مدرسه رفاه و مدرسه علوی نخستین اقامتگاه‌های امام‌خمینی پس از بازگشت به ایران.
معرفی اجمالی
امام‌خمینی پس از بازگشت از پاریس در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ در مدرسه رفاه و سپس در مدرسه علوی ساکن شد و تا ۹ اسفند ۱۳۵۷در آنجا اقامت داشت.[۱]
مدرسه رفاه
مدرسه رفاه در مرکز تهران در خیابان ایران واقع شده‌است. این مدرسه از شمال به میدان شهدا (ژاله)، از جنوب به خیابان امیرکبیر، از شرق به خیابان هفده شهریور (شهباز) و از غرب به میدان بهارستان (مجلس شورای ملی) منتهی می‌شود.[۲] مدرسه رفاه زیرمجموعه بنیاد رفاه و تعاون اسلامی است. این بنیاد، نهادی اجتماعی و خدماتی بود که به تأسیس مدارس دینی، کارهای امدادی و تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه می‌پرداخت.[۳] حسین هوشمند آرین، صادق اسلامی، محمدتقی خاموشی و حسین مهدیان ازجمله اعضای بنیان‌گذار بنیاد بودند.[۴] کمک به تأمین و بهبود زندگی نیازمندان، تأسیس آموزشگاه‌ها، نشر معارف اسلامی و انتشار نشریه و کتاب‌های مذهبی از اهداف بنیاد بود.[۵] بنیاد به این نتیجه رسیده بود که یکی از کمبودهای جامعه مذهبی‌نبودن مدرسه‌های دخترانه است؛ از این‌رو مدرسه دخترانه رفاه را تأسیس کرد[۶]
مدرسه رفاه در سال ۱۳۴۹ با اهداف اسلامی و مبارزاتی تأسیس شد. مؤسسان مدرسه رفاه از شخصیت‌های مطرح و مؤثر مبارزه ازجمله سیدمحمد حسینی بهشتی، محمدرضا باهنر و محمدعلی رجایی[۷] و شماری از بازاریان مبارز بودند که هدف‌شان فعالیت‌های فرهنگی و تربیت اسلامی دختران بود. فعالیت‌های سیاسی نیز در سایه فعالیت‌های فرهنگی مدرسه انجام می‌شد[۸] این فعالیت‌ها با تأسیس مدرسه دخترانه رفاه که بعدها به صورت یک مجتمع آموزشی از دبستان تا دبیرستان درآمد، آغاز شد.[۹] این مدرسه از کانون‌های فرهنگی مبارزه علیه رژیم پهلوی بود که با هدف تربیت نسلی انقلابی و مسلمان، پایه‌گذاری شده بود[۱۰] باهنر و رجایی به دلیل اشتغال در آموزش و پرورش مسئولیت بیشتری پذیرفته بودند؛[۱۱] از این‌رو گزینش بیشتر معلمان شاغل در این مدرسه با این دو بود[۱۲] معلم‌های مدرسه رفاه همه زن بودند و اصول و معارف اسلامی را به دانش‌آموزان دختر می‌آموختند[۱۳] در ادامه فعالیت‌های مدرسه‌های رفاه دستگاه امنیتی رژیم پهلوی به ماهیت و خط مشی آنها پی برد و چند نفر از بانوان شاغل در مدرسه و شماری از دانش‌آموزان را بازداشت و مدرسه‌های راهنمایی و دبیرستان را تعطیل کرد و تنها دبستان رفاه به کار خود ادامه داد.[۱۴] این مدرسه پس از ورود امام‌خمینی به تهران به مرکز انقلاب و تحولات سیاسی تبدیل شد.[۱۵]
پیش از ورود امام‌خمینی به ایران، جلسات شورای انقلاب در مدرسه رفاه برگزار می‌شد. مأموران دولت شاپور بختیار در پی محاصره مدرسه و دستگیری مبارزان بودند که اعضای شورا، مدرسه را به‌سرعت ترک کردند و نیروهای دولتی با وجود تصمیم اولیه، مدرسه را محاصره نکردند.[۱۶] اعضای کمیته استقبال امام‌خمینی نیز در مدرسه رفاه مستقر بودند[۱۷] و نخستین جلسه خود را در این مدرسه تشکیل دادند[۱۸] این کمیته به دلیل ارتباط مستمر با پاریس، به مرکز پخش اخبار انقلاب تبدیل شد. سیدعلی خامنه‌ای در مدرسه رفاه مسئولیت اداره امور فرهنگی و تبلیغی را برعهده داشت.