کشتار حجاج ایرانی، حمله نیروهای عربستان به حاجیان ایرانی در مراسم برائت از مشرکین و شهادت صدها تن از آنان، ۱۳۶۶.
 | |
| نامهای دیگر | حج خونین |
|---|---|
| شرح ماجرا | حمله نیروهای عربستان به حاجیان ایرانی |
| زمان | ۱۱ مرداد ۱۳۶۶ |
| دوره | انقلاب اسلامی |
| مکان | عربستان |
| علت | حضور حجاج در مراسم برائت از مشرکین |
| عاملان | پلیس سعودی |
| نتایج | شهادت صدها تن از حجاج |
| پیامدها | آشکارشدن جنایات سعودی‌ها، تأثیر حادثه بر روابط ایران و عربستان |
| تلفات | مجموعاً ۳۵۰ تن و ۲۷۵ ایرانی |
| واکنش‌ها | اعلام عزای عمومی، تعطیل عمومی، واکنش دولت‌ها و کشورها، پیام امام خمینی |
مراسم «برائت از مشرکان»، برای نخستین‌بار پس از انقلاب اسلامی، با هماهنگی دولت سعودی در سال ۱۳۶۰ برگزار شد و هرساله در قالب راهپیمایی و قرائت پیام امام‌خمینی ادامه یافت. در این مراسم از آمریکا، شوروی و اسرائیل به عنوان رهبران کفر و شرک اعلان برائت می‌شد.
در سال ۱۳۶۶ راهپیمایی برائت از مشرکان، با حملۀ نیروهای عربستان مواجه و به خاک و خون کشیده شد. این حادثه بازتاب گسترده‌ای در جهان داشت. امام‌خمینی در واکنشی شدید، این حادثه را پیام استقامت و مظلومیت زائران ایرانی از کنار خانه کعبه شمرد و مسئول اصلی این حادثه را آل سعود به نمایندگی از آمریکا و اسرائیل دانست. ایشان انگیزه اصلی آل سعود را استیصال و خشم آمریکا در برابر انقلاب اسلامی توصیف کرد.
حادثه کشتار زائران ایرانی منجر به قطع یک‌جانبه مناسبات سیاسی دو کشور از طرف عربستان و نیز توقف سه‌سالۀ اعزام زائران ایرانی به حج شد.
برائت از مشرکان
مبارزه با شرک و کفر و بت‌پرستی و اعلام بیزاری از مشرکان، اصلی اسلامی است و قرآن کریم مسلمانان را به اعلام برائت از مشرکان فرا خوانده است.[۱] پیامبر اکرم(ص) نیز با فرستادن امیرالمؤمنین علی(ع) در سال نهم هجری به مکه و تلاوت آیاتی از سوره توبه از مشرکان اعلان برائت کرد.[۲] امام‌خمینی این آموزه مهم اسلامی را پس از انقلاب اسلامی احیا کرد و در ذی‌الحجه ۱۴۰۱ق/ ۱۳۶۰ش با هماهنگی دولت سعودی نخستین مراسم «برائت از مشرکین» انجام شد.[۳] از آن پس، حج‌گزاران هر سال با رهنمودهای امام‌خمینی مراسم برائت از مشرکین را در قالب راهپیمایی در مکه برگزار و از آمریکا و شوروی و اسرائیل به عنوان رهبران کفر و شرک اعلان برائت می‌کردند و پیام امام‌خمینی در برائت از مشرکان و حمایت از مظلومان جهان به‌ویژه فلسطین خوانده می‌شد.[۴] عربستان سعودی به لحاظ وابستگی به آمریکا مواضع انقلابی ایران اسلامی را نمی‌پسندید.[۵] خالدبن‌عبدالعزیز پادشاه وقت سعودی در سال ۱۳۶۰ طی نامهای به امام‌خمینی مراسم برائت از مشرکین را مخل آسایش دیگر حاجیان شمرد،[۶] اما امام‌خمینی در پاسخ به آن اختلاف میان مسلمانان را عامل عقب‌ماندگی جوامع اسلامی دانست و سنت برائت از مشرکین را عاملی برای وحدت و آگاهی سیاسی مسلمانان معرفی کرد.[۷] (ببینید: حج ابراهیمی)
حج خونین ۱۳۶۶
پس از آنکه زائران ایرانی برای انجام مراسم حج ۱۴۰۷ق/ ۱۳۶۶ش وارد عربستان سعودی شدند، تورگوت اوزال نخست‌وزیر ترکیه در ۸/۵/۱۳۶۶، یک روز پیش از مراسم برائت از مشرکین، طی نامهای به دولت ایران برای بهبود روابط ایران و عربستان و جلوگیری از درگیری در مراسم حج پیشنهادهایی مطرح کرد؛ میرحسین موسوی نخست‌وزیر در جلسه هیئت دولت در پاسخ اوزال مراسم برائت از مشرکین را آیینی دینی شمرد و تأکید کرد هدف ایران از این راهپیمایی ایجاد ناآرامی نیست.[۸] وزارت کشور سعودی در این سال با پیش‌شرط‌هایی چون محدودبودن تعداد شرکت‌کنندگان، شرکت‌نکردن حاجیانِ غیر ایرانی در راهپیمایی و شعارندادن علیه دولت سعودی و صدام حسین رئیس‌جمهور وقت عراق اجازه راهپیمایی داد.[۹]
این مراسم در روز جمعه ۶ ذی‌الحجه ۱۴۰۷ق/ ۱۱ مرداد، ساعت ۱۶:۳۰ با حضور حدود هفتاد تا صد هزار[۱۰] و به گزارشی نزدیک به ۱۵۰ هزار زائر ایرانی و غیر ایرانی روبه‌روی بعثه امام‌خمینی واقع در میدان معابده مکه با تلاوت آیاتی از قرآن کریم و قرائت پیام امام‌خمینی آغاز شد. این پیام که با آیه «وَ مَنْ یخْرُجْ مِنْ بَیتِهِ مُهاجِراً الَی اللَّه وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یدْرِکْهُ الْمَوتُ فَقَدْ وَقَعَ اجرُهُ عَلَی اللَّهِ»[۱۱] آغاز شده، به زبان عربی خوانده شد.[۱۲] امام‌خمینی در این پیام برائت از مشرکان را از ارکان توحید و ارکان حج شمرد و بر برگزاری هرساله آن در ایام حج تأکید کرد و در ادامه پس از اشاره به جنگ عراق علیه ایران تأکید کرد ضرورت دارد شعار «نه شرقی و نه غربی» به عنوان اساس سیاست کشورهای اسلامی و لزوم نجات فلسطین و مبارزه با صهیونیسم حفظ شود.[۱۳]
پس از آن مهدی کروبی سرپرست حاجیان و نماینده امام‌خمینی در امور حج سخنرانی کرد. وی با استناد به آیات قرآن کریم[۱۴] تأکید کرد اعلام برائت از مشرکان باید در مراسم حج انجام گیرد و اسلام هیچ‌گونه تمایزی در طرح مسائل سیاسی را نمی‌پذیرد. وی در ادامه از حضور ناوهای آمریکایی در خلیج فارس انتقاد کرد و از رژیم اسرائیل خواست دست از جنگ‌طلبی بردارد و شوروی از افغانستان خارج شود.[۱۵]
