ذات الهی
ذات الهی، حقیقت واجب تعالی که از هرگونه ترکیب و نظیر و مثل، منزه و دارای بساطت محض می‌باشد.
اهمیت و جایگاه ذات الهی
ذات الهی در اصطلاح فلسفی و عرفانی وجود خاص و حقیقت واجب تعالی است که یکتا بوده که هیچ گونه ترکیب و مثل و نظیر ندارد و دارای بساطت محض است.[۱] در آیات الهی و روایات به بحث ذات و اینکه ذات الهی قابل توصیف و به چشم حتی دیده نمی‌شود، پرداخته شده است.[۲] در مباحث کلامی، فلسفی و عرفانی درباره شناخت ذات، حقیقت و احکام آن مطالب فراوانی آمده است، و ذات الهی را مطلق وجودی دانسته‌اند که هیچ تجلی و ظهوری ندارد.[۳]
امام‌خمینی نیز ذات الهی را از حیث کلامی، فلسفی و عرفانی مورد توجه قرار داده و مقام ذات را مقامی دست نایافتنی معرفی کرده است.[۴]
چیستی ذات الهی
در مباحث فلسفی وقتی که از خدا سخن به میان می‌آید، مقصود از آن موجودی است که واجب بالذات یا واجب‌الوجود است. واژه «واجب‌الوجود» در واقع اصطلاح فلسفی خداوند است. در قرآن برای آن، کلمه الله به کار رفته و در حکمت اشراقیون از عبارت «نور الانوار» استفاده کرده‌اند که مأخوذ از قرآن است و فیثاغورثیان کلمه نقطه را درباره او به کار می‌برند. بنابراین می‌توان گفت وصف فلسفی «واجب‌الذات» از نگاه دینی همان موجودی است که واژه «الله»، بر آن دلالت دارد؛ البته مقصود از ذات، وجود است؛ یعنی وجود خداوند. پس مراد از ذات، وجود خداست.[۵]
امام‌خمینی نیز در برخی موارد طبق مسلک حکمت مشاء و متعالیه لفظ «واجب‌الوجود» را همان ذات الهی می‌داند.[۶] و در مواردی از لفظ «نور الانوار» استفاده کرده است.[۷] امام‌خمینی ذات الهی را عبارت از موجودی کامل و فوق تمام و صرف‌الوجودی که وجودش عین ذاتش می‌باشد می‌داند.[۸] به اعتقاد امام‌خمینی ذات الهی در موجود بودن به طور مطلق مشروط به شرطی نیست و مفهوم موجود بودن بدون حیثیت تقییدی و تعلیلی از واقعیت او انتزاع و بر آن حمل می‌شود، این چنین موجودی مصداق بالذات وجود می‌باشد؛ زیرا اگر از جهتی نوعی وابستگی به چیز دیگری داشته باشد، با فرض فقدان آن چیز نه تنها مصداق بالذات وجود نیست، بلکه ممتنع‌الوجود خواهد بود، از دیدگاه فلسفی امام‌خمینی معنای این سخن این است که چنین واقعیتی خود به خود و با صرف نظر از هر امری مغایر آن، منشأ انتزاع مفهوم موجود و مصداق حمل آن است.[۹]
نامعلوم بودن ذات الهی
متکلمان امامیه و حکمای الهی معتقدند، دست یافتن و شناخت ذات الهی بر کسی امکان‌پذیر نیست. منبع این نظریه آیات نورانی قرآن کریم نظیر آیه «و لا یحیطون به علماً»[۱۰] و روایات معصومین علیهم‌السّلام است که در این باره فرموداند «ممتنع عن الأوهام ان تکتنهه»،[۱۱] به باور برخی حکمای الهی، شناخت واجب تعالی آن گونه که هست مخصوص خود ذات الهی است و هیچ عقلی او را نمی‌شناسد. حکما علت عدم اکتناه ذات الهی را به این می‌دانند که حقیقت ذات الهی، هویتی بسیط و نامتناهی در شدت نورانیت و وجود است، و آن حقیقت عین تشخص و تعین بوده که نه مفهوم می‌پذیرد، نه مثل و نه مانند دارد، نه حدّی بر او متصور است و نه برهانی بر او لازم است بلکه او خود همه چیز برهان است و هیچ شاهدی بر او موجود نیست بلکه او خود بر همه چیز شاهد است.[۱۲]
امام‌خمینی نیز مقام ذات را مقامی دست‌نایافتنی می‌داند و تأکید می‌کند که آن، مقام، معلوم و معروف احدی نشده و نخواهد شد و انبیاء و رسولان و حتی خاتم انبیاء و اوصیای ایشان، راهی بدان مقام ندارند، عدم امکان دستیابی به مقام ذات به سبب عدم مناسبت بین حق‌تعالی با خلق است، ذات بی‌نهایت، هرگز تحت ادراک‌های محدود و متعین قرار نمی‌گیرد.[۱۳]
