تظاهرات

تظاهرات، اجتماعات و راهپیمایی‌های مردم ایران در راستای نهضت امام‌خمینی و پیروزی و بقای انقلاب اسلامی.

اظهار نظر و عقیده گروهی همراه با تجمع‌های اعتراضی سابقه‌ای طولانی دارد؛ اما تظاهرات یا راهپیمایی با جنبۀ صنفی و سیاسی، بیشتر مختص دوران مدرن است. بیشترین تظاهرات مردمی ایران در دوران پهلوی رخ داد.

امام‌خمینی ویژگی تظاهرات مردم در نهضت را ملی‌بودن، اسلامی‌بودن، مسالمت‌آمیزبودن و شعارهای خاص آن می‌دانست. مهم‌ترین تظاهرات پیش از پیروزی انقلاب، تظاهرات علیه تصویب لایحۀ انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ و پس از آن تظاهرات مختلف در سال ۱۳۵۶-۱۳۵۷ بود که برخی از آنها مانند تظاهرات تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷، به‌مثابه رفراندوم ملت و اعلام غیرقانونی بودن سلطنت شاه تلقی و اعلام شد.

پس از پیروزی، اگرچه قانون اساسی آزادی تظاهرات مردم را به رسمیت شناخت، اما تظاهرات اعتراضی و آشوب‌ها در شرایط ناپایدار سال‌های ابتدایی، موجب شد امام‌خمینی آشوب و تظاهرات را نشانه خیانت دشمنان و با هدف اختلال در اقتصاد کشور و جلوگیری از برپایی نظام جمهوری اسلامی بداند.

مفهوم‌شناسی

تظاهرات جمع تظاهر به معنای نمایش است و به تجمع و حرکت سیاسی مردم در خیابان‌ها و میدان‌های شهر گفته می‌شود. همسو با تظاهرات، واژه راهپیمایی به معنای پیاده‌روی و کلمات مترادفی نظیر میتینگ و تجمع وجود دارد. میان این کلمات در کارکرد از لحاظ تعداد شرکت‌کنندگان، طول مسیر و زمان فرق‌هایی وجود دارد؛ اما در بیشتر مواقع، تظاهرات و راهپیمایی با چشم‌پوشی از فرق‌ها به جای یکدیگر به کار می‌روند. در سخنان امام‌خمینی نیز این دو کلمه به یک معنا به‌کار رفته‌اند.

پیشینه

تظاهرات به شکل کنونی مربوط به دوران مدرن و حکومت‌های دموکراتیک است و بیشتر جنبه صنفی یا سیاسی دارد و با اهداف متفاوتی نظیر اعمال فشار برای تأثیرگذاری بر تصمیمات سیاسی، ایجاد تصویر مطلوب یا نامطلوب در ذهن مردم دربارهٔ حکومت، افراد یا احزاب، موافقت یا مخالفت با آنها، دادن آگاهی به دولت‌های دیگر و افکار عمومی جهان نسبت به مواضع ملی دربارهٔ مسائل ویژه بین‌المللی و حتی تغییر رژیم صورت می‌گیرد. با این حال، در تاریخ اصل اظهار نظر و عقیده گروهی همراه با تجمع‌های اعتراضی سابقه‌ای طولانی دارد.

تاریخ اسلام

در تاریخ اسلام اجتماع اعتراض‌آمیز امام‌علی(ع) و یاران ایشان به دلیل نادیده‌گرفتن فرمان رسول خدا(ص) در غدیر خم از سوی کسانی که قدرت را به دست گرفتند و تلاش برخی برای تحکیم پایه‌های حکومت خلیفه اول و ترغیب همگان به بیعت با وی در روبه‌روی خانه حضرت فاطمه زهرا(ع)، از نخستین تجمعات سیاسی در تاریخ اسلام است؛ چنان‌که در نقد عملکرد خلیفه سوم عثمان‌بن‌عفان نیز تظاهرات اعتراضی گسترده‌ای شکل گرفت و مسلمانان که به عملکرد وی اعتراض داشتند تظاهرات و گردهمایی اعتراضی راه انداختند و او را محاصره کردند که به قتل وی انجامید. همچنین مسلمانان برای بیعت با امام‌علی(ع) اجتماع فشرده و گسترده‌تری ترتیب دادند.