پس از مراسم حاضران در مراسم همانند سال‌های پیش به سوی مسجدالحرام به راه افتادند، مردان و زنان در صف‌های جدا حرکت می‌کردند و جانبازان نشسته بر ویلچر در صف‌های مقدم بودند. «الله اکبر» و «الموت لامریکا» و «الموت لاسرائیل» و «الموت لروسیا» و «یا ایها المسلمون اتحدوا اتحدوا» و «خیبر خیبر یا صهیون جیش محمد قادمون» شعارشان بود.[۱۶] اندکی بعد افراد مصری و عراقی با استفاده از چوب و سنگ که قبلاً در داخل کامیون‌های پارک‌شده در خیابان‌های اطراف آماده شده بود، به تحریک سعودی‌ها به جمعیت حمله کردند و با به‌آتش‌کشیدن چندین دستگاه اتومبیل آشوب پدیدآوردند.[۱۷] نیروهای عربستانی نیز بدون تذکر قبلی به ضرب و جرح راهپیمایان پرداختند و با سلاح گرم نیز به سوی حاجیان تیراندازی کردند و جمعیت بدون مقاومت، تکبیرگویان به عقب برگشتند؛ ولی سعودی‌ها راه عقب‌نشینی را بسته و نیروهای مسلحِ خود را در دو سوی جمعیت مستقر کرده بودند. در نتیجه تعداد بسیاری از زنان بر اثر فشار جمعیت خفه شدند یا با اصابت گلوله به شهادت رسیدند؛ حتی به امدادگران ایرانی حاضر در صحنه نیز گلوله اصابت کرد.[۱۸]
هم‌زمان از ساختمان‌های اطراف، سنگ و آجر و بطری نوشابه به سوی جمعیت پرتاپ می‌شد. افزون بر آن پلیس نیز که حلقه محاصره را تنگ‌تر کرده بود، با شلیک گاز اشک‌آور و ریختن آب جوش به‌وسیله ماشین‌های آب‌پاش به جمعیت هجوم آورد. مأموران سعودی با حمله به آمبولانس‌های هلال احمر مانع انتقال مجروحان می‌شدند و عده‌ای از آنان به دلیل نرسیدن به‌موقعِ کمک‌های پزشکی جان باختند.[۱۹] گفته شده برخی از مأموران سعودی زر و زیور زنان زخمی و کشته‌شده را غارت کردند.[۲۰] در برابر، عده‌ای از مسلمانان دیگر کشورها که وحشی‌گری‌های مأموران سعودی را می‌دیدند با همه خطرهای موجود به متواریان از صحنه درگیری و مجروحان در هتل‌ها و مسافرخانه‌های خود پناه دادند.[۲۱] گروهی از زائران غیر ایرانی ازجمله زائران فلسطینی، لبنانی و ترکیه‌ای به ایرانیان کمک کردند.[۲۲]
پس از حادثه پلیس سعودی تا مدت‌ها از عیادت آسیب‌دیدگان و تحویل اجساد حاجیان ایرانی خودداری کرد.[۲۳] وزارت کشور عربستان کشته‌شدگان حادثه را ۳۵۰ تن که ۲۷۵ تن از آنان ایرانی بودند، اعلام کرد؛[۲۴] اما بنابر آمار بنیاد شهید جمهوری اسلامی ایران تعداد شهدای ایرانی ۳۲۵ تن بوده است. از این شمار، ۲۰۲ تن زن و بقیه مرد بوده‌اند.[۲۵] شهدای مربوط به تهران، در قطعه‌ای خاص در بهشت زهرا(س) تهران دفن شدند و بعدها نیز بر مزار آنان بنای یادبودی ساخته شد.[۲۶] سه نفر از شهدا نیز فلسطینی بودند.[۲۷] در این فاجعه پنج هزار تن نیز مجروح شدند. فخرالدین حجازی و هادی غفاری از نمایندگان مجلس شورای اسلامی و هوشنگ وحید دستجردی سرپرست هلال احمر جمهوری اسلامی که برای عیادت زخمی‌های حادثه به بیمارستان رفته بودند نیز در حمله مأموران سعودی زخمی شدند.[۲۸]
وزارت کشور عربستان در اطلاعیه‌ای ادعا کرد حاجیان ایرانی قصد تصرف مسجدالحرام و برهم‌زدن مراسم حج را داشته‌اند.[۲۹] تلاش حاجیان ایرانی برای به‌آتش‌کشیدن کعبه و تغییر مکان حج از مکه به قم، از دیگر تبلیغات آنان بود![۳۰] با بررسی‌های انجام‌شده علت درگذشت شهدای حادثه، خفگی ناشی از فشار جمعیت، اصابت اجسام سخت و استنشاق گازهای سمی و کشته‌شدن به ضرب گلوله اعلام شد؛[۳۱] ولی عربستان سعودی ادعا کرد نیروهای این کشور به مردم تیراندازی نکرده و حاجیان بر اثر ازدحام خفه شده‌اند و ایرانی‌ها برای صحنه‌سازی به اجساد مردگان تیراندازی کرده‌اند.[۳۲] پرفسور ولفگانگ بونته رئیس بخش پزشکی قانونی دانشگاه دو سلدورف آلمان که به دعوت دولت ایران برای بررسی اجساد به ایران آمده بود، زنده‌بودن افراد پیش از اصابت گلوله به آنان را تأیید و ادعای عربستان دربارهٔ شلیک گلوله به اجساد پس از تحویل آن به ایران را رد کرد.[۳۳] رسانه‌های تبلیغی دولت‌های غربی نیز تلاش می‌کردند قضیه را به دروغ به درگیری حاجیان ایرانی با حاجیان دیگر کشورها و دخالت عربستان مربوط کنند.[۳۴]
اسناد و مدارک مختلف گویای این است که این حادثه برنامه‌ای سازماندهی‌شده از سوی سعودی‌ها برای کشتن حاجیان بوده است، ازجمله: اعلام عدم پذیرش مراجعه‌کنندگان ایرانی برای درمان به بیمارستان‌های سعودی در روز ششم ذی‌الحجه، انباشته‌شدن بام‌های ساختمان‌های مجاور خیابان راهپیمایی از روزهای پیش از حادثه از کپسول‌های خالی گاز و سنگ و آجر، بسته‌شدن درِ بزرگ ساختمان مسکونی حاجیان اردنی و فلسطینی به هدف پناه‌ندادن فلسطینی‌ها به تظاهرکنندگان، محاصره دو طرف خیابان از سوی پلیس و موضع تهاجمی نیروها،[۳۵] خودداری سعودی‌ها از پذیرش هیئت تحقیق[۳۶] و کشته‌شدن افراد با گلوله؛[۳۷] چنان‌که اگر هدف سعودی‌ها متفرق‌کردن مردم بود می‌توانستند به جای گلوله با آب مردم را متفرق کنند و راه فرار را بازگذارند.[۳۸] ژنرال اولریش ویگنر یک آلمانی یهودی‌تبار ـ رئیس سابق کماندوهای ویژه «گ.اس.گ. ۹» ـ و نقش‌آفرین در عملیات دلتا ویژه آزادی گروگان‌های آمریکایی در ایران، مسئول هماهنگی امنیتی شهر مکه بود که دخالت آلمان غربی و آمریکا در این حادثه را تقویت می‌کند.[۳۹] آمریکا پس از حادثه، حمایت خود را از آل سعود اعلان کرد.[۴۰] شواهدی نیز از حضور افراد سازمان مجاهدین خلق ایران در این حادثه حکایت دارد.[۴۱] به گزارشی گردان ۱۰۱ ویژه اردن نیز در کشتار حاجیان شرکت داشته است.[۴۲]
