سیدمحمد حسینی خامنه‌ای

سیدمحمد حسینی خامنه‌ای

اطلاعات فردی
اطلاعات علمی

سیدمحمد حسینی خامنه‌ای، از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام‌خمینی.

خاندان

سیدمحمد حسینی خامنه‌ای معروف به خامنه‌ای در سوم دی ۱۳۱۴ش. در خانواده‌ای روحانی در مشهد زاده شد. پدر او سیدجواد خامنه‌ای، از روحانیان خامنه‌ای‌الاصل تحصیل‌کرده در نجف و مقیم مشهد بود که نسبش به سلطان سیدمحمد از سادات حسینی از نوادگان امام چهارم می‌رسد. سلطان سیدمحمد به سبب ظلم و جور عباسیان به مناطق مرکزی ایران یعنی تفرش، آشتیان و فراهان عزیمت کرد و از سوی مردم آن مناطق، مورد استقبال قرار گرفت، ولی مأموران عباسی در تفرش او را دستگیر کردند و به شهادت رساندند و هم‌اکنون مزار وی در میقان اراک قرار دارد. مادر سیدمحمد خامنه‌ای نیز به سادات میردامادی نجف‌آباد منسوب است؛ جد مادری او سیدهاشم میردامادی نجف‌آبادی از علمای مشهد بود که در غائله مسجد گوهرشاد فعال بود و به این سبب مدتی دستگیر و زندانی شد و در نهایت از آن شهر تبعید گردید.

تحصیل

سیدمحمد خامنه‌ای خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه بی‌بی آغا و آقا میرزا در مشهد آموخت. آنگاه وارد دبستان دارالتعلیم دیانتی مشهد شد و دوره ابتدایی را در آنجا طی کرد. هم‌زمان با تحصیل در آنجا، بخشی از مقدمات دروس حوزوی را نزد پدرش فراگرفت. و سپس مطول در علم معانی و بیان و بدیع را نزد پدرش و میرزا حسین عبایی و معالم‌الاصول را پیش آقا سیدجلیل حسینی فراگرفت. دلبستگی پدرش به کسوت روحانیت باعث شد او در ۱۰-۱۲ سالگی به آن کسوت درآید. خامنه‌ای در سیزده‌سالگی وارد مدرسه نواب مشهد شد. و در آنجا، سیوطی، مغنی و کبرا در منطق و شرح تهذیب ملا عبدالله را پیش چند تن از طلاب خواند. شرح لمعه و قوانین‌الاصول را هم نزد آیت‌الله سیداحمد مدرس یزدی آموخت. سپس رسایل را نزد پدرش خواند و هم‌زمان در درس مکاسب شیخ هاشم قزوینی شرکت می‌کرد. او جلد اول کفایه‌الاصول را هم نزد شیخ هاشم قزوینی خواند و در جلد دوم کفایه‌الاصول از شاگردان پدرش بود. سیدمحمد خامنه‌ای آنگاه در درس شرح منظومه میرزا جواد آقا تهرانی (از منتقدان فلسفه) در مدرسه باقریه مشهد حاضر شد. او شیفته دروس عقلی شد و پدرش با مشاهده چنین اشتیاقی، باب حادی عشر علامه حلی (مسائل کلامی و اصول اعتقادی) و تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین توسی را با هدف تقویت مبانی اعتقادی او، به‌صورت خصوصی برای فرزندش تدریس کرد. خامنه‌ای در همان سال‌ها با سیدمجتبی نواب صفوی بنیان‌گذار جمعیت فدائیان اسلام آشنا شد. و تحت تأثیر او قرار گرفت.

