احتیاط مستحب
احتیاط مستحب، احتیاطی است که بر خلاف احتیاط واجب، الزام‌آور نبوده و مراعات آن مستحب است. احتیاط مستحب از نگاه امام‌خمینی جایی است که قید «استحبابی» یا «مستحب» یا قرینه‌ای دیگر که دال بر استحباب است، همراه احتیاط ذکر شود و یا احتیاط مطلقی باشد که قبل یا بعد از آن فتوایی بر خلاف باشد.
مفهوم‌شناسی
احتیاط اصطلاحی فقهی است که در کتاب‌های فقهی و رساله‌های توضیح المسائل بسیار به کار رفته است و عبارت است از عمل مکلف به احکام شرعی، به گونه‌ای که یقین داشته باشد به وظیفه‌اش عمل کرده است. احتیاط از جهت الزامی بودن و عدم آن، به احتیاط واجب و مستحب تقسیم می‌شود. احتیاط مستحب در احکام شرعی، احتیاطی است که بر خلاف احتیاط واجب، الزام‌آور نبوده و مراعات آن مستحب است. مانند این که در غسل ارتماسی، اگر شخصی به نیت غسل ارتماسی، به تدریج در آب فرو رود تا تمام بدن او زیر آب قرار گیرد، غسل او صحیح است اما احتیاط آن است که یک دفعه زیر آب رود.[۱]
احتیاط مستحب؛ جایی است که قید «استحبابی» یا «مستحب» یا قرینه‌ای دیگر که دال بر استحباب است، نظیر «الاولی والاحوط کذا» همراه احتیاط ذکر شود.[۲] و یا احتیاط مطلقی باشد که قبل یا بعد از آن فتوایی بر خلاف باشد. مثل این که گفته شود احتیاط آن است که تسبیحات اربعه سه بار خوانده شود هر چند یک بار هم کفایت می‌کند. یا این که احتیاط را بعد از این فتوا ذکر کنند.[۳] در احتیاط استحبابی، عمل مقلّد به احتیاط شایسته است ولی واجب نیست، و جای رجوع به مجتهد دیگر هم نیست.
تفاوت با احتیاط واجب
«احتیاط مستحب» همیشه همراه با فتوا است؛ یعنی در آن مسأله، مجتهد علاوه بر اظهار نظر، راه احتیاط را هم نشان داده است و مقلّد می‌تواند در آن مسئله، به فتوای مجتهد و یا به احتیاط عمل کند و نمی‌تواند به مجتهد دیگری رجوع کند؛ مانند این مسأله: «ظرف نجس را که یک مرتبه در آب کُر بشویند پاک می‌شود، گرچه احتیاط آن است که سه مرتبه بشویند». در مقابل، «احتیاط واجب» همراه با فتوا نیست و مقلّد می‌تواند یا به همان احتیاط عمل کند و یا به فتوای مجتهد دیگر مراجعه کند، مانند این مسأله: «احتیاط آن است که بر برگ درخت انگور، اگر تازه باشد سجده نکنند».[۴]
دلیل احتیاط
فقهای شیعه، مدرک و دلیل حسن احتیاط در احکام شرعی را ستایش آن در روایات امامان معصوم(ع) دانسته‌اند.[۵] از جمله امام رضا(ع) از امام علی(ع) نقل می‌کند که آن حضرت به کمیل بن زیاد فرمود: «أخوک دینک فاحتط لدینک بما شئت»؛[۶] دین تو به منزله برادر توست پس تا می‌توانی [مواظب دین خود باش و نسبت به آن احتیاط کن. یا در حدیثی دیگر به نقل از امام صادق(ع) آمده است: «خذ بالاحتیاط فی جمیع امورک ما تجد الیه سبیلا؛[۷] در هر کاری که امکان داشته باشد جانب احتیاط را رعایت کن.
فقهای شیعه به روایات یادشده و رویات بسیار دیگری اشاره و حسن احتیاط و استحباب آن را از آن استفاده کرده‌اند.[۸]
پانویس
- ↑ امام‌خمینی، توضیح‌المسائل، ص۴۸، م۳۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، تحریرالوسیله ج۱، ص۱۱؛ طباطبایی یزدی، عروه الوثقی، ج۱، ص۲۳، مسئله۶۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ج۱، ص۲۳، مسئله ۶۴.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۱۱۲، ۱۲۷، ۱۲۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۲، ص۲۵۸- ۲۵۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ج۱۸، ص۱۲۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل‌الشیعه، ج۱۸، ض۱۲۷.
- ↑ نراقی، عوائد الایام، ص۵۰۰؛ شیخ انصاری، الرسائل، ج۱، ص۴۵۱ و ج۲، ص۱۴۹-۱۵۰؛ کفایه الاصول، ج۱، ص ۲۴۹ و۵۵۱.
منابع
- آخوندخراسانی، محمدکاظم، کفایه الاصول، قم، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- امام‌خـمینی، سیدروح‌الله ، تحریرالوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۶۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله خمینی، توضیح المسائل تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ نهم، ۱۳۷۲ش.
- حر عاملی، شیخ محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چ پنجم، ۱۴۰۳ ق.
- شیخ انصاری، فرائد الاصول، مجمع الفکر الاسلامی، الموتمر العلمی بمناسبه الذکری المئویه الثانیه لمیلاد الشیخ الانصاری، ۱۴۱۹ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، موسسه‌الوفاء، بیروت، داراحیاءالترات العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- نراقی، ملا احمد، عوائدالایام فی بیان قواعد الاحکام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۵ش/۱۴۱۷ق.
محمدصادق مزینانی