واکنش امام‌خمینی
امام‌خمینی که خود از این حادثه بیش از دیگر حوادث انقلاب صدمه روحی دیده و در یک روز بیش از ده بار برای آن گریسته[۴۳] و نیز دیدارهای خود در عید قربان آن سال را تعطیل کرد،[۴۴] در برابر این حادثه به‌شدت واکنش نشان داد و در پیام‌ها و سخنرانی‌های متعدد آن را محکوم کرد و به زوایای گوناگون حادثه پرداخت؛ ازجمله ایشان در ۱۲/۵/۱۳۶۶/ ۷ ذی‌الحجه ۱۴۰۷ در پیامی به مهدی کروبی با ذکر آیه کریمه «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَیرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیرُ الرَّازِقِینَ»،[۴۵] این حادثه را پیام استقامت و مظلومیت زائران ایرانی از کنار خانه کعبه شمرد و مسئول اصلی این حادثه را آل سعود به نمایندگی از آمریکا و اسرائیل دانست و برای مردم ایران که با شگردهای آمریکا و صدام حسین در کشتار بی‌گناهان و حمله به مسجدها و عزاداران آشنایند، این حادثه را عادی شمرد. ایشان با ابراز تأثر از این قتل‌عام بی‌سابقه امت پیامبر(ص) و شکسته‌شدن قلب آن حضرت، خداوند را بر بی‌خردی دشمنان در تقویت انقلاب اسلامی و معرفی مظلومیت مردم ایران سپاس گفت و ابراز کرد آنان با دست خود پرده از چهره واقعی خود برداشته و نشان دادند که فرقی میان آل سعود و صدام حسین و دیگر کشورهای مرتجع عرب نیست و به دنیا ثابت شد که کلیدداران کنونی کعبه لیاقت میزبانی میهمانان خدا را ندارند و جز تأمین منافع آمریکا و اسرائیل و تقدیم منافع کشورشان به آنان کاری از دستشان برنمی‌آید و آل سعود و وهابی‌های از خدا بی‌خبر با این کار نشان دادند که همیشه از پشت به مسلمانان خنجر زده‌اند. ایشان در ادامه، خاندان سعود را وارث ابوسفیان و ابولهب و بنی‌امیه خواند و امید داد جمهوری اسلامی ایران در میان زائران خانه حق از کشورهای گوناگون طرفداران صادق و وفاداری دارد که می‌توانند بر حقانیت ایران و معرفی ابعاد این ماجرا به دیگر مردم جهان گواهی دهند.[۴۶]
امام‌خمینی همچنین در این پیام انگیزه اصلی لشکرکشی آل سعود در برابر زائران خانه خدا را استیصال و خشم و ضعف آمریکا و ناامیدی سرسپردگان آنان در برابر پیام انقلاب اسلامی شمرد و اعلام کرد این بهایی است که ملت مظلوم ایران در برابر شعار نه شرقی و نه غربی و استقلال و آزادی و اسلام‌خواهی داده است؛ همچنین این بهایی است که ملت ایران در پاسخ به ندای خداوند مبنی بر برائت از مشرکان و برائت از اربابان آل سعود و سعودی‌های کنونی و ملک‌حسین شاه اردن و ملک‌حسن شاه مراکش و حسنی مبارک رئیس‌جمهور مصر و صدام حسین عفلقی رئیس‌جمهور عراق پرداخته است.[۴۷] ایشان تأکید کرد آمریکا و مزدوران سعودی با سوء استفاده از حرمت حمل سلاح در حرم[۴۸] و نیز حرمت جدال در حج[۴۹] و با مقدمات از پیش تهیه‌شده، حاجیان را غافلگیر کردند. ایشان در ادامه به دولت سعودی یادآور شد که آمریکا با این کار لکه ننگی پاک‌نشدنی بر دامن آل سعود نهاد و خون جاری مردم ایران در حجاز، زمزم هدایتی برای تشنگان سیاست ناب اسلام برای سیراب‌کردن ملت‌ها و غرق‌شدن ستمکاران خواهد بود. امام‌خمینی آل سعود را ادامه‌دهندگان راه نمرود و شیطان و قارون خواند و به آنان هشدار داد این جنایت بی‌پاسخ نمی‌ماند و ملت ایران در وقت مناسب انتقام بی‌گناهان را از جنایتکاران خواهد گرفت. ایشان با ذکر آیه ۱۹ توبه و مساوی‌نبودن آبادانی مسجدالحرام در برابر ایمان به خدا و روز قیامت و جهاد در راه خدا، به ارزش جهاد در راه خدا اشاره کرد و هجوم آل سعود به مجاهدان در راه خدا را جرمی بزرگ شمرد و کارهای عمرانی آنان را در برابر قتل مجاهدان در راه خدا بی‌ارزش و آنان را هدایت‌ناپذیر شمرد.[۵۰]
امام‌خمینی همچنین در این پیام با تشکر از تجلیل مردم ایران از شهدای حج خونین، از زائران دیگر کشورها به‌خصوص علما و روشنفکران و گویندگان خواست پیام مظلومیت مردم ایران را به جهان ابلاغ کنند و ابراز امیدواری کرد زائران ایرانیِ خانه خدا با مقاومت و صبر بقیه اعمال خود را تمام کنند و با گام‌های محکم و دلی آرام و قلبی سرشار از رضایت، شادی پیروزی خون بر شمشیر و شهادت در کنار خانه خدا را جشن بگیرند و زائران موجود در مدینه سلام شهیدانِ به خون خفته کعبه و مجروحان خانه امن را به رسول خدا و ائمه هدی(ع) ابلاغ کنند و این موفقیت بزرگ را به محضرشان تبریک بگویند. نیز از زائران رنجدیده مراسم برائت از مشرکان خواست مشکلات تحمیل‌شده به دست آمریکا و عربستان را به حساب خدا و دفاع از پیامبر(ص) بگذارند و سپاسگزار پذیرش هدیه‌ها و قربانیان هاجروار و اسماعیل‌گونه آنان در درگاه خدا باشند. ایشان در پایان از خدا خواست شهدای بزرگ ازجمله شهدای حج خونین مکه را با شهدای صدر اسلام محشور و به بازماندگان آنان صبر و اجر و به مجروحان شفا دهد و شر متجاوزان را به خودشان بازگرداند و ملت اسلام را در برابر کفر و شرک جهانی محافظت کند.[۵۱]