تاریخ جهان

در تاریخ جهان نیز تظاهراتی که منجر به تحولات بزرگی در چند سده اخیر شده وجود داشته است که از آن جمله می‌توان به اعتراضاتی که منجر به انقلاب (۱۷۶۳–۱۷۸۹م) آمریکا شد و تظاهرات و اعتراضات ۱۷۷۳–۱۷۸۹م در فرانسه و اعتراضات منجر به انقلاب ۱۹۱۷م روسیه، و دیگر تظاهراتی که منجر به انقلاب و تغییراتی در کشورهایی مثل کوبا (۱۹۵۹)، الجزایر (۱۹۶۲) و ایتالیا (۱۹۴۶) شد اشاره کرد.

تاریخ ایران

در تاریخ حکومت خلفای اسلامی در ایران، به غیر از وجود جنبش‌های ملی کشاورزان علیه ظلم حاکمان، به‌ویژه در دوران بنی‌عباس، تظاهرات عمومی به چشم نمی‌خورد. پس از این دوران در میان سلسله‌های ایرانی نیز تا دوران قاجار گزارشی از تظاهرات عمومی در کشور وجود ندارد. نخستین تظاهرات مردمی در تاریخ ایران، مربوط به دوران فتحعلی شاه (۱۲۳۴) و قتل گریبایدوف روسی است. عملکرد منفی وی که برای اجرای مفاد عهدنامه ترکمن‌چای وارد ایران شده بود، باعث شد تا به فرمان میرزامسیح مجتهد، مردم تهران در برابر سفارت روس اجتماع کنند و سرانجام منجر به قتل گریبایدوف شد. انعقاد قرارداد رژی و دادن امتیاز انحصاری تنباکو در دوران ناصرالدین‌شاه به انگلیسی‌ها و اعتراض میرزامحمدحسن شیرازی نیز باعث تظاهرات مردم ایران بود که موجب لغو قرارداد شد (ببینید: نهضت تحریم تنباکو). در زمان مظفرالدین‌شاه نیز در موضوع نان، زنان تظاهرات بزرگی برای اعتراض به گرانی و کمبود آن به راه انداختند. در سال‌های اوج نهضت مشروطه، مشروطه‌خواهان و معترضان به حکومت قاجار، در تهران و برخی از شهرهای کشور تظاهرات زیادی کردند.
بیشترین تظاهرات مردمی ایران در دوران پهلوی رخ داد که ازجمله آنها اینهاست: تظاهرات علیه اعلام پادشاهی در زمان رضاشاه در سال ۱۳۰۳، کمبود ارزاق عمومی در سال ۱۳۰۴، اعتراض به فرمان رضاشاه دربارهٔ تغییر لباس در سال ۱۳۱۵ در مشهد، بلوای نان در سال ۱۳۲۱، ملی‌شدن صنعت نفت، تظاهرات برای به‌قدرت‌رساندن دوباره محمد مصدق به فرمان سیدابوالقاسم کاشانی در سال ۱۳۳۱، تظاهرات علیه حضور نیکسون-معاون اول رئیس‌جمهور امریکا-در ایران در سال ۱۳۳۲، مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، قیام نوزده دی ۱۳۵۶ مردم قم و قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ مردم تبریز به مناسبت چهلم شهدای قم و در ادامه تظاهرات مردم یزد به مناسبت چهلم شهدای تبریز (۹ فروردین ۱۳۵۷). راهپیمایی مردم شیراز علیه جشن هنر در سال ۱۳۵۷، تظاهرات مردم مشهد در چهلم شهدای وقایع پیشین در سال ۱۳۵۷، تظاهرات ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و تظاهرات تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ با محوریت شعار مرگ بر شاه. در همه این تظاهرات حضور زنان کم‌کم پررنگ‌تر می‌شد. آنان که تا پیش از آن گوشه‌نشین بودند، به آگاهی رسیدند که وظیفه‌شان تنها به خانه محدود نمی‌شود و با شرکت در تظاهرات در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ نشان دادند وظیفه‌ای دیگر بر دوش آنان است. طی این سال‌ها، شعارها نیز همانند تظاهرات، سمت و سوی مخالفت صریح با محمدرضا پهلوی پیدا کرد و از دعوت مردم به ایستادگی و حمایت از امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲، به مرگ بر شاه و مقایسه شاه با یزیدبن‌معاویه در سال ۱۳۵۶ رسید.
امام‌خمینی نیز تظاهرات در دوران پهلوی ازجمله تظاهرات بزرگ تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷ را رفراندومی برای اعلام عدم مشروعیت رژیم پهلوی می‌دانست و بر این اساس در سخنرانی بهشت زهرا(س) در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷، دولت شاپور بختیار را غیرقانونی و دولت برآمده از انقلاب را قانونی و مشروع اعلام کرد و به مردم وعده داد به پشتوانه آرای ملت، دولت قانونی را تشکیل دهد؛ چنان‌که در نصب مهدی بازرگان به نخست‌وزیری و تشکیل دولت موقت نیز افزون بر جنبه شرعی رهبری و ولایت خود، آن را ناشی از حضور و تظاهرات گسترده مردمی در کشور شمرد. ایشان همچنین پس از این انتخاب از مردم خواست در تظاهراتی نظر خود را دربارهٔ این تصمیم اعلام کنند. در مواردی نیز با برنامه‌ریزی مستقیم رژیم پهلوی، تظاهراتی به نفع رژیم و علیه مخالفان آن در کشور راه‌اندازی می‌شد که ازجمله می‌توان به تظاهرات روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و راهپیمایی ۲۸ دی ۱۳۵۶ اشاره کرد.