[۱۹] تصمیم به اعتصاب روحانیان در دانشگاه تهران، در اعتراض به ممانعت دولت از بازگشت امام‌خمینی، در این مدرسه گرفته شد.[۲۰] نخستین وظیفه کمیته استقبال بر اساس سفارش امام‌خمینی، انتخاب مکانی در جنوب تهران برای اقامت موقت ایشان بود؛ مکانی که دارای ظرفیت مناسب برای پذیرش مردم باشد.[۲۱]
(ببینید: کمیته استقبال و بازگشت امام‌خمینی)
مرتضی مطهری با همکاری محمد مفتح و دیگر افراد کمیته استقبال، مدرسه رفاه را برای اقامت امام‌خمینی برگزیدند. مردمی و وابسته‌نبودن مدرسه به حزبی خاص، از علل دیگر گزینش آن برای اقامت ایشان بود.[۲۲] امام‌خمینی، رهبر انقلاب پس از چهارده سال دوری از وطن، به ایران بازگشت و پس از سخنرانی در بهشت زهرا(س) و استراحتی چندساعته به پیشنهاد خودشان در خانه یکی از بستگان‌شان (دختر سیدمرتضی پسندیده)[۲۳] حدود ساعت ۲۲:۳۰ دقیقه وارد مدرسه رفاه شد. ایشان در آغاز ورود پس از تشکر از حاضران، آنان را به صبر و پایداری سفارش کرد.[۲۴] پس از آن در طبقه سوم مدرسه به استراحت پرداخت.[۲۵] برنامه‌ریزی دیدارها و حفاظت از امام‌خمینی بر عهده کمیته استقبال قرار گرفت.[۲۶] اخبار و گزارشهای مربوط به امام‌خمینی نیز از طریق فرستنده‌ای با برد پنج کیلومتر به مردم می‌رسید.[۲۷] در مدرسه رفاه یک کلاس درس معمولی برای اتاق نخست‌وزیر، به همراه یک میز و صندلی معمولی انتخاب شد و یک کلاس درس هم به هیئت وزیران اختصاص یافت[۲۸] امام‌خمینی یک‌روز بیشتر در این مدرسه سکونت نداشت.[۲۹]
امام‌خمینی در پنجم اسفند محمدصادق خلخالی را مأمور کرد تا برای رسیدگی به جرایم دستگیرشدگان، دادگاه انقلاب تشکیل دهد.[۳۰] وی برخی از مجرمان را در مدرسه رفاه محاکمه و مجازات کرد.[۳۱] کارگزاران کلیدی رژیم پهلوی مانند، امیرعباس هویدا؛ نخست‌وزیر، منصور روحانی؛ وزیر کشاورزی و آب و برق، منوچهر آزمون؛ وزیر کار و امور اجتماعی در دولت هویدا و استاندار فارس، سیدشجاع‌الدین شیخ‌الاسلام‌زاده؛ وزیر رفاه اجتماعی در دولت هویدا و آموزگار، جعفرقلی صدری؛ رئیس شهربانی در سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۱ و هم‌زمان در سال ۱۳۵۰ رئیس کمیته مشترک ضدخرابکاری سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) و شهربانی و غلامرضا نیک‌پی؛ شهردار سابق تهران، پس از دستگیری به مدرسه رفاه آورده شدند.[۳۲] در ۲۶/۱۱/۱۳۵۷ به حکم دادگاه انقلاب چهار تن از امرای ارتش؛ نعمت‌الله نصیری رئیس سابق ساواک، مهدی رحیمی فرماندار نظامی تهران، رضا ناجی فرماندار نظامی اصفهان و منوچهر خسروداد فرمانده هوانیروز به جرم شکنجه، کشتار مردم، خیانت به کشور و با عنوان مفسدین فی‌الارض به مرگ و مصادره اموال محکوم شدند و حکم دربارهٔ آنان اجرا شد.[۳۳] مدرسه رفاه پس از انقلاب توسعه یافت و به عنوان محل استقرار امام‌خمینی، هرساله در دهه فجر انقلاب اسلامی برنامه‌هایی به یاد آن روزها برگزار می‌شود. همه‌ساله اتاق محل استقرار امام‌خمینی را به شکل سال ۱۳۵۷ تزیین کرده‌اند و دانش‌آموزان مدارس دیگر نیز با شرکت در آن با گوشه‌ای از تاریخ انقلاب اسلامی آشنا شده‌اند.[۳۴]
