خلاقیت نفس، به معنای آن است که نفس حقایقی را بعد از مشاهده صور حسی و خیالی در صُقع خود انشاء و ایجاد می‌کند. امام‌خمینی در آثار فلسفی خویش با توجه به مبانی حکمت صدرایی نظیر حرکت جوهری و اشتدادی و اتحاد عاقل و معقول، به خلاقیت نفس و قوه خیال پرداخته، آثار و ثمراتی بر آن مترتب ساخته است.

اهمیت جایگاه و خلاقیت نفس

خلاقیت نفس در اصطلاح فلسفی به معنای آن است که نفس حقایقی را بعد از مشاهده صور حسی و خیالی در صُقع خود انشاء می‌کند و در خارج ایجاد می‌کند.^[۱] بحث از خلاقیت نفس در فلسفه و عرفان اسلامی جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد. ملاصدرا با توجه به اصول نفس‌شناسی و معرفت‌شناسی، خلاقیت نفس را مورد توجه قرار داده و در این بحث وامدار نظریات ابن‌عربی است و در بخش خلاقیت قوه خیال و نفس با ابن‌عربی هم عقیده است. ثمرات و آثار مهمی بر بحث خلاقیت نفس مترتب است از جمله معادشناسی، تجسم اعمال و خلاقیت قوه خیال، ملاصدرا در بحث معاد یکی از اصول یازدگانه معاد جسمانی را خلاقیت نفس و قوه خیال می‌داند.^[۲]

امام‌خمینی نیز در آثار خویش با توجه به مبانی حکمت متعالیه نظیر؛ اشتداد وجودی، حرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول، به خلاقیت نفس و قوه خیال پرداخته، آثار و ثمراتی بر آن مترتب ساخته است. ایشان یکی از اصول یازده‌گانه اثبات معاد جسمانی را خلاقیت قوه خیال و نفس می‌داند.^[۳]

فاعلیت نفس

ملاصدرا، خلاقیت و فاعلیت را به طور کلی ناظر بر دو مفهوم می‌داند؛ یکی فاعلیت و خالقیت در عرف الهی که در آن فاعل، مفیض و موجد چیزی است و این معنای فاعل حقیقی است. دیگری فاعل و خالقیت در عرف طبیعی که به نحو اعداد و نیابت است. ملاصدرا فعل خلاقانه نفس انسان در خلق و ایجاد و تعرف در امور را به نیابت و خلاقت از خداوند می‌داند. ایشان، خلاقیت نفس انسان را بخشی از توانایی نفس انسان می‌داند که از نظر وی، این شالکه وجودی نفس انسان است که اقتضای خلاقیت دارد و انسان در پرتو آن خلاق می‌شود.^[۴]

امام‌خمینی در بیان فاعلیت نفس معتقد است میان نفس و مدرَکات آن نوعی رابطه علیت برقرار است؛ یعنی نفس نسبت به ادراکات خود نقش خالقیت و مصدریت دارد، نه اینکه صرفاً انفعال و پذیرش صور داشته باشد، ایشان از این معنا به خلاقیت نفس تعبیر می‌کنند. به باور امام‌خمینی نفس انسان هنگام درک صورت علمی شیء که وجود عینی آن شیء در خارج است، در واقع صورت شیء را در مرتبه عالم طبیعت ایجاد می‌کند که صورت جزئی و منطبق بر همان شیء خارجی است، این قدرت از آن روست که نفس خود در حقیقت دارای مرتبه وجودی مثالی است و با این وجود، بر مرتبه طبیعت صور ادراکی احاطه دارد. نفس توان آن را دارد که صور ادراکی را پس از ماده و عالم مثال به عالم عقل ارتقا دهد. صور ابداعی نفس در مرتبه عقل، کلیت، صرافت و صرف الوجود و بسیط می‌باشد بدون اینکه تعدد حیثیتی در کاربر باشد، بدین ترتیب، نفس هم توان خلق صور ادراکی را داشته و هم توان ارتقا بخشیدن به آنها را دارد. به اعتقاد امام‌خمینی نفس در عالم طبیعت، با ابزارهای خود خلق و ابداع می‌کند، اما این بدان معنا نیست که این ابزارها نقش مؤثری در تحقق خلاقیت نفس دارند، بلکه آنها تنها معدات این امر هستند، بلکه این اراده نفس است که در تحقق مخلوقات نفس، نقش اساسی دارد؛ زیرا میان اراده نفس و فعالیت آن، در مظاهر خارجی، واسطه‌ای وجود ندارد. به اعتقاد ایشان رابطه اراده نفس نسبت به مخلوقاتش، مَثَلی برای رابطه اراده حق‌تعالی نسبت به مخلوقات خویش است.^[۵]

به باور امام‌خمینی شدت و قوت خلاقیت و فاعلیت نفس وابسته به مرتبه وجودی آن است، هرچه مرتبه وجودی نفس برتر باشد، فاعلیت و ابداع او نیز دارای قوت بیشتر و بالاتری خواهد بود. اگر نفس در مرتبه مثال ابداع و خلاقیتی انجام دهد، قوت و شدت آن از مرتبه طبیعت بالاتر می‌باشد. پس هرچه نشئه وجودی نفس بیشتر شود، خلاقیت و قوت وجودی او بیشتر می‌شود، منشآت نفس، صورت عینیه به خود می‌گیرد که به مراتب قوی‌تر از موجودات عینیه این عالم طبیعت می‌باشد. بنابراین، نفس نسبت به ادراکات خود نقش خالقیت و مصدریت دارد نه صرف انفعال و پذیرش صور، بلکه نفس قادر است طبق موجودات خارجی، در صُقع نفس خودش موجوداتی را ایجاد کند.^[۶]