ویژگی‌ها و اهداف

یکی از ویژگی‌های تظاهرات مردم ایران در زمان محمدرضا پهلوی، عمومی و سراسری‌بودن آن است. جهان در آستانه انقلاب اسلامی ایران شاهد اراده جمعی ملت ایران بود و این جریان در حالی رخ داد که کمتر مردمی در طول تاریخ چنین فرصتی داشتند که این‌چنین گسترده بتوانند اراده جمعی خود را به عینیت تبدیل کنند. حضور اقشار مختلف و جمعیت انبوه، طولانی‌بودن مسیر و زمان تظاهرات، پی‌درپی‌بودن و گسترش آن در تمام کشور و مشارکت زنان در راهپیمایی‌ها را که بزرگ‌ترین جلوه حضور زن ایرانی برای مخالفت با رژیم پهلوی، در صف‌های تظاهراتِ بسیاری شهرها و روستاها بود، می‌توان از دیگر ویژگی‌های تظاهرات در انقلاب اسلامی ایران دانست.
امام‌خمینی معتقد بود ویژگی ملی‌بودن و اسلامی‌بودن تظاهرات و وجود شعارها، اهداف و آرمان‌های اسلامی در تجمعات مردم از ویژگی‌های مخصوص انقلاب ایران است. ایشان تأکید کرده است که در تظاهرات ایران تمام مردم به جز محمدرضا پهلوی و طرفداران محدود او همه حضور دارند. ایشان نقش زنان را، چه آنانی که گرفتار در زندان‌های رژیم بودند و چه آنانی که با فرزندان خردسال خود بدون ترس از توپ و مسلسل به میدان مبارزه می‌آمدند، در پیشبرد انقلاب اسلامی برجسته ارزیابی می‌کرد و کار آنان را زنده‌کردن یاد شیرزنان رشید تاریخ می‌دانست (ببینید: زن)؛ همچنین تظاهرات را همه‌پرسی زنده علیه شاه می‌خواند که از متن جامعه و فطرت انسانی برخاسته و متکی به شخص یا اشخاص خاصی نیست. ایشان وحدت کلمه و تلاش عمومی برای رسیدن به استقلال و آزادی، حرکت مسالمت‌آمیز، آرامش در تظاهرات مردمی و دست‌نبردن به زور و اسلحه را از دیگر خصوصیت‌های تظاهرات ایران می‌دانست و بر خلاف برخی گروه‌های چپ‌گرا که معتقد به مبارزه مسلحانه با رژیم بودند، در طول مبارزه با رژیم به شکل مستقیم یا غیر مستقیم، مردم را به تظاهرات آرام دعوت و آن را رهبری می‌کرد. ایشان ضمن اینکه تظاهرات آرام را بزرگ‌ترین طوفان علیه رژیم پهلوی می‌دانست، اصرار زیادی بر دعوت مردم به تظاهرات مسالمت‌آمیز داشت و این روش را بهترین راه رسیدن به پیروزی می‌نامید (ببینید: مبارزه مسلحانه).
از نگاه امام‌خمینی اهداف اصلی تظاهرات در ایران، اعتراض به حضور خاندان پهلوی و شخص محمدرضا در رأس قدرت، قطع سلطه بیگانگان و مجازات متجاوزان به ثروت ملت، نجات فرهنگ و اقتصاد ایران از فساد و وابستگی و نجات مردم از خفقان و نارضایتی حاکم در سطح کشور، رسیدن به حکومت عدل اسلامی و برقراری حکومت و جمهوری اسلامی بود. ایشان باور داشت که راه نجات کشور و اسلام و قرآن، زنده نگه‌داشتن نهضت است.