مدرسه علوی
مدرسه علوی از مدارس قدیمی تهران بود که در سال ۱۳۳۵ علی‌اصغر کرباسچیان معروف به علامه و استاد رضا روزبه، استاد فیزیک آن را تأسیس کردند.[۳۵] روزبه از معلمان مدرسه بود[۳۶] علامه و روزبه اصرار داشتند بهترین و باسوادترین آموزگاران را دعوت کنند؛ چنان‌که برای تدریس و سخنرانی از افراد شاخصی چون: مطهری، بهشتی و محمدتقی جعفری دعوت می‌کردند.[۳۷] سرپرستان مدرسه برای در امان‌ماندن مدرسه از گزند مأموران رژیم پهلوی و تعطیلی آن، دانش‌آموزان را از فعالیت‌های سیاسی بازمی‌داشتند[۳۸] دبیرستان علوی از نظر آموزشی موقعیت مناسبی داشت. بیشتر دانش‌آموختگان این مدرسه در دانشگاه‌ها پذیرفته می‌شدند و شمار چشمگیری از آنان مسئولیت‌های مهمی در انقلاب بر عهده گرفتند.[۳۹] امام‌خمینی در نامه‌ای در سال ۱۳۵۲ به فرزندش سیداحمد یادآور شده‌است به محمدصادق تهرانی (وکیل امام‌خمینی) که به برخی مؤسسات مانند مدرسه علوی برای استفاده از وجوه شرعی اجازه می‌دهد، یادآور شود این‌گونه مؤسسات نیازمند استفاده از سهم امام نیستند؛[۴۰] زیرا آنان از کمک‌های بازاریان و متمولین برخوردارند.[۴۱]
(ببینید: محمدصادق تهرانی)
امام‌خمینی تا ساعت هشت صبح روز ۱۳ بهمن در مدرسه رفاه بود و سپس به مدرسه علوی رفت.[۴۲] گزارش‌ها دربارهٔ علت انتقال امام‌خمینی به مدرسه علوی مختلف است. برخی کمبود فضا در مدرسه رفاه و راه‌های دسترسی بهتر برای ملاقات با ایشان[۴۳] و برخی ترس از محصورشدن رهبری در دایره ملی و مذهبی‌ها را که در مدرسه رفاه مستقر بودند[۴۴] علت انتقال ایشان شمرده‌اند. مطهری نیز در انتقال ایشان به مدرسه علوی مؤثر بود.[۴۵]
پس از انتقال امام‌خمینی به مدرسه علوی، امور اداری دولت انقلاب در مدرسه رفاه باقی ماند و مدرسه علوی به پایگاه هدایت انقلاب تبدیل شد[۴۶] مدرسه علوی نزدیک مدرسه رفاه بود و دو در داشت که یکی از آنها به خیابان ایران باز می‌شد و دیگری به کوچه‌ای که در موازات آن قرار داشت و مردم به‌آسانی می‌توانستند از یک در وارد و از در دیگر خارج شوند[۴۷] این مدرسه حیاطی بزرگ داشت. طبقه اول آن دفتر و تشکیلات و طبقه دوم آن برای اقامت امام‌خمینی مناسب بود.[۴۸] و مهدی عراقی که مردی باهوش و تشکیلاتی و مورد اعتماد بود.[۴۹] کار تدارک نیروها را بر عهده گرفت.[۵۰] او کاملاً مراقب اوضاع بود و مسئولیت بیشتر دید و بازدیدها و ملاقات‌ها، همچنین امور مالی را بر عهده داشت. در هیئت مدیره‌ای که به دستور امام‌خمینی در مدرسه علوی تشکیل شد، عراقی مسئول امنیت داخلی مدرسه و حفاظت از خانواده امام‌خمینی شد.[۵۱] انتظامات داخلی مدرسه و دیدار با شخصیت‌ها بر عهده علی‌اکبر ناطق نوری بود و عباسعلی ناطق نوری محافظت از امام‌خمینی را بر عهده گرفت[۵۲] محل ملاقات‌ها و زندگی رهبر انقلاب، اتاقی با ابعاد ۵/۲ در ۵/۳ متر با فرش‌های ارزان‌قیمت بود.[۵۳] خانه پشت مدرسه علوی که از طریق خود مدرسه راه داشت، برای سکونت امام‌خمینی و خانواده ایشان قرار داده شد.
