ع) آموزش درست احکام فقهی به‌ویژه در مواضع اختلافی و احکام در معرض تحریف مانند حکم نبیذ و شرح بسیاری از مسائل فقهی در ابواب گوناگون فقه از طهارت تا دیات را به مردم آموخت. امام‌خمینی یادآور شده است امام‌باقر(ع) افزون بر آموزش احکام فقهی، روش فهم دین و استنباط احکام و شرایع را به شاگردان خود می‌آموخت و آنان را با روش اجتهاد تربیت می‌کرد. ایشان به استناد روایات یادآور شده است امام‌باقر(ع) در پاسخ پرسش زراره از علت مسح بر روی قسمتی از سر به جای همه آن، به آیه «وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکمْ» و استفاده از «باء تبعیضیه» اشاره کرد و نیز خطاهای فقهی فقهای دیگر مذاهب مانند ابن‌شبرمه ابراهیم نخعی و حکم‌بن‌عتیبه را به آنان یادآور شد. افزون بر نقل روایات بسیار از امام‌باقر(ع)، امام‌خمینی دعای سحر از مناجات‌های حضرت را نیز شرح کرده است.

مواضع سیاسی

امام‌باقر(ع) با حاکمان نامشروعی ازجمله ولیدبن‌عبدالملک، سلیمان‌بن‌عبدالملک، عمربن‌عبدالعزیز، یزیدبن‌عبدالملک و هشام‌بن‌عبدالملک از خلفای اموی هم‌زمان بود. مردم عراق که به اهل بیت(ع) و امام‌باقر(ع) توجه داشتند، بیش از دیگران زیر فشار خلفای اموی قرار داشتند و حاکمان اموی مردم را از ارتباط با امام‌باقر(ع) منع کرده بودند. از میان حاکمان یادشده ولید و هشام بسیار ستمکار و کینه‌توز بودند. حکومت همه حاکمان اموی از نگاه امام‌باقر(ع) نامشروع بود و ایشان همه حاکمان اموی را جائر می‌دانست و از شرایط دشوار شیعه و تکفیر شیعیان در دوران بنی‌امیه و بنی‌مروان ناخرسند بود اما موضع‌گیری ایشان با توجه به رفتار حاکمان اموی متفاوت بود آن حضرت با عمربن‌عبدالعزیز رفتاری ملایم داشت و او را موعظه می‌کرد و از عملکرد وی در بازگردان برخی از حقوق اهل بیت(ع) مانند بازگرداندن مزرعه فدک ابراز رضایت کرد

امام‌خمینی بر ضداسلامی‌بودن حکومت و سیاست بنی‌امیه تأکید و خاطرنشان کرده است در زمان امویان حکومت اسلامی کاملاً وارونه و سلطنتی شده بود و به صورت رژیم پادشاهان ایران و امپراتوران روم و فرعونان مصر درآمده بود. ایشان به استناد روایتی از امام‌باقر(ع)، رهبران ستمکار و پیروان آنان را گمراه و گمراه‌کننده و اعمال آنان را چون خاکستری که باد آن را متفرق کند، باطل شمرده است. نیز به استناد روایتی از حضرت حکومت و رهبری امت اسلامی را حق پیامبر(ص) و ائمه(ع) دانسته و اولویت در آیه «النَّبِی أَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ» را به معنای اولویت ولایت و امارت شمرده و در نتیجه حکومت بر مردم را از حقوِق اهل بیت(ع) معرفی کرده است. از نگاه امام‌خمینی، شرایط قیام مسلحانه علیه حکومتِ غاصب اموی فراهم نبود، وگرنه امام‌باقر(ع) نیز همچون امام‌علی(ع) و امام‌حسین(ع) زره به تن می‌کرد و می‌جنگید. ایشان با استناد به منابع روایی، گفتگوی امام‌باقر(ع) با زیدبن‌علی دربارهٔ امامت و قیام علیه حکومت امویان را ثبت کرده است این روایت دلالت دارد که امام‌باقر(ع) از قیام برادر خود زیدبن‌علی علیه امویان ناخرسند است و حرکت وی را تأیید نمی‌کند. امام‌خمینی سند روایت را ضعیف شمرده و مشمول‌بودن روایت بر طعن و خدشه بر زید را با آن جایگاه رفیع و بلندی مقامش، دلیل سستی آن دانسته است.