تظاهرات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی

تظاهرات مردمی که نوعی اعلام انزجار دربارهٔ رفتار و ماهیت حاکمیت بود، از سال‌ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی آغاز شده بود.

اعتراض به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی

نخستین بار اعتراض امام‌خمینی به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که منجر به جنبشی در کشور شد، در سال ۱۳۴۱ بود. سخنان امام‌خمینی باعث شد افراد زیادی در شهرهای گوناگون به خیابان‌ها بروند و دولت از موضع خود عقب‌نشینی کند. ایشان به محض آگاهی از موضوع لایحه، از علما خواست تا بر منبرها مردم را از اوضاع آگاه کنند و با تهدید رژیم، تمام مردم را در مخالفت با لایحه پشتیبان خود خواند. ایشان اعلام کرد در صورت لزوم از مردم دعوت می‌کند تا دست به تجمع و اعتراض بزنند. ایشان پس از بی‌توجهی دولت به خواست علما و مردم، از عموم ملت خواست تا دست به دست هم دهند، صفوف خود را مستحکم کنند و اجازه اجرای این طرح را ندهند (ببینید: انجمن‌های ایالتی و ولایتی). نمونه دیگر، تظاهرات ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بود که پس از دستگیری امام‌خمینی برگزار شد و ایشان این تظاهرات را مبدأ عظیم در تاریخ ایران، نقطه عطف انقلاب و دستاورد آن را پیروزی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ می‌دانست (ببینید: پانزده خرداد).

۱۹ دی ۱۳۵۶

در ۱۹ دی ۱۳۵۶ نیز تظاهرات چندی در اعتراض به درج مقاله توهین‌آمیز به امام‌خمینی در قم شکل گرفت و به شهادت شماری انجامید. امام‌خمینی در پیامی ضمن تشکر از حضور مردم، تظاهرات ۱۹ دی را دفاع از اسلام و مظلومان خواند و افراد حاضر در این تظاهرات را دست‌پرورده‌های قیام خرداد ۱۳۴۲ نامید. ایشان معتقد بود این تظاهرات، رژیم پهلوی را وادار به تلاشی مذبوحانه برای مقابله با مردم کرد و مردم با حضور خود در این تظاهرات ثابت کردند که محمدرضا پهلوی را نمی‌خواهند (ببینید: نوزده دی).

۲۹ بهمن ۱۳۵۶

در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ به مناسبت چهلم شهدای ۱۹ دی، مردم تبریز و نُه شهر دیگر تظاهرات بزرگی در نقاط مختلف کشور برگزار کردند که رژیم پهلوی در تظاهرات تبریز دست به کشتار مردم زد. امام‌خمینی ضمن تسلیت به مردم تبریز، آنان را افرادی غیور خواند و به آنان اعلام کرد در راه حق و آزادی‌طلبی تنها نیستند و همه ملت ایران همراه آنان‌اند (ببینید: بیست و نه بهمن).

فروردین ۱۳۵۷

در فروردین ۱۳۵۷ به مناسبت چهلم شهدای تبریز، در شهرهای مختلف ایران، ازجمله یزد، تظاهرات گسترده‌ای شکل گرفت و عده‌ای به دست رژیم پهلوی به شهادت رسیدند. امام‌خمینی در واکنش به این کشتارها در پیامی به داغدیدگان این تظاهرات اعلام کرد ملت ایران تا برچیده‌شدن حکومت پهلوی و برپاشدن حکومت عدالت‌گستر دست از مبارزه برنخواهد داشت و از مردم خواست تا برای رسیدن به این مقصد، یک‌دل و یک‌جهت به‌پا خیزند و با درک شرایط مکانی و زمانی شعار دهند و نقطه اصلی همه جنایات را که شخص محمدرضا پهلوی است، نشان دهند.

۱۳ شهریور ۱۳۵۷

در ۱۳ شهریور ۱۳۵۷ پس از برگزاری نماز عید فطر، تظاهرات بزرگی در تهران و بسیاری از شهرهای دیگر شکل گرفت. امام‌خمینی طی پیامی تظاهرات عید فطر را عبادتی ارزنده نامید و فریادهای مردم برای برقراری حکومت عدل اسلامی را بزرگ‌ترین عبادت خواند. ایشان این تظاهرات را نشانه رشد فکری و عملی ملت ایران دانست و تظاهرات را فریاد کوبنده نامید.