رویدادهای مهم مدرسه علوی
امام‌خمینی از ۱۳ بهمن تا ۹ اسفند ۱۳۵۷، در مدرسه علوی ساکن و روز دهم اسفند رهسپار قم شد.[۵۴] ایشان در این مدرسه افزون بر اقامه نماز جماعت[۵۵] به امور مربوط به انقلاب رسیدگی می‌کرد. با اقامت ایشان در مدرسه، جنب و جوش فراوانی در آن به وجود آمد. طلاب و روحانیان جوان در خدمت بوده، جوانان انقلابی مراقب اوضاع و تحرکات مأموران مخفی رژیم در بیرون مدرسه بودند.[۵۶] سرکشی به محلات و مساجد تهران و دیدار و گفتگو با مردم، از کارهای همراهان امام‌خمینی در مدرسه بود.[۵۷] شیفتگان ایشان از روز سیزدهم بهمن از در شرقی مدرسه علوی وارد می‌شدند و ایشان در کنار پنجره ساختمان به ابراز احساسات آنان پاسخ می‌گفت. سپس جمعیت از در غربی که در مدرسه رفاه قرار داشت، خارج می‌شدند.[۵۸] مردان پیش از ظهر و بانوان عصرها به دیدار امام‌خمینی می‌رفتند.[۵۹] در فاصله‌ای که مردم به محوطه مدرسه می‌رسیدند، امام‌خمینی در همان اتاق مشرف به حیاط مدرسه، دیدارهای خصوصی خود را نیز انجام می‌داد.[۶۰] گاهی ایشان برای دیدار حضوری با جمعیت‌هایی بیشتر، از سالن مدرسه علوی استفاده می‌کرد.[۶۱] جواد شهرستانی آخرین شهردار تهران در رژیم پهلوی با حضور در مدرسه علوی، استعفای خود را تقدیم امام‌خمینی کرد و ایشان پس از پذیرش، تا نصب مسئول جدید او را ابقا کرد.[۶۲]
امام‌خمینی در روزهای نخست ورود به مدرسه علوی، در جمع طلاب وعده داد به قم بازگردد[۶۳] و در ۱۳ بهمن در جمع روحانیان، دلیل بازگشت خود به ایران را خدمت به علما و ایرانیان شمرد و با سپاس‌گزاری از زندانیان و مبارزان، از جنایات شاه سخن گفت.[۶۴] در ۱۴ بهمن، در جمع اعضای کمیته استقبال، از آنان تشکر کرد و تأکید کرد انقلاب به مرحله حساس و بازگشت‌ناپذیری رسیده‌است.[۶۵] و مردم باید آگاهانه خیابان‌ها را پر کنند تا جمهوریِ متکی بر آرای مردم تشکیل شود[۶۶] محمدتقی فلسفی در مدرسه علوی در جمع هزاران نفر از روحانیان و مردم، در حضور امام‌خمینی سخنرانی کرد و امام‌خمینی او را بسیار ستود.[۶۷]
امام‌خمینی در ۱۵ بهمن حکم نخست‌وزیری مهدی بازرگان را صادر کرد.[۶۸] متن حکم را اکبر هاشمی رفسنجانی در مدرسه علوی خواند و آن را به همراه یک جلد قرآن به بازرگان سپرد؛ سپس ترجمه انگلیسی آن را ابراهیم یزدی برای خبرنگاران حاضر در مراسم خواند[۶۹] در ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ امام‌خمینی در مصاحبه مطبوعاتی با حضور بیش از چهارصد خبرنگار داخلی و خارجی، یادآور شد معرفی دولت بازرگان بر اساس قانون و ولایت است و همگان باید از دولت او اطاعت کنند.[۷۰]
در ۱۹ بهمن همافران نیروی هوایی به دیدار امام‌خمینی آمدند. این گروه برای جلوگیری از پیشامدهای احتمالی هماهنگی‌های لازم را انجام داده بود و برای درگیری با مأموران هم آمادگی داشت.[۷۱] همافران در برابر امام‌خمینی رژه رفتند و با سلام نظامی به ایشان ادای احترام کردند. امام‌خمینی ضمن تشکر از آنان دربارهٔ ارتش مستقل و به دور از وابستگی به اسرائیل و آمریکا سخن گفت.[۷۲] عکس بزرگی از این دیدار در روزنامه کیهان چاپ شد.[۷۳] انتشار این عکس بر وحشت طرفداران رژیم پهلوی افزود.[۷۴] بختیار، نخست‌وزیر رژیم و سران ارتش آن را تکذیب کردند؛[۷۵] ولی امام‌خمینی صحت تصویر را تأیید کرد.[۷۶] روزنامه کیهان نیز در روز شنبه ۲۱/۱۱/۱۳۵۷ دوباره عکس را به همراه تأییدیه امام‌خمینی منتشر کرد. بعد از ظهر نوزدهم بهمن نیز گروهی از اعضای هوانیروز اصفهان با امام‌خمینی دیدار کردند و پس از اجرای سرود از وضعیت نیروی هوایی اصفهان گزارش دادند.[۷۷] در ۲۱ بهمن، لشکر گارد به پادگان همافران نیروی هوایی تهران حمله کرد و مردم برای حمایت از همافران، با مهاجمان درگیر شدند.[۷۸] امام‌خمینی در اطلاعیه‌ای این تجاوز را محکوم کرد و حمایت مردم از همافران را شجاعانه خواند و به ارتش دربارهٔ ادامه این کار هشدار داد.[۷۹]
