تهلیل
تهلیل، به معنای گفتن « لا اله إلا الله» است و مفاد آن اقرار به توحید و یگانی حق‌تعالی و نفی الوهیت غیر او می‌باشد.
اهمیت و جایگاه تهلیل
تهلیل در اصطلاح دینی و عرفانی به معنای اقرار به یگانگی و اضمحلال همه کمالات و صفات در ذات پروردگار می‌باشد.[۱] در قرآن به تهلیل و لوازم آن اشاره شده است. در منابع حدیثی نیز کلمه تهلیل با نام‌ها و اوصاف متعددی چون کلمه توحید، کلمه اخلاص، کلمه حق، کلمه طیب و العروة الوثقی، معرفی شده است.[۲]
عرفا و صوفیه ذکر تهلیل به را به عنوان کلمه توحید و اخلاص مورد توجه خاص قرار داده‌اند. عنایت خاص صوفیه به این ذکر، به سبب ترکیب نفی و اثبات در آن است، چنانکه برخی تهلیل را ذکر توحید بنفی ماسواه دانسته‌اند. اکابر اهل الله ملازم این ذکر بوده و ملازمتشان نه از دیدگاه عقلی، بلکه از منظر وحدت است؛ زیرا از این منظر، وجود همان خداست.[۳] امام‌خمینی نیز در آثار عرفانی، کلامی و اخلاقی خود به کلمه تهلیل توجه داشته و در مباحث سلوکی از آن بهره‌های فراوان برده است..[۴]
حقیقت تهلیل
اهل معرفت معتقدند که کلمه تهلیل در دو حوزه «لا اله»؛ یعنی تفرقه‌زدایی و «إلا الله»؛ یعنی جمعیت‌سازی سامان یافته است؛ ازاین‌رو تمامی احکام و آداب عبادی و سلوکی برای اعتلای کلمه «لا إله إلا الله» می‌باشد تا سالک با انجام مکرر آن، دل را برای توجه به سوی خدای سبحان تمرین دهد.[۵]
امام‌خمینی نیز در بیان حقیقت تهلیل، معتقد است «تهلیل» مقام توحید صفاتی و اضمحلال همه کمالات و صفات مخلوقات در صفات و کمال حق‌تعالی است؛ یعنی هر جمال و کمال و حُسن و بهاء را باید ظهور جمال و کمال و از تجلیات او دید. در حقیقت همه این صفات و کمالات آینه‌های بیش نیستند که صفات حضرت حق را در موطن مختلف منعکس می‌نمایند. سرّ این که تهلیل در مقام توحید صفات قرار دارد، آن است که در تهلیل نفی الوهیت از غیر حق‌تعالی رخ می‌دهد؛ البته باید توجه داشت که الوهیت در مقام تهلیل «الوهیت صفتی» است نه فعلی؛ زیرا الوهیت فعلی ناظر به فیض مقدس می‌باشد. امّا «الوهیت صفتی» به اسم الله در سر سلسله اسماء حضرت واحدیت اشاره دارد که مستجمع جمیع اسما و صفات می‌باشد؛ ازاین‌رو تهلیل به «لا إله إلا الله» در این مقام، به این معناست که هیچ کمالی به این نحو که جامع تمامی کمالات و صفات باشد در دیگران وجود ندارد و جمیع کمالات و صفات به اسم جامع الله اختصاص دارد.[۶]
مقامات تهلیل
امام‌خمینی برای تهلیل و ذکر «لا اله الا الله» مقاماتی برمی‌شمارد:
- مقام نفی الوهیت: در نگاه امام‌خمینی انحصار تأثیر و فاعلیت حق‌تعالی به عنوان «لا مؤثر فی الوجود الا الله» با توجه به بحث علیت و اصالت وجود سامان می‌گیرد؛ زیرا حق‌تعالی فاعلی است که در مبدأ بودن برای همه اشیاء مستقل است و در ایجاد و علیش قائم به ذات است و هیچ وابستگی به غیر ندارد. پس مؤثری در عالم هستی جز او نیست و از آنجا که استقلال در وجود ملاک و معیار فاعل حقیقی و ایجادی است. وجودی که عین ربط است نمی‌تواند ایجادکننده باشد، پس تأثیر و فاعلیت از شئون وجود بود و وجود منحصر در حق‌تعالی است؛ زیرا وجودات ظلیّه همه ظهور قدرت حق‌تعالی و معنای «لا الله إلا الله» مشاهده فاعلیت و قدرت حق‌تعالی است.[۷]
- مقام نفی معبود: به اعتقاد امام‌خمینی یکی از مقامات تهلیل، مقام نفی معبود بودن غیر از حق‌تعالی است و معتقد است مفاد «لا اله الا الله» آن است که معبودی غیر از حق‌تعالی نیست، ازاین‌رو، مقام تهلیل نتیجه مقام تحمید است؛ زیرا اگر «تحمید» منحصر به ذات مقدس حق باشد، عبودیت نیز در آن مقام ظهور و بروز دارد؛ در این صورت تمام عبودیت‌هایی که از خلق برای خلق می‌باشد، در آن مقام، منتفی می‌شود. پس وقتی سالک الی الله جمیع محامد را منحصر در حق‌تعالی دانست، عبودیت نیز به حق‌تعالی منحصر می‌شود.[۸]
پانویس
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۷، ص۱۸۰؛ حلّی، کشف الغطاء، ج۲، ص۳۰۵؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۷۹-۸۰؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۴۰۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۸، ص۵۸۴؛ کتاب خصال، ج۱، ص۲۹۹؛ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۱۱۹؛ شوکانی، فتح القدیر، ج۱ ص۲۷۷.
- ↑ ترمذی، غور الامور، ص۹۱؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۴۰۵؛ ج۴، ص۸۹؛ اشرف امامی، مقایسه دیدگاه‌های عرفانی، ص۸۰-۸۱.
- ↑ امام‌خمینی،، آداب الصلاة، ص۳۷۲-۳۷۲؛ مصباح الهدایه، ص۷۹-۸۰.
- ↑ ترمزی، غور الامور، ص۹۱؛ ابن منور، اسرار التوحید، ص۲۷۴؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۹، ص۲۳۱، فضلی، علم سلوک، ص۲۳۴). ابن‌عربی تهلیل را ذکر توحید و نفی ماسوای حق می‌داند (ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۴۰۵.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۷۹-۸۰؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۸۲-۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۳۷۲؛ شرح دعای سحر ص۹۴؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۳۸.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۳۷۲.
منابع
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- ابن‌منور، محمد، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تهران، بی‌جا، ۱۳۶۷ش.
- اشرف امامی، علی، مقایسه دیدگاه‌های عرفانی عبدالکریم جیلی و ابن‌عربی، تهران، انتشارات بصیرت، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- ترمذی، محمدعلی، غور الامور، قاهره، بی‌جا، ۲۰۰۲م.
- حرّ عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعه، تحقیق عبدالرحیم شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۲ش.
- حلی، عبدالحلیم، کشف الغطاء، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
- شوکانی، محمد، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر، ۱۴۱۴ق.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، خصال، تهران، نشر کتاب‌چی، ۱۳۷۷ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، عیون اخبار الرضا، مؤسسه الاعلی للمطبوعات، تهران، ۱۴۰۴ق.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۸ق.
- فضلی، علی، علم سلاک، قم، نشر معارف، ۱۳۸۹ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
نویسنده: باقر صاحبی