۱۷ شهریور ۱۳۵۷

از دیگر تظاهرات گسترده مردم ایران که منجر به کشته‌شدن عده زیادی گردید، تظاهرات ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ بود. روزنامه اطلاعات به نقل از فرماندار نظامی تهران تعداد کشته‌ها را تنها ۵۷ تن اعلام کرد ولی منابع دیگر آن را بیشتر شمرده‌اند. امام‌خمینی کشتار مردم بی‌گناه را جرم و دستوردهنده آن را مجرم خواند و از علما و انقلابیان خواست تا صف‌های خود را برای مقابله با دشمن مردم ایران محکم‌تر کنند (ببینید: هفده شهریور).

۱۳ آبان ۱۳۵۷

در سیزدهم آبان ۱۳۵۷ در دانشگاه تهران، مردم انقلابی به مناسبت سالروز تبعید امام‌خمینی به ترکیه، تظاهراتی گسترده برپا کردند؛ اما عاملان رژیم پهلوی، این تظاهرات مردمی را که حضور دانش‌آموزان و دانشجویان در آن پررنگ بود، به گلوله بستند. امام‌خمینی ضمن اعلان انزجار از کشتار مردم بی‌گناه به دست عاملان رژیم، در پیامی از انقلابیان خواست نهضت را با شور بیشتر ادامه دهند. ایشان باور داشت قیام و تظاهرات پیوسته مردم که برای احقاق حق خود به پا خاسته‌اند تا از میان رفتن رژیم پهلوی ادامه خواهد داشت. ایشان بر هرچه وسیع‌ترشدن دامنه تظاهرات تأکید می‌کرد و متناسب با شرایط، مقابله با رژیم پهلوی را متغیر می‌دانست.

تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷

امام‌خمینی در سخنرانی ۱۸ آذر ۱۳۵۷ در جمع ایرانیان مقیم خارج از کشور در نوفل لوشاتو بر لزوم قیام عمومی تأکید کرد. در روزهای ۱۹ و ۲۰ آذر هم‌زمان با تاسوعا و عاشورای حسینی مردم به خیابان‌ها ریختند و رژیم پهلوی عقب‌نشینی کرد. مردم قطعنامه‌ای هفده ماده‌ای انتشار دادند و خواستار برچیده‌شدن نظام سلطنتی و استقرار حکومت عدل اسلامی شدند. امام‌خمینی ضمن موفق‌خواندن این تظاهرات بیان کرد مردم در این دو روز به‌وضوح اعلام کردند محمدرضا پهلوی جایی در کشور ندارد و رژیم سلطنتی را نمی‌خواهند؛ بنابراین انقلابیان به سکوت افراد خیانتکار توجه نکنند و اعتراضات خود را گسترش دهند و با هر وسیله ممکن خبر تظاهرات خود را به گوش مردم دیگر شهرها برسانند (ببینید: تاسوعا و عاشورا). امام‌خمینی از ملت می‌خواست تا در برابر سختی‌ها به خداوند اعتماد کنند، هراسی به دل راه ندهند، صبور باشند و برای رسیدن به عدالت و استقرار حق و تا زمان رفتن پهلوی به تظاهرات خود ادامه دهند.

۲۹ دی ۱۳۵۷

با فرار محمدرضا پهلوی از کشور در ۲۶ دی ۱۳۵۷ امام‌خمینی خروج شاه را نخستین مرحله پیروزی ملت دانست. مردم نیز برای نشان‌دادن اتحاد خود و ادامه مبارزه در اربعین حسینی (۲۹ دی ۱۳۵۷) دست به تظاهراتی گسترده زدند و طی قطعنامه‌ای سلطنت خاندان پهلوی را غیرقانونی اعلام کردند و خواهان خلع محمدرضا از مقام سلطنت شدند. تظاهرات‌کنندگان دولت شاپور بختیار را غیرقانونی دانستند و خواستار استقرار جمهوری اسلامی با آرای مردم شدند. امام‌خمینی نیز با تشکر از مردم، نهضت اسلامی آنان را که به مستضعفان عالم نشان داد خواست و قدرت ملتی آگاه بر تمام سلاح‌های مدرن ابرقدرت‌ها، پیروز است، ثبت‌شده بر جبین تاریخ دانست و رفتن محمدرضا پهلوی را به فروپاشی شاهنشاهی تعبیر کرد (ببینید: فرار شاه).

