الخلل فی الصلاة (کتاب)

الخلل فی الصلاة، کتابی فقهی، در بررسی انواع خلل نماز از امام‌خمینی؛ عربی.

مفهوم خلل

«خَلَل» در اصل به شکاف میان دو چیز گفته می‌شود ؛ اما در کاربرد، به فساد و بطلان یک امر نیز خلل گفته می‌شود خلل در نماز به معنای هر گونه کمی یا زیادی است که به صحت نماز ضرر می‌زند.

بحث از خلل در نماز، یکی از مباحث دشوار فقهی در استنباط به شمار می‌رود؛ به همین دلیل برخی از فقها مانند شیخ‌مرتضی انصاری در کتاب احکام الخلل فی الصلاة و مرتضی حائری یزدی در کتاب خلل الصلاة و احکامه به صورت مستقل به این بحث پرداخته و به حل مسائل مشکل آن اقدام کرده‌اند. امام‌خمینی نیز در دو سال آخر حضور خود در نجف اشرف (۱۳۹۶ ـ ۱۳۹۸ق) این موضوع را تدریس کرده و مباحث درس را در کتاب الخلل فی الصلاة نوشته است

محتوای کتاب

کتاب در یک مقدمه و چهار گفتار سامان یافته است. در مقدمه درباره معنای لغوی و فقهی خلل و چگونگی تصویر وقوع آن با زیادی، بحث شده است. گفتار اول درباره اقسام خلل، یعنی خلل عمدی و خلل ناشی از جهل است. خلل عامدانه در اجزا و شرایط، در کم و زیادکردن و نیز خلل عمدیِ تقیه‌ای ازجمله مباحث این گفتار است. در بحث خلل ناشی از جهل، به دو حدیث «لاتُعاد» و «رفع» جهت اثبات صحت نماز استناد شده و احادیث معارض آن دو، نقل و بررسی شده است. همچنین حکم خلل به زیادی و نقصان در ارکان نماز، بر اساس حدیث لاتُعاد بیان شده است

در گفتار دوم، خللِ در شروط نماز، شامل نیت، قبله، طهور، مکان، لباس و ستر عورت بررسی شده است. امام‌خمینی در این قسمت به بررسی خلل در شروط بسنده نکرده و به صورت مفصل برخی از دیگر احکام و شروط نماز را نیز بررسی کرده است. بخشی از این گفتار به خلل‌هایی اختصاص یافته که نصی درباره آنها وجود ندارد و بخشی دیگر مربوط به خلل در آن چیزی است که با سجود و رکوع عرفی ارتباط دارد

در گفتار سوم از خلل در اجزای نماز بحث شده است که عبارت‌اند از قیام، تکبیرةالاحرام، آهسته و بلندخواندن، زیادی و کمی رکعات، زیادی و کمی رکوع و سجود و ترک دو سجده. مؤلف در این گفتار نیز به مباحثی بیش از خلل صِرف پرداخته و درباره ابعادی از احکام هر یک بحث کرده است گفتار چهارم درباره شک در اصل نماز یا در امور معتبر در نماز، اعم از شرط، جزء، مانع و قاطع است؛ اما امام‌خمینی مجالی برای اتمام این گفتار نیافته است. ایشان پس از بحث شک در اصل نماز به دو قاعده «تجاوز» و «فراغ» تمسک کرده و به صورت تفصیلی از آنها بحث کرده است و در پایان، اقسام شرط را برشمرده و توضیحاتی درباره آنها داده است

برخی کتاب الخلل فی الصلاة را با نگاشته‌های پیشین در این زمینه، مانند کتاب میرزامحمدحسین نایینی مقایسه کرده‌اند و آن را حاوی ابتکاراتی دانسته‌اند امام‌خمینی در این اثر آرای استادان خود را نقل، تحلیل و نقادی کرده است. روش ایشان در این کتاب این‌گونه است که به مقبولیت عمومیِ یک رأی قناعت نمی‌کند و جوانب مختلف آن را به‌خوبی می‌کاود نگارنده این مقاله که خود در درس امام‌خمینی حضور داشته است، در خاطر دارد که ایشان هنگام تدریس مباحث، تمامی احکام را با قاعده «لاتعاد الصلاة الّا من خمس» تطبیق می‌کرد. نخست قسمت دوم جمله، یعنی وقت، طهور، قبله، رکوع و سجده را به صورت تفصیلی بحث می‌کرد و آن‌گاه وارد بخش اول قاعده می‌شد.