در شب ۲۱ بهمن، درگیری‌ها به اطراف خیابان محل مدرسه کشیده شد. خطر بمباران، مدرسه را تهدید می‌کرد. امام‌خمینی پیشنهاد تغییر مکان خود را نپذیرفت.[۸۰] بنابر گزارشی، کمیته استقبال امام‌خمینی برآن شد مکان ایشان را تغییر دهد اما محمدصادق خلخالی با این تصمیم مخالفت کرد و امام‌خمینی نظر وی را پذیرفت.[۸۱] فرمانداری نظامی تهران با هدف کودتا و سرکوب انقلاب در ۲۱ بهمن زمان حکومت‌نظامی را از ۱۶:۳۰ تا پنج صبح افزایش داد و در اطلاعیه‌ای دیگر، زمان آن را به دوازده ظهر رساند؛[۸۲] مهدی رحیمی؛ فرماندار نظامی تهران از یگان‌های تابعه خود خواست همه رهبران انقلاب را دستگیر کنند.[۸۳] امام‌خمینی طی اعلامیه‌ای حکومت‌نظامی را خدعه و خلاف شرع خواند و از مردم خواست بدان اعتنا نکنند و آماده دفاع از اسلام و قوانین اسلامی باشند.[۸۴] مردم در حمایت از امام‌خمینی و انقلاب به میدان آمدند و طرح حکومت‌نظامی شکست خورد، و در ادامه درگیری‌ها، مراکز سیاسی و نظامی رژیم پهلوی یکی پس از دیگری به دست مردم افتاد.[۸۵] ارتش در ساعت ۱۰:۳۰ روز ۲۲ بهمن بی‌طرفی خود را اعلام کرد.[۸۶]
(ببینید: بیست و دو بهمن)
امام‌خمینی در ۲۲ بهمن از مردم خواست از خود رفتار انقلابی نشان دهند و از آتش‌سوزی و حمله به سفارتخانه‌ها بپرهیزند و در صورت رویارویی ارتش با مردم، با آنان مقابله کنند.[۸۷] ایشان طی اطلاعیه دیگری، با تأکید بر فرمان‌های قبلی، سفارش کرد با دستگیرشدگان هوادار رژیم پهلوی مدارا کنند[۸۸] و در پاسخ استفتای گروهی از نظامیان، سوگند به قرآن نظامیان در برابر فرماندهان خود مبنی بر حمایت از محمدرضا پهلوی را بی‌اعتبار خواند[۸۹] ایشان در ۲۳ بهمن در اطلاعیه‌ای از مردم خواست از تخریب مکان‌ها بپرهیزند و به مساجد رفته، گوش به فرمان علما باشند و با مأموران نخست‌وزیری همکاری کرده، با نظامیان پناهنده به انقلاب، همراهی کنند.[۹۰] ایشان در اطلاعیه‌ای در روز ۲۵ بهمن از مردم تبریز خواست با اغتشاش‌گران طرفدار شاه مقابله کنند[۹۱] و در بیانیه دیگری از مردم خواست به اعتصاب‌ها پایان دهند و کارها را از سر گیرند.[۹۲]
از دیگر حوادث آن زمان، تحویل سلاح‌ها و مهمات غنیمتی از پادگان‌های رژیم به مدرسه رفاه و علوی به دست مردم بود[۹۳] فزونی جنگ‌افزارها تمام اتاق‌ها و حیاط مدرسه تا پشت بام را پر کرده بود[۹۴] سران و مقامات رژیم پهلوی به دست جوانان به گونه‌ای خودجوش دستگیر و به مدرسه رفاه تحویل می‌شدند.[۹۵] گفته شده بختیار هم ازجمله بازداشت‌شدگان و کسانی بود که به مدرسه رفاه تحویل شد، ولی برخی او را فراری دادند.[۹۶] (ببینید: شاپور بختیار)
دیدارهای مهم امام‌خمینی
امام‌خمینی از ۱۲ بهمن تا ۹ اسفند ۱۳۵۷ که در مدرسه‌های رفاه و علوی اقامت داشت، جدا از دیدارهایی که به صورت روزانه با اعضای دفتر، منسوبان و مانند آنان داشت، ۹۱ ملاقات خصوصی و عمومی داشت[۹۷] شخصیت‌های مذهبی و سیاسی بسیاری ازجمله، سیداحمد خوانساری از مراجع تقلید مقیم تهران در مدرسه علوی با امام‌خمینی دیدار کردند.[۹۸] یاسر عرفات رئیس سازمان آزادی‌بخش فلسطین و برخی دیگر از مقامات فلسطینی نیز در ۲۸ بهمن با امام‌خمینی دیدار کردند. ایشان دربارهٔ پیروزی انقلاب اسلامی و وضعیت فلسطین و غلبه ایمان بر قدرت‌های استعماری با آنان سخن گفت.[۹۹]