امام‌خمینی همچنین در ۲۳/۵/۱۳۶۶ در عید سعید غدیر در دیدار با مسئولان و عده‌ای از اعضای جهاد سازندگی کشتار مکه را تاوان قیام علیه زورگویان و برپایی حکومت اسلامی دانست و افزود از صدر عالم تاکنون هر کس برای ایجاد حکومت عدل قیام کرده، این تاوان را پرداخته است.[۵۲] پیش از آن به مناسبت این فاجعه، دفتر امام‌خمینی نیز با انتشار اطلاعیه‌ای مراسم دیدار مردم در عید قربان آن سال با امام‌خمینی را لغو کرد.[۵۳]
امام‌خمینی در اول شهریور ۱۳۶۶ نیز در سخنرانی در جمع سیدعلی خامنه‌ای (رئیس‌جمهور)، میرحسین موسوی (نخست‌وزیر) و اعضای هیئت دولتِ از جمعه خونین مکه به عنوان شکستن بزرگ‌ترین مقدسات اسلامی و خیانت آل سعود در این روز به اسلام یاد کرد و یادآور شد در صورت گذشت از موضوع قدس و صدام حسین و همه کسانی که به ایرانیان بدی کردند، از مسئله حجاز نمی‌شود گذشت و سکوت مسلمانان در برابر شکستن حرمت کعبه ننگ است و چنان‌که سیدالشهدا(ع) برای زنده نگه‌داشتن کعبه به شهادت رسید، بایسته است که این روز، زنده نگه‌داشته شود. ایشان هشدار داد که مراقب باشند تا افرادی به دستاویز این ماجرا و به هدف ضربه به حیثیت ایران به افراد سعودی یا افراد دیگر کشورهای خلیج فارس حمله نکنند. ایشان حادثه مکه را توطئه‌ای از پیش طراحی‌شده دشمنان اسلام به دست آل سعود شمرد و افزود چه بسا تماس مسئولان حج سعودی پیش از حادثه و گفتگو از آرامش حاجیان برای راه گم‌کردن بوده است. ایشان به خاندان سعودی هشدار داد خدا و مسلمانان و نیز ساکنان حجاز، آنان را برای بی‌حرمتی به خانه خدا مجازات خواهند کرد.[۵۴]
امام‌خمینی در پاسخ به پیام تبریک رؤسای کشورهای جهان ازجمله سوهارتو رئیس‌جمهور اندونزی، شیخ‌زائد آل‌نهیان پادشاه امارات، رشیدبن‌سعید آل مکتوم نایب‌رئیس دولت امارات متحده به مناسبت عید قربان، با یادآوری این حادثه، رژیم سعودی را مزدور آمریکا شمرد و اعلام کرد مردم ایران عید ندارند و از کشورهای جهان خواست در برابر این حادثه سکوت نکنند.[۵۵] ایشان در پاسخ تبریکِ مأمون عبدالقیوم رئیس‌جمهور مالدیو، کشتار حاجیان به دست آل سعود را بزرگ‌ترین مصیبت خواند و آرزو کرد سرزمین حجاز از لوث وجود آل سعود پاک شود.[۵۶] امام‌خمینی در ۱۸ شهریور ۱۳۶۶ در حکمی به مناسبت انتصاب دوباره کروبی به سرپرستی حاجیان ایرانی، حادثه مکه را از حوادث غیرقابل فراموشی و غیرقابل سکوت شمرد و از مقاومت اسلامی و وصف‌ناپذیر حاجیان مظلوم و محترم بیت‌اللَّه الحرام در مقابل هجوم آل سعود و نیز مقاومت مهدی کروبی و افشای جنایت‌های آل سعود به دست وی و از زحمات تمامی دست‌اندرکاران و مسئولان حج به‌ویژه فعالیت‌های سیدمهدی امام‌جمارانی نماینده دیگر ایشان در حج و زیارت که با تعهد و مقاومت خودشان موجب سرافرازی جمهوری اسلامی ایران شده‌اند و روح شهیدان را شاد کرده‌اند، قدردانی کرد.[۵۷]
امام‌خمینی در ۲۹ تیر ۱۳۶۷ نیز در پیامی به مناسبت سالگرد کشتار خونین مکه، با ذکر آیه «لَقَد صَدَقَ اللَّهُ رَسولَهُ الرُّؤیا بِالحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ المَسجِدَ الحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِینَ»[۵۸] و وعده خدا به مسلمانان برای ورود باامنیت به مسجد الحرام، حادثه خونبار کشتار مهمانان خدا به دست آل سعود در سال گذشته را موجب بهت و حیرت و عزای مسلمانان و آزادگان جهان دانست. ایشان تأکید کرد مسلمانان در سال گذشته، برای نخستین بار، عید قربان را در حالی جشن گرفتند که فرزندان ابراهیم(ع) که ده‌ها بار از جنگ با جهانخواران برگشته بودند، در مسلخ عشق و در منای رضایت خدا، قربانی شدند. ایشان این حادثه را انتقام آمریکا و آل‌سعود از زنان و مردان و مادران و پدران شهیدان و جانبازان شمرد؛ کسانی که از خانه خود تا خانه خدا هجرت کرده، کوله‌بار امانت به دوش کشیده و لبیک‌گو به ندای «و أَذِّن فِی النَّاس بِالحَجِّ»[۵۹] بودند.[۶۰] ایشان مفتیان آل سعود و تکفیرکنندگان زائران برائت‌جوی از آمریکا را به بلعم باعورا[۶۱] تشبیه کرد و آنان را یاران یزیدیانی شمرد که حسین(ع) فرزند پیامبر(ص) را خارجی و مشرک و مهدورالدم خواندند و در صدد برآمدند وی را در لباس احرام بکشند. ایشان وعده داد که کعبه از اسارت آل سعود آزاد خواهد شد.[۶۲] ایشان رسالت زائران دیگر کشورها در افشای چهره آل سعود و رد فتاوی مفتیان آنان را بزرگ شمرد و به آنان یادآور شد که آمریکا و آل سعود برای منحرف‌کردن اذهان مردم از موضوع برائت از مشرکان، حادثه مکه را مبارزه‌ای فرقه‌ای و نزاع قدرت میان شیعه و سنی و رهبران ایران را عامل تفرقه در جهان اسلام معرفی می‌کنند و زائران عاشق حرم پیامبر(ص) و حرم امن خدا را به تصرف کعبه و آتش‌زدن حرم خدا و تخریب مدینه پیامبر(ص) متهم می‌کنند.[۶۳]