۲۱ بهمن ۱۳۵۷

پس از بازگشت امام‌خمینی به ایران و اوج‌گیری نهضت، در ۲۱ بهمن، فرماندار نظامی تهران اعلام حکومت‌نظامی کرد. امام‌خمینی این کار را خدعه و خلاف شرع خواند و از مردم خواست به‌هیچ‌رو به آن اعتنا نکنند. پس از پیام امام‌خمینی مردم و همافران ارتش به خیابان‌ها آمدند و پس از چندین ساعت درگیری و پاکسازیِ مراکزِ حساس نظامی و غیرنظامی در ۲۲ بهمن انقلاب اسلامی به پیروزی رسید (ببینید: بیست و دو بهمن). از نگاه امام‌خمینی همدلی و همکاری نیکوی مردمی که با دستان خالی و قلبی با ایمان قوی در قالب تظاهرات تبدیل به یک خانواده شدند و از چیزی هراسی به دل راه ندادند، عامل پیروزی انقلاب بود. از نظر ایشان این پیروزی، همه حساب‌های پیشین را که با تکیه به مادیتِ تنها، مدعی بود با دست خالی نمی‌توان بر سلاح مدرن پیروز شد، باطل کرد.
از سوی دیگر، رژیم پهلوی نیز در مواردی تلاش کرد با کشاندن برخی افراد وابسته به خود یا ناآگاه و نیز سازماندهی برخی افراد به عنوان کولی‌ها که به چماق‌به‌دستان شهرت یافتند، به عنوان طرفداران خود در برابر آن همه مخالفت‌ها و تظاهراتی که علیه محمدرضا پهلوی و رژیم صورت می‌گرفت خودی نشان دهد؛ اما پیدا بود این اقدام نیز در برابر خیزش عمومی ملت راه به جایی نخواهد برد. امام‌خمینی که اینان را مأموران رژیم در لباس کولی می‌شمرد، این اقدام را حرکت مذبوحانه رژیم در سراشیبی سقوط می‌دانست که در گذشته نیز در حمله به مدرسه فیضیه به نام حمایت و حمله دهقانان صورت داد و آن را مایه ننگ برای رژِیم دانست.

شعارها

هر انقلابی برای دستیابی به خواسته‌های حقیقی و آرمانی خود از ابزار مختلفی مانند شعارها، اعلامیه‌ها، بیانیه‌ها و قطعنامه‌ها بهره می‌گیرد. در این میان، شعارها برگرفته از ایدئولوژی انقلاب، ایمان، آرمان و احساسات عمیق توده‌ها هستند. شعارهای در نهضت اسلامی از ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ دربردارنده محتوای ارزشی مثبت و منفی است. در این دوران احزاب، مطبوعات و تشکل‌های سیاسی-انقلابی اهداف و مقاصد خود را در قالب شعارهای مثبت پیرامون محورهای اسلام، تشیع، قرآن، امام‌خمینی، مردم، کارگران، زنان، انقلاب ایران، انقلاب اسلامی، شهادت، بیداری، جمهوری و شعارهای منفی علیه بندگی، اسارت، فقر، گرانی و بی‌دینی بیان می‌کردند. شعارهای این دوران به دلیل ویژگی‌هایی چون کوتاه و موزون‌بودن، سادگی و تقدس مذهبی و برآمدن از دل آحاد مردم، به‌سرعت در ذهن مردم جای می‌گرفتند و با تکرار منتشر می‌شدند. این شعارها را عموم مردم بدون بهره‌گیری از نیروی متخصص می‌ساختند و در ایجاد هیجان و گسترش عرصه مبارزاتیِ مردم بسیار تأثیرگذار بودند. بسیاری از شعارهای اصلی انقلاب بر سه‌پایه رهبری مثل «ارتش ما حسینیه، رهبر ما خمینیه»، وحدت مثل «ارتش برادر ماست، حامی و یاور ماست» و حکومت اسلامی مثل «زندانی سیاسی آزاد باید گردد، حکومت اسلامی ایجاد باید گردد» شکل گرفته بود.
امام‌خمینی آزادی را ارزشی الهی می‌دانست و انقلابیان آن را جزو شعارهای اصلی انقلاب قرار داده بودند، «آزادی آزادی، این است شعار ملی» و توجه به استقلال‌طلبی با شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» نشانگر این باور بود. برخی دیگر از شعارها که در اجتماعات و از طریق بیانیه‌ها مطرح می‌شدند، بر تغییر رویه در نظام سیاسی کشور مثل «صدا و سیمای ما آزاد باید گردد، سانسورچی طوماری اخراج باید گردد»، برخی بر نابودی رژیم پهلوی مثل «مسلمان بیدار است، از سلطنت بیزار است» و برخی دیگر بر تقویت پایگاه و جایگاه رهبری مثل «با سرود لا اله الا الله، می‌رویم به راه پاک روح‌الله» تأکید داشتند (ببینید: شعار).