امام‌خمینی در ۳۰ بهمن در جمع مسئولان، معلمان و کارکنان مدرسه علوی بر ضرورت آشناکردن دانش‌آموزان با زمان و سیاست سخن گفت و افزود افراد ناآشنا با سیاست، کور وارد جامعه می‌شوند.[۱۰۰] ایشان با تشکر از متصدیان مدرسه علوی، یادآور شد به محض شروع درس‌ها قصد داشته مدرسه را ترک کند اما مسئولان مدرسه گفته‌اند اگر زمان تا رفتن ایشان به قم طولانی نیست، همان‌جا بماند و این امر برای آنان پشتوانه است و باعث ماندن ایشان شد.[۱۰۱] در ۵ اسفند سفیرکبیر شوروی و همراهان، با امام‌خمینی دیدار کردند و ایشان افزون بر موضوع قیام دینی، دربارهٔ حُسن همجواری با آنان سخن گفت.[۱۰۲] سیدعباس مهری از علمای کویت همراه با ۲۷۰ تن از علاقه‌مندان انقلاب اسلامی با ایشان دیدار کردند.[۱۰۳] عبدالسلام جلود معاون معمر قذاقی رهبر لیبی با ایشان دیدار کرد و اجازه خواست قذافی برای دیدار ایشان به ایران بیاید که امام‌خمینی آن را به وقت دیگری موکول کرد.[۱۰۴] نمایندگان خلیفه‌گری ارامنه نیز با امام‌خمینی دیدار کردند.[۱۰۵]
پانویس
- ↑ مؤسسه تنظیم، محضر نور، فهرست دیدارهای امام‌خمینی، ۱/۴–۲۶.
- ↑ خلیلی، گام‌به‌گام با انقلاب، ۱/۲۸۱.
- ↑ باهنر، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدجواد باهنر، ۱۶؛ رجایی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدعلی رجایی، ۲۲–۲۳؛ حسینی بهشتی، ف.
- ↑ لاجوردی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، سیداسدالله لاجوردی، ۹۹–۱۰۰.
- ↑ اسلامی، یاران امام به روایت اسناد ساواک شهید محمدصادق اسلامی، ۱۷۹.
- ↑ توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ۱۳۷–۱۳۸.
- ↑ محمدی، مدارسی که خاطره شدند، ۱۱؛ باهنر، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدجواد باهنر، ۱۷؛ رجایی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدعلی رجایی، ۲۲–۲۳؛ حسینی بهشتی، ف.
- ↑ محمدی، مدارسی که خاطره شدند، ۱۱.
- ↑ توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ۱۳۸.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۰۷.
- ↑ توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ۱۴۰؛ کرمی‌پور، کارنامه سیاسی و فرهنگی دبیرستان‌های کمال نارمک، رفاه و علوی، ۹۹–۱۰۰.
- ↑ توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ۱۴۰–۱۴۱.
- ↑ محمدی، مدارسی که خاطره شدند، ۱۱.
- ↑ توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ۱۴۱.
- ↑ محمدی، مدارسی که خاطره شدند، ۱۱.
- ↑ کشمیری، مصاحبه، روزنامه ایران، ۱۱.
- ↑ دانش‌منفرد، مصاحبه، ۱۰.
- ↑ دانش‌منفرد، خاطرات، ۷۲.
- ↑ خامنه‌ای، شرح اسم، ۶۵۶.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۷۲.
- ↑ قاسم‌پور، کمیته استقبال، ۲۵۴؛ محلاتی، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، ۱۰۶.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۰۷.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، ۱/۱۵۹–۱۶۰.
- ↑ خامنه‌ای، شرح اسم، ۶۵۶؛ فردوسی‌پور، همگام با خورشید از ایران تا ایران، خاطرات اسماعیل فردوسی‌پور، ۵۱۲.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۷۶.
- ↑ قاسم‌پور، دهه سرنوشت، ۱۳۷–۱۳۸.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۷۸.
- ↑ دانش‌منفرد، مصاحبه، ۱۰.