امام‌خمینی در همین پیام با اشاره به گوشه‌ای از سیطره اطلاعاتی و نظامی آل سعود بر حاجیان یادآور شد حادثه مکه، جدای از سیاستِ اصلیِ جهانخواران در قلع و قمع مسلمانان آزاده نیست و کشتار زائران خانه خدا توطئه‌ای برای حفظ سیاست‌های استکبار و جلوگیری از نفوذ اسلام ناب محمدی است و کارنامه سیاه و ننگین حاکمان بی‌درد کشورهای اسلامی حکایت از افزودن درد و مصیبت بر پیکر نیمه‌جان اسلام و مسلمانان دارد و مسلمانان جهان فاجعه قتل‌عام صدها عالم و هزاران زن و مرد مسلمان را در طول حیات ننگین آل سعود ازجمله جنایت قتل‌عام زائران خانه خدا را فراموش نخواهند کرد. ایشان همچنین افزود مراکز وهابیت در جهان به کانون‌های فتنه و جاسوسی مبدل شده است و آنان از یک طرف اسلام اشرافیت، اسلام ابوسفیان، اسلام ملّاهای کثیف درباری، اسلام مقدس‌نماهای بی‌شعور حوزه‌های علمی و دانشگاهی، اسلام ذلت و نکبت، اسلام پول و زور، اسلام فریب و سازش و اسارت، اسلام حاکمیت سرمایه‌داران بر مظلومان و پابرهنه‌ها و در یک کلمه «اسلام آمریکایی» را ترویج می‌کنند؛ و از طرف دیگر، وهابیان سر بر آستان آمریکای جهانخوار می‌نهند.[۶۴] ایشان در ادامه با تشکر از مسلمانان جهان در افشای جنایت‌های آمریکا و آل سعود و نشان‌دادن مظلومیت ایرانیان به مردم دنیا یادآور شد بدون برقراری تعادل قوا در جهان به سود مسلمانان، همیشه منافع بیگانگان بر منافع آنان مقدم می‌شود و هر روز شیطان بزرگ (آمریکا) یا شوروی به بهانه حفظ منافع خود، حادثه‌ای را به وجود می‌آورند و اگر مسلمانان، به شکل جدی مسائل خود را با استعمارگران حل نکنند یا دست‌کم خود را به مرز قدرت بزرگ جهان نرسانند، آسوده نخواهند بود.[۶۵]
امام‌خمینی در همین پیام با اشاره به شایعه بی‌فایده‌خواندن مراسم برائت از مشرکان و بی‌ضرربودن آن برای استکبار جهانی، یادآور شد، کشتار حاجیان به دست آل سعود دلیل ترس استکبار از این راهپیمایی است و این برنامه به نابودی سرسپردگان آمریکا و شوروی خواهد انجامید و حادثه مکه منشأ تحولات بزرگی در جهان اسلام و زمینه مناسبی برای ریشه‌کن‌شدن نظام‌های فاسد کشورهای اسلامی و طرد روحانی‌نمایان خواهد بود و با گذشت یک سال از آن واقعه بزرگ عطر خون‌های پاک شهدا در تمامی جهان پیچیده و آثار آن در دورترین نقاط جهان دیده می‌شود و مقاومت مردم فلسطین با دست خالی در برابر صهیونیست‌ها ازجمله آثار برائت از مشرکان است.[۶۶] ایشان با اشاره به شهادت گروهی از فلسطینیان در مراسم برائت از مشرکان مکه یادآور شد این رویداد تحقق همان شعار برائت است و ملت فلسطین در تظاهرات حج دوشادوش خواهران و برادران ایرانی خود فریاد رسای آزادی قدس سر داد و با شعار مرگ بر آمریکا، شوروی و اسرائیل خود بر همان بستر شهادتی که خون عزیزان بر آن ریخته شد آرمید و راه گم کرده خود را با همبستگی با برادران مسلمان ایرانی خود بازیافت.[۶۷]
واکنش دولت و مردم ایران
دولت جمهوری اسلامی ایران در واکنش به کشتار حاجیان ایرانی روز ۱۱ مرداد را عزای عمومی اعلام و تعطیل کرد.[۶۸] مجالس ختم و بزرگداشت برای شهدای مکه در شهرهای مختلف ایران برگزار شد[۶۹] و سیدمحمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید که در آن زمان در مشهد به سر می‌برد، مجلس یادبودی در همان شهر برگزار کرد.[۷۰] سران سه قوه برای بررسی موضوع، جلسه تشکیل دادند و نمایندگان امام‌خمینی و نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه برای پیگیری مسئله به مکه رفتند.[۷۱] حسینعلی منتظری قائم‌مقام رهبری وقت در اجتماع طلاب خارجی خواستار قیام مسلمانان علیه آل سعود گردید.[۷۲]
مردم سراسر ایران در روز ۱۱ مرداد، طی راهپیمایی سراسری این حادثه را با شعار «مرگ بر آمریکا» و «مرگ بر آل سعود» و «تَبَّتْ یدا أَبی لَهَبٍ بریده باد دست فهد» آن را محکوم کردند و اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس شورای اسلامی در پایان اجتماع و راهپیمایی مردم تهران در برابر مجلس شورای اسلامی، آمریکا را از مقصران این جریان شمرد و وعده داد انتقام خون شهدای مکه از مجریان آن گرفته خواهد شد.[۷۳] ائمه جمعه سراسر کشور نیز در خطبه‌های نماز جمعه به بیان موضوع برائت از مشرکان و جنایت سعودی‌ها پرداختند.[۷۴] سیدعلی خامنه‌ای امام‌جمعه تهران این حادثه را زمینه نابودی جنایتکاران خواند و با اشاره به کمک و همراهی دیگر مسلمانان به مجروحان ایرانی این حادثه را مایه وحدت بیشتر مسلمانان دانست و آن را تبلور جنگ میان بینش اسلام انقلابی و اسلام آمریکایی خواند. مردم نمازگزار نیز شعار می‌دادند «تبت یدا ابی‌لهب، بریده باد دست فهد».[۷۵] مردم تهران نیز در روز جمعه در برابر سفارت عربستان در تهران تجمع کردند و با صدور قطعنامه‌ای انزجار خود را از رفتار ناجوانمردانه دولت سعودی بیان کردند. با توجه به حمایت دولت کویت از سیاست‌های دولت عربستان در جنگ ایران و عراق، سفارت کویت در تهران نیز در همان روز برای ساعت‌هایی به اشغال مردم درآمد.[۷۶] تقریباً همه گروه‌های سیاسی و مذهبی ایران و بسیاری از علمای شیعه و اهل سنت شهرستان‌ها با صدور بیانیه به امام‌خمینی و ملت ایران تسلیت گفتند. اصناف بازار نیز با صدور اعلامیه‌های جداگانه اعلام کردند هر موضعی که دولت ایران بگیرد، در کنار دولت و مردم خواهند بود.[۷۷] شاعران و مداحان در نوحه‌های خود نیز از جنایت آل سعود و شهدای فاجعه مکه یاد کردند.[۷۸]