آزادی تظاهرات در قانون اساسی

نقش آزادی تظاهرات در تضمین آزادی بیان به عنوان یک اصل در جامعه اسلامی و یک خواسته در نهضت مردم مسلمان به رهبری امام‌خمینی در نخستین و مهم‌ترین سند قانونی نظام جمهوری اسلامی ایران، مورد توجه و اهتمام مجلس خبرگان قانون اساسی بوده است و یکی از اصول قانون اساسی را به خود اختصاص داده است. در بررسی پیش‌نویس قانون اساسی دربارهٔ چگونگی گنجاندن اصل آزادی اجتماعات و تظاهرات پیشنهادهای زیادی ارایه شد؛ بدین منظور در جلسه ۲۶ و جلسه ۲۸، پیشنهاد کمیسیون مسئول رسیدگی به اصل ۲۷ قانون اساسی، این بود که تشکیل اجتماعات مسالمت‌آمیز آزاد است و مقررات مربوط به اجتماع و راهپیمایی در خیابان‌ها و میدان‌های عمومی به موجب قانون معین خواهد شد. این پیشنهاد به دلیل مقیدشدن و وجود واژه «مسالمت‌آمیز» که ممکن بود بهانه به دست عده‌ای بدهد، باعث ایجاد اختلاف گردید. گروهی معتقد بودند در صورت اطلاع دولت اسلامی، برگزاری مجالس و راهپیمایی در خیابان‌ها و اجتماعات در میدان‌ها آزاد باشد و عده‌ای چون سیدمحمد حسینی بهشتی نگران بودند این متن، وسیله‌ای در دست دولت‌ها جهت جلوگیری از اظهار نظر مردم گردد و دولت‌ها نباید در اصل آزادبودن تظاهرات مداخله کنند، بلکه باید در نظم آن مداخله داشته باشند. در جلسه ۲۸ پیشنهادهای دیگری نیز ارایه شد که به تصویب نرسید.
در جلسه ۶۴ پیشنهاد شد تشکیل اجتماعات و راهپیمایی‌های مسالمت‌آمیز بدون حمل سلاح و با اطلاع و اعلام قبلی به شرط آنکه مخل امنیت و بر خلاف مبانی اسلام نباشد آزاد باشد. بعضی از نمایندگان با این پیشنهاد مخالفت کردند. آنان باور داشتند مقیدکردن راهپیمایی به اطلاع دولت و مخل امنیت نبودنِ آن اشتباه است و اصل آزادی را سلب می‌کند؛ زیرا انقلاب اسلامی ایران با تظاهرات مردمی پیروز شده است و رژیم پهلوی هم تظاهرات با اعلام قبلی و بدون حمل سلاح را آزاد اعلام کرده بود؛ ولی همواره آن را سرکوب می‌کرد. قید «مخل امنیت» نیز ابزاری برای دولت‌هاست که به محدودکردن اجتماعات مردم بپردازند؛ این پیشنهاد نیز رأی لازم را به دست نیاورد.
بررسی طرح یادشده در جلسه ۶۵ نیز ادامه یافت و مخالفان پیشنهاد جدیدی را بیان کردند. آنان انقلاب را زاییده اجتماعات و تظاهرات می‌دانستند و باور داشتند اگر برای اصل آزادی تظاهرات و راهپیمایی‌ها قید و شرط تصویب شود، صد قید و بند دیگر به آن می‌زنند و وجود جمله «مخالف با مبانی اسلام نباشد» خود همه موارد را شامل می‌شود. در همین جلسه در نهایت، این اصل به این صورت به تصویب رسید: «تشکیل اجتماعات و راهپیمایی‌ها، بدون حمل سلاح، به شرط آنکه مخل به مبانی اسلام نباشد آزاد است».