خلاقیت قوه خیال

مدرکات عقلی و صور خیالی از خلاقیت نفس سرچشمه می‌گیرند: یعنی معلومات عقلی و خیالی نفس، خود از مخلوقات و منشآت نفس هستند. نفس برای خلاقیت صور علمی، محتاج به افاضه مبادی عالی و اعداد اسباب طبیعی است. امام‌خمینی قوه خیال را به عنوان یک قوه مجرد که پس از مفارقت نفس از بدن باقی است و خلاقیت ایجاد صور خیالی و مثالی را دارد، مورد توجه قرار داده معتقد است؛ قوه خیال قیام به نفس دارد، یعنی قیام صدوری دارد و تمامی آنچه را که درک می‌کند، صوری هستند که توسط جهات فاعلی نفس، ایجاد و انشاء می‌شوند، امام‌خمینی معتقد است که صورت‌های خیالی در این عالم به خاطر اشتغال نفس به حس، اثر چندان شدیدی ندارد، اما همین صور خیالی با مرگ و انقطاع از ماده، شدت گرفته دارای خلاقیت خاصی شده و هر آنچه را بخواهد ایجاد می‌کند.^[۷]

پانویس

↑ ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص۱۳۷ و ۳۹۱؛ مفاتیح الغیب، ص۶۸۲-۶۸۳؛ مداحی، سطوح خلاقیت بر اساس حکمت متعالیه، ص۷۸-۷۹.
↑ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۶۸۲-۶۸۳؛ الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۲۰ و ۱۸۰؛ الشواهد الربوبیه، ص۳۹۱؛ آشتیانی، شرح زاد المسافر، ص۳۶۸؛ جوادی، رحیق مختوم، ص۲۱۱؛ رسولی، بررسی جنبه معرفت‌شناسی خلاقیت نفس، ص۲۲۲-۲۲۶؛ بنائی، تأثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی، ص۳۵۲-۳۵۳.
↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۹۱-۳۹۳؛ الطلب والاراده، ص۵۴-۵۵؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۳۰.
↑ ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص۲۶۴؛ مفاتیح الغیب، ص۶۸۲-۶۸۳؛ رسول، بررسی جنبه معرفت‌شناسی خلاقیت نفس، ص۶۲؛ مداحی، سطوح خلاقیت بر اساس حکمت متعالیه، ص۶۸-۶۹.
↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۹۱-۳۹۲؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶؛ الطلب والاراده، ص۵۴-۵۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۹۸-۶۰۰.
↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۵۲-۲۵۳؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۲۰؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶؛ الطلب والاراده، ص۵۴-۵۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۶۰۱-۶۰۳.
↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۵۷۹ و ۵۸۳-۵۸۴؛ التعلیقة علی الفوائد الرضویه، ص۱۳۹-۱۴۰؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۵۴۱-۵۴۴؛ حکمت معنوی ص۷۴۵-۷۴۶.

منابع

امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۴۲۱ق.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مناهج الوصول الی علم الاصول، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
آشتیانی، جلال‌الدین، شرح زاد المسافر، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۱ش.
بنائی اعلائی، علی، تأثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۶ش.
جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، قم، مؤسسه اسراء، ۱۳۷۹ش.
رسولی، زهرا، بررسی جنبه معرفت‌شناختی خلاقیت نفس از دیدگاه ملاصدرا، قبسات، ۱۳۹۶ش.
صاحبی، باقر، انوار حکمت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۴ش.
صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
مداحی، جواد، سطوح خلاقیت نفس بر اساس حکمت متعالیه، فصلنامه مطالعات اسلامی و روانشناسی، ۱۳۹۶ش.
ملاصدرا محمدبن‌ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.

نویسنده: باقر صاحبی

[1] ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص۱۳۷ و ۳۹۱؛ مفاتیح الغیب، ص۶۸۲-۶۸۳؛ مداحی، سطوح خلاقیت بر اساس حکمت متعالیه، ص۷۸-۷۹.

[2] ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۶۸۲-۶۸۳؛ الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۲۰ و ۱۸۰؛ الشواهد الربوبیه، ص۳۹۱؛ آشتیانی، شرح زاد المسافر، ص۳۶۸؛ جوادی، رحیق مختوم، ص۲۱۱؛ رسولی، بررسی جنبه معرفت‌شناسی خلاقیت نفس، ص۲۲۲-۲۲۶؛ بنائی، تأثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی، ص۳۵۲-۳۵۳.

[3] امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۹۱-۳۹۳؛ الطلب والاراده، ص۵۴-۵۵؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۳۰.

[4] ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص۲۶۴؛ مفاتیح الغیب، ص۶۸۲-۶۸۳؛ رسول، بررسی جنبه معرفت‌شناسی خلاقیت نفس، ص۶۲؛ مداحی، سطوح خلاقیت بر اساس حکمت متعالیه، ص۶۸-۶۹.

[5] امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۹۱-۳۹۲؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶؛ الطلب والاراده، ص۵۴-۵۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۹۸-۶۰۰.

[6] امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۲۵۲-۲۵۳؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۲۰؛ مناهج الوصول، ج۱، ص۴۱۵-۴۱۶؛ الطلب والاراده، ص۵۴-۵۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۶۰۱-۶۰۳.

[7] امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۵۷۹ و ۵۸۳-۵۸۴؛ التعلیقة علی الفوائد الرضویه، ص۱۳۹-۱۴۰؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۵۴۱-۵۴۴؛ حکمت معنوی ص۷۴۵-۷۴۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]