سیدمحمد خامنه‌ای در سال ۱۳۳۴ ش علی‌رغم مخالفت پدرش، با تشویق‌های آیت‌الله سیدکاظم شریعتمداری که از دوستان سیدجواد خامنه‌ای بود، راهی قم شد (خاطرات آیت‌الله...، ص۹۹-۱۰۰) و در مدرسه حجتیه مقیم شد. او در حوزه علمیه قم ابتدا در درس خارج فقه آیت‌الله سیدحسین طباطبایی بروجردی حضور یافت، ولی ضرورت استفاده از درس استادان دیگر او را به جستجوی استادی دیگر واداشت و به سبب آشنایی با برخی از شاگردان امام‌خمینی، در درس ایشان شرکت جست. امام‌خمینی در آن سال‌ها، صبح‌ها در مسجد کوچکی در نزدیکی صحن فقه (مسجد محمدیه) تدریس می‌کرد و عصرها هم خارج اصول را در مسجد سلماسی درس می‌داد. سیدمحمد خامنه‌ای از همان ابتدا به‌طور مستمر در درس خارج اصول امام‌خمینی حضور می‌یافت، ولی در درس خارج فقه ایشان حضور نامتناوب داشت؛ بنابراین با استناد به خاطرات او می‌توان گفت که از سال ۱۳۳۴ ش تا تبعید امام‌خمینی به خارج از کشور در آبان ۱۳۴۳، در درس خارج اصول امام‌خمینی و گاهی در درس خارج فقه ایشان حضور می‌یافته است. او درباره ویژگی‌های درس امام‌خمینی می‌گوید: «ایشان به هنگام تدریس روی منبر هم نمی‌رفت و روی زمین می‌نشست. کمی هم عبوس بود؛ نه خنده می‌کرد، نه در راه با کسی حرف می‌زد... با آنکه فیلسوف بود، اما در درس به فلسفه اشاره نمی‌کرد». سیدمحمد خامنه‌ای هم‌زمان با حضور در درس امام‌خمینی، در درس خارج فقه شیخ مرتضی حائری یزدی و میرزا محمد مجاهدی تبریزی شرکت می‌کرد و گاهی هم در درس خارج فقه آیت‌الله سیدکاظم شریعتمداری حضور می‌یافت. از ۱۳۴۳ ش مدتی در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سیدمحمد محقق داماد شرکت کرد و هم‌زمان، به فراگیری درس شرح منظومه نزد شیخ محمد فکور یزدی و فلسفه و عرفان علامه سیدمحمدحسین طباطبایی می‌پرداخت. او ضمن شرکت در جلسات عمومی درس اسفار علامه طباطبایی و جلسات خصوصی و شبانه فلسفی ـ عرفانی ایشان،. با یکی از دوستان مباحثه کتاب شرح حکمت‌الاشراق سهروردی (شرح قطب شیرازی) را شروع کرد. در آن سال‌ها در کلاس‌های زبان خارجی که در دبیرستان علوی تهران و دین و دانش قم تشکیل می‌شد، شرکت می‌کرد. در کنار تحصیل، به فعالیت‌های اجتماعی و گاه سیاسی دست می‌زد؛ ازجمله این فعالیت‌ها می‌توان به تلاش برای برقراری جلسه استانی خراسانی‌ها، برگزاری کلاس نویسندگی، مشارکت در فعالیت‌های مؤسسه در راه حق، تأسیس کتابخانه سیار، تأسیس مؤسسه خیریه علوی مرتضوی و... اشاره کرد.

سیدمحمد خامنه‌ای در سال ۱۳۴۱ ش و با آغاز حرکت امام‌خمینی علیه حکومت پهلوی، همراه با جمعی از شاگردان ایشان، اعلامیه‌های ایشان را تکثیر و توزیع می‌کرد. و در کنار چاپ اعلامیه، همراه با جمعی از طلاب، به تکثیر و توزیع نوارهای سخنرانی امام‌خمینی می‌پرداخت. در جریان برگزاری رفراندوم موسوم به انقلاب سفید در بهمن آن سال، از سوی امام‌خمینی مأمور ابلاغ پیام‌های ایشان به علمای مشهد شد (خاطرات آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، ص۱۷۵-۱۷۶). او در مشهد جلساتی را برای هم‌اندیشی درباره نحوه واکنش به رفراندوم فوق در مشهد برگزار کرد. پس از آن هم به فعالیت‌های سیاسی خود ادامه داد و پس از تبعید امام‌خمینی، همراه با جمعی از شاگردان امام‌خمینی، در برگزاری جلسات سخنرانی در قم فعال بود، ازجمله جلساتی را در مسجد اعظم برگزار می‌کرد. در آن سال‌ها در تشکیل هیئتی موسوم به «گروه زیرزمینی یازده‌نفره» با هدف اصلاح امور حوزه و سازمان‌دهی فعالیت‌های سیاسی نقش محوری داشت. اعضای این گروه عبارت بودند از: سیدعلی حسینی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی و... . این تشکل، پایه تشکل فراگیری موسوم به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم گردید. پس از افشای این فعالیت تشکیلاتی در سال ۱۳۴۴ش، او نیز تحت تعقیب قرار گرفت و راهی تهران شد و زندگی مخفیانه در پیش گرفت. سیدمحمد خامنه‌ای در ۱۳۴۴ ش وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد و در رشته حقوق قضایی به تحصیل پرداخت. هم‌زمان در یکی از دبیرستان‌های تهران تدریس می‌کرد (خاطرات آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، ص۲۳۳-۲۳۳). پس از اخذ لیسانس، به خدمت سربازی اعزام شد و در سال ۱۳۵۰ ش آن دوره را به پایان رساند. سپس به تدریس در دبیرستان کمال و هنرستان کارآموز تهران پرداخت و درس‌هایی چون خداشناسی را در آن دو دبیرستان تدریس می‌کرد و در کنار آن، به فعالیت‌های سیاسی نیز ادامه می‌داد (خاطرات آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، ص۴۲۸-۲۵۸). سپس برخی آثار را به زبان فارسی برگرداند که خصایص التصور الاسلامی تألیف سیدقطب از آن جمله است. سیدمحمد خامنه‌ای که موفق به دریافت مجوز وکالت شده بود، در سال ۱۳۵۷ش یکی از وکلایی بود که دفاع از زندانیان مذهبی و سیاسی را در دادگاه‌های حکومت پهلوی بر عهده می‌گرفت. در آن سال در تشکیل جمعیت حقوقدانان ایران نقش داشت. در همان سال همراه با روحانیان مبارز تهران، اعلامیه‌هایی در حمایت از امام‌خمینی و انتقاد از حکومت پهلوی امضا می‌کرد.