تظاهرات پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران دو گونه تظاهرات در کشور شکل می‌گرفت: تظاهرات آرام و مسالمت‌آمیز و تظاهرات همراه با آشوب، بلوا و براندازانه. امام‌خمینی به عنوان رهبر انقلاب با تظاهرات غیر مسالمت‌آمیز که در واقع در شرایط آشوب‌زده پس از پیروزی، کیان انقلاب و نظام نوپا را هدف قرار داده بود، به مخالفت شدید برخاست؛ ولی نسبت به تظاهرات مسالمت‌آمیز در چارچوب قانون نگاه مثبت داشت. امام‌خمینی یک روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی طی پیامی به ملت ایران ضمن قدردانی از وحدت و انسجام ملی و تبریک پیروزی انقلاب و با اشاره به توطئه دشمنان، از مردم خواست به مقابله با آشوب‌گران پرداخته از تظاهرات و اجتماعات خیابانی پرهیز کنند و به ساختن ایران بپردازند و خاطرنشان ساخت علمای اسلام از نظر شرعی مکلفند در لحظات حساس پس از پیروزی انقلاب، به راهنمایی مردم پرداخته، از اغتشاش، حمله به مراکز مختلف و تظاهرات بی‌دلیل جلوگیری کنند. از نظر ایشان همان مسئولیت و تعهدی که در گذشته ایجاب می‌کرد مردم دست به اعتصاب و تظاهرات بزنند، در شرایط یادشده ایجاب می‌کرد کارهای کشور در محیطی آرام سامان یابد؛ زیرا عده‌ای که تا پیش از پیروزی انقلاب اعتصاب‌ها و تظاهرات‌ها را می‌شکستند، پس از پیروزی با شعارهای به‌ظاهرانقلابی قصد رویارویی با اصل انقلاب را داشتند.
امام‌خمینی در ادامه نیز به مردم هشدار می‌داد ریشه خیانت‌کاران و جنایت‌کاران خشک نشده و نفتخوارهایِ مُفتخوار در صددند از طریق عوامل خود، با راه‌اندازی تظاهرات ضد دینی، در صفوف مردم اختلاف ایجاد کرده، از برپایی جمهوری اسلامی جلوگیری کنند. ایشان همچنین در آن شرایط، با هشدار به کارگران مبنی بر سوء استفاده دشمنان از مطالبات کارگری با شعارهای فریبنده، از آنان می‌خواست از تظاهرات خیابانی اجتناب کنند، زیرا هدف دشمن فلج کردن اقتصاد کشور به‌ویژه از راه صنعت نفت می‌باشد. ایشان که خواهان شناسایی عاملان تظاهرات بی‌جا و اغتشاش از سوی مردم بود، در شرایط ناپایدار پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نشانه خیانت دشمنان را تظاهرات بی‌جا برای اختلال در اقتصاد کشور و ایجاد بلوا و آشوب در میان تظاهرکنندگان به‌ویژه جوانان صاف‌دل می‌دانست. ایشان در عاشورای ۱۳۵۹ و شرایط حساس آغاز جنگ تحمیلی، با تأکید از مردم می‌خواست تا در برابر اشخاصی که قصد ایجاد بلوا و تظاهرات یا سردادن هر شعاری به‌جز عزای امام‌حسین(ع)، له یا علیه هر شخص یا جریانی دارند، هوشیارانه عمل کنند و تفرقه‌افکنان را دستگیر کرده، به مراکز مربوط تحویل دهند. مردم باید بدانند که این افراد پس از رسیدن به مقصد نهایی خود، نخستین ضربه را به کسانی می‌زنند که فریب آنان را خورده‌اند و در اغتشاشات، آنان را همراهی کرده‌اند.
از سوی دیگر، امام‌خمینی با تظاهرات مسالمت‌آمیز و متعهدانه موافق بود و از مردم درخواست می‌کرد با توجه به نوپایی نظام جمهوری اسلامی و نیاز مبرم به حمایت‌های مردمی، در صحنه حاضر بوده، در مواقع مقتضی دست به تظاهرات و اجتماعات بزنند و این اجتماعات مسالمت‌آمیز را نشانه زنده‌بودن نهضت می‌دانست؛ چنان‌که گاه با تعیین موضوع راهپیمایی، خود از مردم ایران یا سایر نقاط، درخواست می‌کرد به تظاهرات بپردازند. ایشان همچنین با بزرگداشت راهپیمایی بزرگ بیست و دوم بهمن، بر برگزاری تظاهرات عمومی نظیر راهپیمایی روز قدس به منظور دفاع از مظلومان فلسطینی و برائت از مشرکان که آن را نوعی وظیفه سیاسی در حج می‌خواند، تأکید فراوان می‌کرد و انجام این تظاهرات را عامل زنده نگه‌داشتن اسلام می‌نامید.

پیوند به بیرون

• مصطفی ملکوتیان-مهیا زاهدین‌لباف، تظاهرات، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۳۶۹–۳۸۱.