سیدعلی خامنه‌ای رئیس‌جمهور ایران، در جمع رؤسای نمایندگی‌های کشورهای اسلامی خواستار موضع‌گیری کشورهای اسلامی و کنفرانس کشورهای اسلامی در قبال این حادثه شد[۷۹] و در جمعه ۲۳ مرداد در خطبه‌های نماز جمعه تهران با شرح جنایت آل سعود در حق زخمی‌ها و بدن‌های شهدای حادثه و تبلیغات دروغین سعودی دربارهٔ حادثه، وارونه جلوه‌دادن ماجرا و مقصرشمردن حاجیان مظلوم را به واقعه کربلا و تبلیغات بنی‌امیه علیه خاندان پیامبر اکرم(ص) تشبیه کرد و علت اصلی ماجرا را جلوگیری از حرکت اسلامی در منطقه شمرد.[۸۰] وی در چهل و دومین مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ۳۱ شهریور ۱۳۶۶ نیز به نقش آمریکا در حادثه مکه اشاره کرد.[۸۱] علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه با فرستادن نامهای به دبیرکل سازمان ملل، دبیرکل سازمان کنفرانس اسلامی و رئیس کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و محکوم‌کردن عربستان در حمله به زائران خانه خدا، فرستادن یک گروه از کارشناسان کشورهای اسلامی برای ارائه گزارش واقعه روز جمعه مکه و وضعیت نگهداری اجساد و رسیدگی به مجروحان حادثه را درخواست کرد؛[۸۲] همچنین دولت ایران با فرستادن نامه و نمایندگانی به کشورهای اسلامی مانند سوریه، لیبی و پاکستان از آنان خواست با توجه به حادثه پیش‌آمده پیشنهادهایی دربارهٔ تغییر چگونگی اداره حرمین شریفین ارائه کنند[۸۳]
سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور وزیر کشور با فرستادن پیامی به نایف‌بن‌عبدالعزیز وزیر کشور عربستان در خصوص حادثه مکه، دولت عربستان و شخص وزیر کشور را مسئول تأمین امنیت حاجیان شمرد.[۸۴] این واقعه موجب توقف اعزام زائران ایرانی به مدت سه سال به مکه شد؛ با این حال، امام‌خمینی گرچه در برابر رژیم سعودی موضع قاطع داشت، تأکید می‌کرد برای عمل مردم مسلمان به تکلیف دینی خود و رسیدن به این فیض، مشکل مسئله حج که فریضه بزرگ الهی است باید به گونه‌ای حل شود.[۸۵]
واکنش کشورهای دیگر
سران کشورهای عراق، تونس، اردن، مصر، کویت و رژیم صهیونیستی اسرائیل[۸۶] و رژیم نژادپرست آفریقای جنوبی[۸۷] از اقدامات عربستان حمایت کردند و دولت‌های سوریه، آلمان فدرال و ژاپن نیز پس از واقعه با دولت ایران احساس همدردی کردند.[۸۸] ضیاءالحق نیز از ریخته‌شدن خون زائران خانه خدا ابراز تأسف کرد.[۸۹] سفیر یمن شمالی نیز جنایت حاکمان سعودی را عملی وحشیانه و بی‌سابقه در تاریخ اسلام خواند.[۹۰] به گزارش بی‌بی‌سی از نشست مطبوعاتی وزیر کشور عربستان، مقامات سعودی با بی‌علاقگی اذعان کردند که به ایران از قبل اجازه تظاهراتی آرام داده بودند.[۹۱]
بازتاب حادثه در میان دیگر مسلمانان
حج خونین مکه در میان مسلمانان بازتاب گسترده‌ای داشت. گروه‌های سیاسی و مذهبی و مسلمانان در لبنان، انگلستان، سوئد، یونان، هند، سیرالئون و آفریقای جنوبی قتل‌عام زائران خانه خدا را محکوم کردند.[۹۲] پس از این واقعه گروهی از فلسطینیان برای ابراز همدردی به بعثه رهبری آمدند و از مشاهدات خود از جنایت‌های سعودی‌ها در حق زائران ایرانی سخن گفتند. فلسطینی‌ها با مظلوم‌خواندن ملت ایران ابراز کردند با وجود سلطه صدام حسین و آل سعود بر منطقه، فلسطین آزاد نخواهد شد و مقاومت ایران در برابر رژیم عراق مقاومت در برابر اسرائیل و تمام استکبار جهانی است.[۹۳]
گروهی از علمای برجسته لبنان در بازگشت از حج با ذکر مشروعیت مراسم برائت در حج، تیراندازی نیروهای مسلح به تظاهرات آرام حاجیان و شکستن حرمتِ حرم را محکوم کردند.[۹۴] مردم لبنان نیز در اعتراض به کشتار حاجیان تظاهرات کردند و به برخی تأسیسات نفتی و تجاری عربستان در دیگر کشورها نیز حمله شد[۹۵] و نیز حاجیان دیگر کشورها طی سخنرانی و مصاحبه و راهپیمایی و بزرگداشت مظلومیت حاجیان ایرانی و مقصربودن عوامل سعودی را در این ماجرا برای مردم بیان و با قربانیان این حادثه ابراز همدردی کردند.[۹۶] سیدمحمدباقر حکیم رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق با انتشار اطلاعیه‌ای این جنایت را محکوم کرد.[۹۷] مسلمانان و علمای اسلامی در کشورهای گوناگون پاکستان و هند و بنگلادش و مسلمانان مقیم کشورهای اروپایی با برپایی راهیپمایی و صدور بیانیه با مسلمانان ایرانی ابراز همدردی کردند.[۹۸] مسلمانان شهر جامو و کشمیر هند یک روز عزای عمومی اعلام کردند[۹۹] و رسانه‌های گوناگون جهان نیز این واقعه را بازتاب دادند.[۱۰۰]
در دوم تا ششم آذر سال ۱۳۶۶/ ۲۳ تا ۲۷ نوامبر ۱۹۸۷م کنفرانس بین‌المللی با عنوان «قداست و امنیت حرم» در تهران تشکیل شد که اندیشمندان شیعی و سنیِ شرکت‌کننده از چهل کشور جهان به بررسی حادثه ششم ذی‌الحجه ۱۴۰۷ق و وضعیت اداره حرمین شریفین پرداختند[۱۰۱] و قطعنامه‌ای در دوازده ماده تصویب و طی آن اعلام شد با بررسی اسناد منتشر شده، حاجیان شرکت‌کننده در مراسم برائت از مشرکین، اعم از ایرانی و غیر ایرانی نخست محاصره و سپس با گلوله و گاز سمّی به شهادت رسیده‌اند. این کنفرانس، روز ششم ذی‌الحجه هر سال را روز برائت از مشرکین اعلام و تأکید کرد باید علمای صالح جهان، حرمین شریفین را اداره کنند.[۱۰۲] پنجاه نفر از علمای شیعه و سنی لبنان نیز در نشستی در لبنان خواستار بین‌المللی‌شدن اداره حرمین شریفین شدند.[۱۰۳] اداره حرمین زیر نظر یک شورای عالی علمای اسلامی از پیشنهادهای کنفرانس دیگری با همین عنوان در فروردین ۱۳۶۷ در لندن بود.[۱۰۴] در چهلم شهدای مکه نیز حرکتی اعتراضی به استکبار جهانی در مسجد شیخ‌عبدالعزیز عوده در مکه علیه آل سعود انجام شد.[۱۰۵] فعالیت مسلمانان جهان به سود زائران مظلوم ایرانی، تشکر امام‌خمینی را در پی داشت.[۱۰۶]
