عالم مجردات
عالم مجردات، مجردات از آن جهت که فانی در حقتعالی هستند، ماهیت و حدّ ندارند و به مادون خود احاطه وجودی و سریانی دارند.
اهمیت و جایگاه عالم مجردات
مجردات در اصطلاح فلسفی به موجوداتی اطلاق میشود که ویژگیهای امور مادی را نداشته باشند.[۱]
فلاسفه اسلامی به بحث عالم مجردات و عقول مفارقات توجه ویژهای داشته و در تبیین و تفسیر نظام هستیشناسی و وسایط فیض از آنها بهره بردهاند. فیلسوفان با بهرمندهای از توان محدود عقلِ خویش به برخی ویژگیهای کلی عالم مجردات پی بردهاند؛ امّا عرفا با توجه به کشف و شهودی که داشتهاند به تمام جزئیات عالم مجردات آگاهی یافتهاند.[۲]
امامخمینی، نیز به تبع حکما و عرفا به عالم مجردات در آثار خویش توجه داشته و به بیان حقیقت، اقسام و ویژگیهای عالم مجردات و عقول مفارقه پرداخته است.[۳]
حقیقت مجردات و عقول
حکمای الهی معتقدند مجردات از آن جهت که فانی در حقتعالی میباشند ماهیت و حدّ ندارند، بنابراین مجردات هرچند دارای تعیین و محدودیت در کمال وجودی هستند؛ امّا فاقد ماهیت و حد منطقی میباشند.[۴]
امامخمینی، نیز در بیان حقیقت مجردات معتقد است که عقول و بسائط و مجردات دارای جنس و فصل حقیقی نیستند؛ یعنی در مجردات جهت قوهای باشد که مأخذ جنس و جهت فعلیتی باشد که مأخذ فصل باشد، وجود ندارد.[۵]
به اعتقاد امامخمینی، اولین مرحله از تعیّنهای خلقی که بلافاصله پس از تعین ثانی قرار دارد، عالم مجردات و عقول است، عالم مجردات با نظر به موجوداتی که در آن است به دو مرتبه جبروت و ملکوت تقسیم میشوند، مرتبه جبروت که مرتبه فوقانی عالم مجردات است، جایگاه عقول و کروبیان است؛ کروبیان موجوداتی هستند که به هیچ بدنی و مادهای تعلق ندارند؛ اما مرتبه ملکوت که مرتبه نازله عالم مجردات میباشند، جایگاه روحانیان و نفوس ناطقه کلیه هستند.[۶]
بنابر نظر امامخمینی، احاطه عالم مجردات بر مادون خود مانند احاطه اشیای محسوس بر یکدیگر نمیباشد؛ بلکه احاطه همه جانبه میباشد. و عالم مجردات بر ظاهر و باطن عوالم مادون خود احاطه دارد، این سریان عالم مجردات بر عالم مثال و عالم ماده به سبب فقدان ماده و اضمحلال ماهیت و احاطه وجودی و سریانی ذاتی مجردات میباشد.[۷]
انکار مجردات
برخی از محدثین و اهل حدیث در آثار خویش منکر وجود مجردات شدهاند و معتقدند جز حقتعالی مابقی موجودات مجرد نیستند؛ زیرا اگر غیر از حقتعالی مجرد یا مجرداتی وجود داشته باشد، لازمهاش بطلان قضیه حشر و تعذیب و تألیم و نعمت است و همچنین لازمهاش فاعل موجَب بودن خداوند و تعدد قدما میباشد.[۸] امامخمینی، در جواب این شبهه معتقد است اگر تجرد و عالم مجردات انکار شود، لازمهاش ممکن بودن ذات واجب تعالی و اراده او خواهد بود؛ زیرا معلول باید با علت سنخیت داشته باشد و قول به امکان ذات واجب الوجود و اوصافش، مساوق با انکار توحید حقتعالی و مبدأ عالم میباشد.[۹]
ویژگی عالم مجردات
امامخمینی، همسو با حکما و عرفا برای عالم مجردات ویژگیهایی برمیشمارد:
- عالم مجردات از امور هیولانی، ماده ظلمانی و ماهیات مقدس و پاکیزه هستند.[۱۰]
- در عالم مجردات زمان، تغییر و فساد راه ندارد و چون مجردات هیولی و ماده ندارند هر وصفی برای آنها بالامکان عام ممکن است ثابت باشد؛ یعنی از اول وجود، ثابت بوده و آغاز وجود متصف به آن صفت میباشند.[۱۱]
- در عالم مجردات، نوع منحصر در فرد است؛ یعنی در عالم عقول هر فردی مجردی نوعش منحصر در آن فرد است.[۱۲]
- الم مجردات از ماده و لواحق ماده منخلع و از شکل و هیئت و استعداد منزه هستند و به حدود و طول و عرض مقید و محدود نیستند؛ زیرا وجودشان فوق وجود مادی و لواحق آن است.[۱۳]
- مجردات در قوس نزول وجود جسمی و برزخی ندارد؛ ولی موجودی که در قوس صعود از مرتبه طبیعت بالا رفته و هم افق مجردات عقلانی شده، جسم و وجود بزرخی دارند.[۱۴]
پانویس
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج۲، ص۱۵۹؛ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۷۱-۷۲؛ مصباح الهدایة، ص۵۰.
- ↑ جامی، نقد النصوص، ص۴۹-۵۱؛ یزدانپناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ص۵۲۵-۵۲۶؛ ملاصدرا، مبدأ و معاد، ص۴۴۲؛ المظاهر الهیه، ص۴۸.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۷۱، ۸۰، ۹۶، و ۴۰۸-۴۰۹؛ آداب الصلاة، ص۳۳۹-۳۴۲؛ شرح چهل حدیث، ص۱۹۹ و ۴۵۴؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۲ و ۲۶؛ مصباح الهدایة، ص۶۹؛ شرح دعای سحر، ص۳۲ و ۵۴.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۷،ص۲۶۸؛ العرشیه، ص۲۳۲؛ الشواهد الربوبیه، ص۴۵۲؛ سبزواری، اسرار الحکم، ص۸۸؛ شرح المنظومه، ج۵، ص۱۵۵.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۳۹؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۲ و ۲۶؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۳۳۵-۳۳۶.
- ↑ امامخمینی، مصباح الهدایة، ص۶۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۵۸، ص۱۰۴-۱۰۵.
- ↑ امامخمینی، تقریرات، ج۳، ص۴۱۵-۴۱۶.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۷۶.
- ↑ امامخمینی تقریرات فلسفه، ج۳، ص۸۰، ۱۱۳ و ۱۴۷؛ شرح چهل حدیث، ص۱۹۹.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۷۱ و ۹۶.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۵۸۶.
- ↑ امامخمنیی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۴۰۸-۴۰۹.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- جامی، عبدالرحمان، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، مقدمه و تصحیح ویلیام چیتیک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- سبزواری، ملاهادی، اسرار الحکم، تصحیح فیضی، قم، مطبوعات دینی، ۱۳۸۳ش.
- سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، قم، نشر ناب، ۱۴۲۲ق.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الشواهد الربوبیه، تصحیح آشتیانی، مشهد، مرکز دانشگاهی، ۱۳۶۰ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، العرشیه، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مبدأ و معاد، نشر انجمن حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۵۴ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مظاهر الهیه، تصحیح غلامحسین آهنی، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۶۱ش.
- یزدانپناه، یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، مؤسسه آموزش و پژوهشی امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
نویسنده: باقر صاحبی