امام‌خمینی با استناد به روایتی،[۱۴] تفکر در ذات الهی را بالاترین عبادت می‌داند و با اشاره به کلام برخی از جاهلان که تفکر در ذات الهی را حرام می‌شمارند، معتقد است که این عده از دو جهت به خطا رفته‌اند، یکی اینکه گمان کرده‌اند حکما تفکر در ذات الهی می‌کنند در حالی که آنان تفکر در ذات را ممتنع می‌دانند و دیگر اینکه کمان کرده‌اند که مطلقاً نباید از ذات مقدس اسمی برده شود.[۱۵]
براهین اثبات ذات الهی
امام‌خمینی همسو با حکمای الهی راه‌های اثبات وجود ذات الهی را با توجه به روش و مبنا متفاوت می‌داند، برخی براهین را عقلی و فلسفی، برخی براهین را طبیعی و برخی دیگر را کلامی می‌داند و بر این باور است که هر صاحب فن و علمی از فن و علم خود بر ذات واجب تعالی، برهان اقامه می‌کند؛ چنانکه عالم الهی و متأله در الهیات از راه ذات واجب تعالی، و حکیم طبیعی از راه حرکت و متکلمان از راه حدوث عالم بر اثبات ذات الهی برهان اقامه می‌کنند.[۱۶]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۳۲۷؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، ج۲، ص۶۷؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۳۵-۳۶.
- ↑ انعام: ۱۰۳؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۱۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶۶، ص۲۹۳.
- ↑ طوسی، تلخیص المحصل، ص۴۳۸؛ ملاصدرا، المظاهر الالهیة، ص۱۵؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ج۲، ص۶۷؛ ج۳، ص۳۶۴، متقی، کنز العمّال، ص۱۰۶؛ صدوق، التوحید، ص۷۱.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۱۳-۱۵؛ شرح دعای سحر، ص۱۱۶.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۱۱-۱۲ و ۱۰۰؛ عبودیت، درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، ج۲، ص۱۵۱؛ مراتب توحید الهی، ص۱۰۰-۱۰۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۳۷۳، ۵۸۷ و ۶۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۲۵.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۴ و ۲۱۵؛ ج۳، ص۲۵۳ و ۴۵۳؛ مصباح الهدایه، ۳۵-۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۱۶؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۱۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۷۵-۳۷۷.
- ↑ طه: ۱۱۰.
- ↑ صدوق، التوحید، ص۷۱.
- ↑ ابن‌سینا، التعلیقات، ص۱۶ و ۲۲۴؛ ملاصدرا، سه رساله فلسفی، ص۲۱۰؛ المظاهر الالهیة، ص۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایة، ص۱۴-۱۵؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۸۲؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۷۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۹۲-۱۹۵.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۴۸-۵۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۸۲.
منابع
- ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت، مکتب اعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- صدوق، محمدعلی، التوحید، قم، جامعه مدرسین، قم، ۱۳۶۲ش.
- طوسی، خواجه نصیر، تلخیص المحصل، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
- عبودیت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، نشر سمت، تهران، ۱۳۹۲ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- متقی، علی‌بن‌حسام، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، لبنان، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت موسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، المظاهر الهیه، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی، تهران، انتشار است حکمت، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
- موسوی، خلیل مراتب توحید الهی، قم، نشر المصطفی، ۱۳۹۴ش.
نویسنده: باقر صاحبی