او در پاییز ۱۳۵۷ ش به فرانسه رفت و در نوفل‌لوشاتو خدمت امام‌خمینی رسید. در بهمن ۱۳۵۷ ش و در پی بسته شدن فرودگاه‌ها بر روی پروازهای خارجی با هدف ممانعت از بازگشت امام‌خمینی به کشور، در تحصن روحانیان مبارز در مسجد دانشگاه تهران حضور یافت و سپس به فعالیت در کمیته استقبال از امام‌خمینی پرداخت. سیدمحمد خامنه‌ای در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در تدوین پیش‌نویس قانون اساسی حضور داشت. این پیش‌نویس پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کنار پیش‌نویس تهیه‌شده توسط حسن حبیبی، مبنای نخستین قانون اساسی قرار گرفت. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدیریت اسناد مربوط به انقلاب اسلامی را در مدرسه رفاه بر عهده گرفت و سپس در همان‌جا دادسرای موقت انقلاب را همراه با سیدجلال‌الدین مدنی بنیان نهاد و دادستانی آنجا و مسئولیت امور زندانیان را بر عهده گرفت. آنگاه با حکم مهدی بازرگان، نخست‌وزیر وقت، مأمور تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت شد و هرچند آن مسئولیت را پذیرفت، ولی مدتی بعد، از آن کناره گرفت. خامنه‌ای در سال ۱۳۵۸ ش با رأی مردم استان خراسان، به نمایندگی در مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد. در همان سال و در اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی از سوی مردم مشهد به مجلس راه یافت. و در دوره دوم مجلس شورای اسلامی هم بار دیگر با رأی مردم مشهد به نمایندگی برگزیده شد. و در آن دوره نیابت ریاست مجلس شورای اسلامی را بر عهده داشت. پس از پایان دوره دوم مجلس شورای اسلامی به فعالیت‌های علمی روی آورد و در سال ۱۳۷۲ ش ستاد برگزاری همایش جهانی بزرگداشت ملاصدرا را دایر کرد و آنگاه «بنیاد حکمت اسلامی صدرا» را تأسیس نمود. یکی از فعالیت‌های آن بنیاد، برگزاری همایش‌های سالانه و دوره‌ای درباره اندیشه‌های فلسفی ملاصدرا و چاپ آثار پیرامون اندیشه‌های فلسفی اوست. خامنه‌ای در ۱۳۸۴ش با حکم محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت به ریاست بنیاد ایرانشناسی منصوب گردید و هم‌اکنون (۱۳۹۶ش) در آن سمت است. تألیفات او عبارت است از: ۱ـ دین و دین‌باوری. ۲ـ ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی. ۳ـ فریاد جرس. ۴ـ علی و صلح جهانی. ۵ـ روح و نفس. ۶ـ حج از نگاه بین‌الملل. ۷ـ مالکیت عمومی. ۸ـ بیمه در حقوق اسلام و مقایسه آن با حقوق بشر. ۹ـ سیر حکمت در ایران و جهان. ۱۰ـ ملاصدرا، زندگی و شخصیت او و ده‌ها مقاله علمی دیگر.