تأثیر حادثه بر روابط ایران و عربستان
پس از این واقعه دولت عربستان ستاد حج ایران در مکه معظمه را محاصره و در پی تعیین یک ضرب‌الاجل سرپرست و کارکنان امور حج ایران را اخراج کرد و ایران نیز با احضار کاردار عربستان در تهران، علاوه بر درخواست توضیح برای اخراج کارکنان ستاد حج، خواستار تحویل هرچه سریع‌تر شهدا و بازداشت‌شدگان و مجروحان حادثه شد.[۱۰۷] گروهی از مردم تهران در ۲۶ مرداد به سبب خشم عمومی ناشی از این جنایت و تعلل دولت عربستان در تحویل اجساد کشته‌شدگان[۱۰۸] در آستانه سفارت سعودی تجمع کردند که یکی از دیپلمات‌های سعودی بر اثر سقوط از طبقه بالای سفارت زخمی و به بیمارستان منتقل شد و بر اثر شدت جراحت درگذشت.[۱۰۹] این حادثه تیرگی روابط دو کشور را به اوج خود رساند. در ششم اردیبهشت ۱۳۶۷ عربستان به قطع یک‌جانبه مناسبات سیاسی با جمهوری اسلامی ایران اقدام کرد و این قطع رابطه حدود سه سال به طول انجامید.[۱۱۰]
پس از پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و موضع ایران در قبال تجاوز رژیم عراق به کویت، جبهه‌گیری مطبوعاتی عربستان علیه ایران متوقف شد و موجب شد که عربستان برای برقراری رابطه با ایران گام بردارد و مصالح متعددی نیز مقامات جمهوری اسلامی ایران را به پاسخ مثبت به اقدامات دولت سعودی واداشت. در ۲۷ اسفند ۱۳۶۹ علی‌اکبر ولایتی و سعود الفیصل وزرای خارجه دو کشور در مسقط عمان با یکدیگر دیدار کردند و در توافقنامه‌ای بر همه مسائل حج ازجمله چگونگی انجام مراسم برائت از مشرکین توافق و در فروردین ۱۳۷۰ سفارتخانه‌های دو کشور بازگشایی شد[۱۱۱]
پانویس
- ↑ توبه، ۱–۳.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ۱۵/۵۲۳–۵۲۴؛ سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ۳/۲۰۹؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۲/۷۲۸–۷۳۱.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۷–۸.
- ↑ جمعه خونین مکه، ۷–۸ و ۱۱.
- ↑ میردامادی، آن سوی حج خونین، ۲۱۸ و ۲۳۱–۲۳۲؛ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۱۸۱.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۹/۷/۱۳۶۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۵/۲۹۰–۲۹۳ و ۱۹/۳۳۴.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۳۷–۳۸.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۸؛ امینی، تاریخ مکه، ۳۱۶.
- ↑ میردامادی، جنایت وهابیت، ۱۴ و ۷۶.
- ↑ نساء، ۱۰۰.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۱۰–۱۱؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۱۱–۳۴۷.
- ↑ توبه، ۱–۳.
- ↑ امینی، تاریخ مکه، ۳۱۹؛ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۱۱.
- ↑ میردامادی، آن سوی حج خونین، ۱۵–۱۶.
- ↑ کروبی، مصاحبه، ۱۸۵؛ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۱۴۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۲۰۸؛ میردامادی، آن سوی حج خونین، ۱۹–۲۰؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶.
- ↑ امینی، تاریخ مکه، ۳۱۹–۳۲۱؛ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۱۵۰–۱۵۱.
- ↑ رحیمیان، در سایه آفتاب، ۲۱۹–۲۲۰.
- ↑ اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی.
- ↑ آهنگران، مجله حیات طیبه، ۳، میردامادی، جنایت وهابیت، ۴۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۲۰۸ و ۲۱۲؛ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۱۸۱–۱۸۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶.
- ↑ واحد روابط عمومی، کعبه در خون، ۲۶؛ میردامادی، جنایت وهابیت، ۶۷۹–۶۹۱.
- ↑ سرمایه، روزنامه، ۷.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶، ۹.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱/۵/۱۳۶۶، ۱۰؛ هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۲۰۹.
- ↑ میردامادی، آن سوی حج خونین، ۱۷۶–۱۷۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۷۰؛ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۱۸؛ میردامادی، آن سوی حج خونین، ۳۵۴–۳۵۵.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۴/۵/۱۳۶۶؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۳/۵/۱۳۶۶.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۴۳؛ واحد روابط عمومی، کعبه در خون، ۲۱ و ۱۷۸.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۴۳؛ واحد روابط عمومی، کعبه در خون، ۱۷۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۲۰۹.
- ↑ امینی، تاریخ مکه، ۳۱۶، یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۱۵۰.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۲۰۹.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۴/۵/۱۳۶۶؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۳/۵/۱۳۳۶.
- ↑ کروبی، مصاحبه، ۱۸۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۲۱۱.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۲۵.