قیام‌نکردن امام‌باقر(ع) در برابر حاکمان اموی به معنای سکوت در برابر ظلم‌های آنان نبود. ایشان مردم را تشویق می‌کرد که به ستمکاری حاکمان ستمگر اعتراض کنند و از همکاری برخی خواص مانند علما و شاعران با دربار حاکمان اموی انتقاد می‌کرد ایشان عالمان درباری را بردگان شامیان می‌خواند و در برابر، شاعران انقلابی و مخالف امویان چون کمیت اسدی را می‌ستود.

انتقاد امام‌محمدباقر(ع) از حاکمان ستمگر اموی و از گمراهی مردم در انحراف از سیره اهل بیت(ع) و دعوت به ولایت و امامت اهل بیت(ع) و همچنین دعوت به همراهی مالی با ائمه(ع)، موجب گردید هشام‌بن‌عبدالملک ایشان را به همراه فرزند خود امام‌صادق(ع) از مدینه به شام، مرکز خلافت امویان، احضار کند و هدف از این احضار ترساندن امام‌باقر(ع) بود؛ اما ایشان در شام با هشام نیز احتجاج کرد و حاکمیت ظاهری و معنوی را از آنِ ائمه اهل بیت(ع) شمرد و این کار موجب زندانی‌شدن ایشان شد؛ ولی جایگاه و نفوذ حضرت سبب شد که هشام ایشان را آزاد کند.

شهادت

امام‌باقر(ع) به فرمان هشام‌بن‌عبدالملک و به نقلی به دست ابراهیم‌بن‌عبدالملک مروان مسموم شد و در سال ۱۱۴یا ۱۱۵ هجری در ۵۷ یا ۵۸سالگی در مدینه به شهادت رسید و در قبرستان بقیع در کنار پدر خود امام‌علی‌بن‌حسین(ع) به خاک سپرده شد. ایشان چهار همسر و هفت فرزند داشت. امام‌باقر(ع) به فرزند خود امام‌صادق(ع) وصیت کرد ده سال در موسم حج برای ایشان نوحه‌سرایی و گریه و به تبعیت از سنت پیامبر اکرم(ص) در شهادت جعفر طیار هشتصد درهم در ماتم وی هزینه کنند. در نگاه امام‌خمینی این کار برای نیاز امام‌باقر(ع) به گریه که برای شخص ایشان سودی نداشت نبود، بلکه این گریه به جهت استفاده سیاسی و اجتماعی آن بود. امام‌باقر(ع) با این کار می‌خواست ستمگران و کسانی که وی را به شهادت رسانده‌اند، افشا شوند تا این موضوع موج ایجاد و مردم را از ستمکاران آگاه کند و در نهایت تقویت مظلوم و انهدام ظالم را در پی داشته باشد. ایشان تأثیر عزاداری برای امام‌باقر(ع) در بیداری مردم را به تأثیر عزای سیدالشهدا(ع) تشبیه کرده است.

از امام‌باقر(ع) روایات بسیاری در عرصه‌های گوناگون عقاید، اخلاق و فقه و تفسیر و تاریخ و سیره به یادگار مانده است؛ چنان‌که عزیزالله عطاردی، مجموعه‌ای از سخنان و سیره آن حضرت را با عنوان مسند الامام‌الباقر(ع) در شش مجلد تدوین و منتشر کرده است.

پیوند به بیرون

• سیدعباس رضوی، محمد بن علی، امام باقر(ع)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۱۳۶–۱۴۴.