- ↑ ادامه مقاله.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۱۵.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۹۱–۲۹۲.
- ↑ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ۲/۴۱۵.
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۷/۱۱/۱۳۵۷، ۲؛ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۱۳۶.
- ↑ شفیق، مدرسه رفاه مسند مهر انقلاب، خاطرات حبیب‌الله شفیق از کمیته استقبال امام‌خمینی، ۲.
- ↑ حسینیان، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران (۱۳۲۰–۱۳۴۰)، ۴۴۲.
- ↑ کرمی‌پور، کارنامه سیاسی و فرهنگی دبیرستان‌های کمال نارمک، رفاه و علوی، ۱۱۹ و ۱۲۲.
- ↑ کرمی‌پور، کارنامه سیاسی و فرهنگی دبیرستان‌های کمال نارمک، رفاه و علوی، ۱۲۶.
- ↑ باهنر، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدجواد باهنر، ۳۰۰.
- ↑ منصوری، خاطرات جواد منصوری، ۲۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲/۴۹۳.
- ↑ کرمی‌پور، کارنامه سیاسی و فرهنگی دبیرستان‌های کمال نارمک، رفاه و علوی، ۱۱۳.
- ↑ شفیق، مدرسه رفاه مسند مهر انقلاب، خاطرات حبیب‌الله شفیق از کمیته استقبال امام‌خمینی، ۱؛ خامنه‌ای، خاطرات، ۱/۲۹.
- ↑ دانش‌منفرد، مصاحبه، ۱۰؛ هاشمی، خاطرات محمد هاشمی، ۲۴۷–۲۴۸.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۷۷؛ مهدوی کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی ۱۹۶؛ معادیخواه، جام شکسته، خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه، ۳/۴۹۸–۴۹۹.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، ۱/۱۶۳–۱۶۴.
- ↑ شفیق، مدرسه رفاه مسند مهر انقلاب، خاطرات حبیب‌الله شفیق از کمیته استقبال امام‌خمینی، ۸؛ دانش‌منفرد، مصاحبه، ۱۰.
- ↑ توکلی‌بینا، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، ۱۶۷.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، ۱/۱۶۳–۱۶۴.
- ↑ مقاله مهدی عراقی.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، ۱/۱۶۴–۱۶۴.
- ↑ عراقی، تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات شهید مهدی عراقی، ۲۴۷.
- ↑ ناطق نوری، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، ۱/۱۶۴.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، خلاصه گزارشهای طول درمان و سیر معالجات بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، ۴۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، محضر نور، فهرست دیدارهای امام‌خمینی، ۱/۴–۲۶.
- ↑ فرهودی، رمز خلوص، به‌یاد قائد عظیم‌الشان و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، ۳۳۱.
- ↑ کشمیری، مصاحبه، روزنامه ایران، ۱۱.
- ↑ کشمیری، مصاحبه، روزنامه ایران، ۱۱.
- ↑ گلی زواره، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام‌خمینی، ۵۶.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۷۷.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، خلاصه گزارشهای طول درمان و سیر معالجات بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، ۴۲.
- ↑ عارفی، طبیب دلها، خلاصه گزارشهای طول درمان و سیر معالجات بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، ۴۲.
- ↑ اعتمادیان، خاطرات محمدرضا اعتمادیان، ۸۰–۸۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۴–۲۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۱
- ↑ ناطق نوری، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، ۱/۱۶۶؛ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، ۳۵۱–۳۵۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۴. ؛ بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۴۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۶–۵۸.
- ↑ کشمیری، مصاحبه، روزنامه ایران، ۱۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۰۱–۱۰۲.
- ↑ کیهان، روزنامه، ۱۹/۱۱/۱۳۵۷، ۱.
- ↑ ذاکری، طلوع خورشید، سالشمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، ۷۳۸.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۷۷–۲۷۸؛ منصوری، خاطرات جواد منصوری، ۲۸۳.
- ↑ ذاکری، طلوع خورشید، سالشمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، ۷۳۸.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۸؛ خامنه‌ای، شرح اسم، ۶۶۳.
- ↑ ذاکری، طلوع خورشید، سالشمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، ۷۴۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۱–۱۲۲.
- ↑ محمدی اشتهاردی، شمه‌ای از سیره عملی امام‌خمینی، ۳۱.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۷۹.
- ↑ گروه تحقیق، ۲۶۵؛ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۳۹.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۳۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۲.
- ↑ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۲/۱۱۳۹–۱۱۴۳.
- ↑ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۵۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۲۸–۱۲۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۳۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۴۱.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۸۲.
- ↑ دانش‌منفرد، مصاحبه، ۱۰.