- ↑ سحابی؛ مؤسسه مطالعات، ۳/۲۶۶.
- ↑ میردامادی، جنایت وهابیت، ۴۹۲.
- ↑ اشراقی، خاطره، ۳۵۹.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۴/۵/۱۳۶۶.
- ↑ حج، ۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۴۹–۳۵۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۵۰–۳۵۱.
- ↑ نووی، المجموع فی شرح المهذب، ۷/۴۷۱؛ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ۴/۵۷۵.
- ↑ بقره، ۱۹۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۵۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۵۳–۳۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۵۹–۳۶۴؛ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۳۱۴–۳۱۵.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۴/۵/۱۳۶۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۶۸–۳۷۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۵۶، ۳۷۲، ۳۸۵ و ۳۸۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۷۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۷۸–۳۷۹.
- ↑ فتح، ۲۷.
- ↑ حج، ۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۷۴–۷۵.
- ↑ ← طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ۵/۳۱–۳۲؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۹/۱۱–۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۷۵–۷۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۷۸–۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۸۰–۸۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۸۲–۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۸۳–۸۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۸۴–۸۵.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶، ۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۴/۵/۱۳۶۶، ۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۳/۵/۱۳۶۶، ۷.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱/۵/۱۳۶۶، ۱۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶، ۱۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶، ۴؛ هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۲۱۰–۲۱۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۴/۵/۱۳۶۶، ۸.
- ↑ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۲۳۰–۲۳۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱/۵/۱۳۶۶، ۱۱.
- ↑ میردامادی، جنایت وهابیت، ۵۰۰–۵۱۵؛ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۲۵.
- ↑ آهنگران، مجله حیات طیبه، ۳؛ سبزواری، اشعار مربوط به حج خونین، ۱۵/۲۷۳–۲۷۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶، ۱۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۴/۵/۱۳۶۶، ۹.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱/۷/۱۳۶۶، ۱۱.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۲۳.
- ↑ نوازنی، گاهشمار سیاست خارجی ایران از دی‌ماه ۱۳۵۶ تا مرداد ۱۳۶۷، ۴۴۰؛ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۲۷ و ۴۱.
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۵/۱۳۶۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۵/۶۳.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶، ۸.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۵/۱۳۶۶، ۳.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۵/۱۳۶۶، ۳.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۲۷.
- ↑ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۴۵۲.
- ↑ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۴۵۲.
- ↑ میردامادی، جنایت وهابیت، ۶۰۲–۶۰۶.
- ↑ رحیمیان، در سایه آفتاب، ۲۱۹–۲۲۰.
- ↑ اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۱/۵/۱۳۶۶، ۱۱.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۲۰ و ۲۴–۲۵.
- ↑ اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۱/۵/۱۳۶۶، ۱۱.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۲۱–۲۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶، ۱۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۵/۱۳۶۶، ۱۰.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۳/۵/۱۳۶۶، ۳؛ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۱۸۰–۱۸۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۷/۱۰/۱۳۶۶، ۱۱.
- ↑ اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی.
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۵/۱۳۶۶، ۳.
- ↑ اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی.
- ↑ اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۸۳.
- ↑ دلشاد، جمعه خونین مکه، ۴۱–۴۲.
- ↑ عظیمی، عربستان سعودی، ۱۲۶.
- ↑ یزدانفام، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، ۵۰/۳۶۳.
- ↑ عظیمی، عربستان سعودی، ۱۲۶.
- ↑ جام جم آنلاین، پایگاه اطلاع‌رسانی؛ هاشمی رفسنجانی، اعتدال و پیروزی، ۵۸۱؛ هاشمی رفسنجانی، سازندگی و شکوفایی، ۹۸.
منابع
قرآن کریم.
- آهنگران، صادق، مجله حیات طیبه، شماره ۲۱۷، ۲۷/۶/۱۳۹۴ش.
- ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- اسلامی، مهدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۷/۱۲/۱۳۹۴ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۱۹/۷/۱۳۶۰، ۲.
- ۱۱/۵/۱۳۶۶.
- ۱۴/۵/۱۳۶۶ش.
- اشراقی، زهرا، خاطره، چاپ‌شده در پرتوی از خورشید، تدوین حسین رودسری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امینی، محمدهادی، تاریخ مکه، ترجمه محسن آخوندی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، مؤسسه بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- جام جم انلاین، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۷/۱۲/۱۳۹۳ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱، ۱۲، ۱۳، ۱۴، ۱۷، ۲۰، ۲۱ و ۲۴/۵/۱۳۶۶.
- ۱/۷/۱۳۶۶.
- ۷/۱۰/۱۳۶۶ش.
- دلشاد، متین، جمعه خونین مکه، تهران، مؤسسه انتشاراتی روزنامه ایران، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، تهران، حضور، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
- سبزواری، حمید، اشعار مربوط به حج خونین، مجله مشکوة، شماره ۱۵، ۱۳۶۶ش.
- سحابی، عزت‌الله، نقش منافقین در کشتار خونین مکه در سال ۱۳۶۶، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۰/۵/۱۳۹۵ش.
- سرمایه، روزنامه، ۱۹/۴/۱۳۸۵ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- عظیمی، رقیه‌السادات، عربستان سعودی، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- فخر رازی، محمدبن‌عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- کاشف‌الغطاء، جعفربن‌خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- کروبی، مهدبی، مصاحبه، مجله مشکوة، شماره ۱۵، ۱۳۶۶ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، خاطره‌ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، سازمان مجاهدین خلق از پیدائی تا فرجام (۱۳۴۴–۱۳۸۴)، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- میردامادی، سیدحسن، آن سوی حج خونین یا تبلیغات آل‌سعود، تهران، دفتر نماینده امام و سرپرست حجاج ـ مرکز تحقیقات و انتشارات حج، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- میردامادی، سیدحسن، جنایت وهابیت، قم، بی‌نا، بی‌تا.
- نوازنی، بهرام، گاهشمار سیاست خارجی ایران از دی‌ماه ۱۳۵۶ تا مرداد ۱۳۶۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی. ۱۳۸۱ش.
- نووی، یحیی‌بن‌شرف، المجموع فی شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- واحد روابط عمومی و بین‌الملل بنیاد شهید انقلاب اسلامی، کعبه در خون، ۱۳۶۷ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۶، دفاع و سیاست، به کوشش علیرضا هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۸، بازسازی و سازندگی، به اهتمام علی لاهوتی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۹، اعتدال و پیروزی، به کوشش عماد هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- یزدانفام، محمود، روزشمار جنگ ایران و عراق (اسکورت نفت کش‌ها)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
پیوند به بیرون
- فاطمه کرم‌پور ـ سیدعباس رضوی، کشتار حجاج ایرانی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۴۶۶–۴۷۶