امام‌خمینی در این کتاب علاوه بر مباحث فقهی، به برخی مباحث اصولی مانند شمول حدیث رفع بر جاهلِ به حکم، تفکیک میان خطابات قانونی و شخصی، تقدم اصل سببی بر اصل مسبّبی، عدم حجیت استصحاب عدم ازلی و جواز اجتماع امر و نهی پرداخته است. ایشان برخی مباحث فلسفی را نیز مانند عدم امکان شرطیت و جزئیت «عدم» و برخی مبانی فقهی که خلل متوقف بر آن است، بررسی کرده است.

برخی این کتاب را نشانه شایستگی‌های فقهی امام‌خمینی می‌دانند ؛ زیرا مبحث خلل به دلیل نبود نصوص قرآنی و روایی و تعارض برخی روایات، از بخش‌های مشکل فقه و تدریس آن نشانگر مهارت فقیه است

امام‌خمینی بحث خلل را پس از پایان بحث خیارات بیع، از سال ۱۳۹۷ق تا هنگام خروج از عراق تدریس کرده و نگاشته است و در حالی‌که این بحث به پایان نرسیده بود، به‌ناچار به فرانسه هجرت کرد (← مقاله هجرت امام‌خمینی). نسخه دست‌نوشته کتاب به خط ایشان در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی موجود است. محمدرضا رحمت، از شاگردان امام‌خمینی ۸۵ جلسه نوار صوتی درس‌ها را که شامل صفحات ۲۹۷ تا ۴۸۸ کتاب می‌شود، به همراه برخی اسناد دیگر در نجف اشرف پنهان کرده بود که پس از سقوط رژیم بعثی عراق به دست آمد و در قالب دو لوح فشرده در اختیار عموم قرار گرفت.

نگارنده (بجنوردی) این کتاب را که آخرین کتاب فقهی امام‌خمینی به شمار می‌رود، برای نخستین بار در سال ۱۴۰۰ق با اجازه ایشان چاپ و منتشر کرده است. بار دیگر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی این اثر را با تصحیح و تحقیق دوباره و همراه با مقدمه‌ای مبسوط و نمایه‌های فنی و نمونه‌ای از دست‌خط امام‌خمینی در سال ۱۳۷۸ش، در ۵۴۶ صفحه منتشر کرده است. ناشر در مقدمه، از دشواری بحث خلل و تألیفات امام‌خمینی بحث کرده و گزارشی از مباحث کتاب به دست داده است. علی کرباسی کتاب را با عنوان المشکاة، شرح الخلل فی الصلاة در سه جلد شرح کرده و مؤسسه یادشده آن را در سال ۱۳۸۶ چاپ و منتشر کرده است. کتاب الخلل فی الصلاة در سال ۱۳۹۲، در جلد ۱۲ «موسوعة الامام‌الخمینی» به همراه آخرین تحقیقات به چاپ رسیده است.

منابع

• ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
• احمدی فقیه یزدی، محمدحسن، سیری در آثار و تألیفات حضرت آیةالله العظمی امام‌خمینی، تهران، مدرس، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
• استادی، رضا، چهل مقاله، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الخلل فی الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی‏، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
• راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروت ـ دمشق، دارالقلم ـ دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• خاتم یزدی، سیدعباس، مصاحبه، پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی‏، مقدمه کتاب الخلل فی الصلاة تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش..

سیدمحمد موسوی بجنوردی