- ↑ شفیق، مدرسه رفاه مسند مهر انقلاب، خاطرات حبیب‌الله شفیق از کمیته استقبال امام‌خمینی، ۲.
- ↑ شفیق، مدرسه رفاه مسند مهر انقلاب، خاطرات حبیب‌الله شفیق از کمیته استقبال امام‌خمینی، ۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، محضر نور، فهرست دیدارهای امام‌خمینی، ۱/۱–۲۶.
- ↑ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۲۸۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۷۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۹۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۰۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۱۹–۲۲۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۲۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۵۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۵۸.
منابع
- اسلامی، محمدصادق، یاران امام به روایت اسناد ساواک شهید محمدصادق اسلامی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۲۱/۱۱/۱۳۵۷ش.
- اعتمادیان، محمدرضا، خاطرات محمدرضا اعتمادیان، تدوین سیدمهدی حسینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- باهنر، محمدجواد، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدجواد باهنر، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- بدلا، سیدحسین، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- توکلی‌بینا، ابوالفضل، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، به کوشش محمودطاهر احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- حسینی بهشتی، سیدمحمد، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- حسینیان، روح‌الله، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران (۱۳۲۰–۱۳۴۰)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، خاطرات و حکایت‌ها، گردآوری و تدوین مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، تهران، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، شرح اسم (زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای، ۱۳۱۸–۱۳۵۷)، تدوین هدایت‌الله بهبودی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چاپ دوم، ۱۳۹۲ش.
- خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- خلیلی، اکبر، گام‌به‌گام با انقلاب، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- دانش‌منفرد، علی، خاطرات علی دانش‌منفرد، تدوین رضا بسطامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- دانش‌منفرد، علی، مصاحبه، روزنامه ایران، ۲۳/۱۱/۱۳۹۲ش.
- ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سالشمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
- رجایی، محمدعلی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدعلی رجایی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- شفیق، حبیب‌الله، مدرسه رفاه مسند مهر انقلاب، خاطرات حبیب‌الله شفیق از کمیته استقبال امام‌خمینی، روزنامه رسالت، ۱۲/۱۱/۱۳۸۴ش.
- عارفی، سیدحسن، طبیب دلها، خلاصه گزارشهای طول درمان و سیر معالجات بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، گفتار، چاپ پنجم، ۱۳۷۰ش.
- عراقی، مهدی، تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات شهید مهدی عراقی، تألیف امین عزیزی و مجتبی سلطانی احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- فردوسی‌پور، اسماعیل، همگام با خورشید از ایران تا ایران، خاطرات اسماعیل فردوسی‌پور، قم، مجتمع فرهنگی اجتماعی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- فرهودی، محمود، رمز خلوص، به‌یاد قائد عظیم‌الشان و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۱۸، ۱۳۷۵ش.
- فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.
- قاسم‌پور، داود، دهه سرنوشت‌ساز، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- قاسم‌پور، داود، کمیته استقبال از امام‌خمینی، چاپ‌شده در فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- کرمی‌پور، حمید، کارنامه سیاسی و فرهنگی دبیرستان‌های کمال نارمک، رفاه و علوی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- کشمیری، محمدجواد، مصاحبه، روزنامه ایران، ۱۸/۱۱/۱۳۸۹ش.
- کیهان، روزنامه، ۱۹/۱۱/۱۳۵۷؛ ۲۱/۱۱/۱۳۵۷؛ ۲۷/۱۱/۱۳۵۷ش.
- گروه تحقیق انتشارات سروش، تقویم تاریخ انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۶۹ش.
- گلی زواره، غلامرضا، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام‌خمینی، قم، حضور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- لاجوردی، سیداسدالله، یاران امام به روایت اسناد ساواک، سیداسدالله لاجوردی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- محلاتی، فضل‌الله، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- محمدی اشتهاردی، محمد، شمه‌ای از سیره عملی امام‌خمینی، مجله پاسدار اسلام، شماره ۲۱۵، ۱۳۷۸ش.
- محمدی، پوران، مدارسی که خاطره شدند، روزنامه جام جم، ۳۱/۶/۱۳۹۲ش.
- معادیخواه، عبدالمجید، جام شکسته، خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲–۱۳۸۴ش.
- منصوری، جواد، خاطرات جواد منصوری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، محضر نور، فهرست دیدارهای امام‌خمینی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
- مهدوی کنی، محمدرضا، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، تدوین غلامرضا خواجه سروی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- ناطق نوری، علی‌اکبر، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- هاشمی، محمد، خاطرات محمد هاشمی، به کوشش فاطمه یابنده، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، زمینه‌سازی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.