فعل الهی
فعل الهی، ظهور فعلی حقتعالی در عالم هستی که منزه از امکان، فقر و جهات عدمی است و دربردارنده همه کثرات و تعینات خلقی است. امامخمینی نیز با رویکرد فلسفی و عرفانی، ظهور و سریان فعل الهی را تحلیل و بررسی کرده است.
اهمیت و جایگاه فعل الهی
فعل الهی در اصطلاح فلسفی و عرفانی به معنای فعلی است که موجب ظهور اشیار در خارج از ذات میگردد.[۱] یکی از مباحث مهم کلامی، فلسفی و عرفانی فعل الهی حقتعالی است. متکلمان اسلامی برای تحصیل فعل الهی از اراده استفاده کرده و فاعلیت حقتعالی را فاعلیت بالاراده میدانند.[۲] فلاسفه و اهل معرفت فعل الهی را دارای سریان، گستردگی و شمول میداند و معتقدند درک این فعل الهی برای انسان قابل فهم نیست و در این زمینه برخی شبهات درباره فعل الهی را بررسی و پاسخ دادهاند.[۳]
امامخمینی نیز در آثار خویش با رویکرد فلسفی و عرفانی به ظهور و سریان فعل الهی پرداخته و آن را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.[۴]
ظهور فعلی حق
حکمای الهی و اهل معرفت معتقدند مراد از فعل الهی و ظهور آن، فعلی است که در عالم هستی تحقق مییابد، امّا با حذف جنبههای نقص از آن و منزه بودنش از امکان، فقر و جهات عدمی میباشد. بنابراین حقیقت فعل الهی که مصداق همه افعال است، همان تجلی حق و ظهور او در اشیاء و عوالم هستی است، علت این امر آن است که تمامی وجود از آن حقتعالی است و هیچ کمال وجودی نیست جز آنکه حقتعالی اصل، ابتدا و انتهای آن است.[۵]
امامخمینی نیز در بیان ظهور فعلی حق، بر این باور است که خداوند ظهور و تجلی واحدی بر همه اشیاء دارد این ظهور برای ذات، بعینه ظهور برای غیرش نیز هست؛ یعنی حقتعالی یک بار در مقام ذات و سپس بار دیگر در مقام فعل ظهور میکند و این همانی بین ظهور ذاتی و ظهور فعلی وجود دارد، به این معنا که با همان ظهور ذاتی او در مقام ذات است که کثرت در مظاهر نیز پیدا شده است. ظهور فعلی حقتعالی، ظهوری واحد امّا دربردارنده کثرت است. فعل الهی و ظهور آن به حسب هر یک از مظاهر و مرائی، ظهورات متفاوت و جداگانهای مییابد . امامخمینی با استناد به آیات الهی نظیر «هو الذی فی السماء اله وفی الارض الله»[۶] و «هو الاول والاخر والظاهر و الباطن»،[۷] معتقد است خدای متعال به دلیل عدم تناهی و شدت وجودیاش، در همه اشیا سریان دارد و خداوند تنها موجود هستی است و همه مخلوقات از جمله آسمان و زمین به عین هویت حقتعالی و ظهور فعلی او موجودند.[۸]
واحد متکثر
اهل معرفت در توضیح این مطلب که این فعل الهی و ظهور فعلی حق، چگونه متکثر میگردد، معتقدند این ظهور فعلی واحد به اعتبار تعدد مظاهر و تکثر مرائی، ظهورات متکثره پیدا میکند، ازاینرو، این فعل الهی، فعلی گسترده، در عین وحدت به حسب هر مظهر و هر مرآت، ظهوری متفاوت و جداگانه دارد.[۹]
امامخمینی نیز معتقد است فعل الهی واحد متکثری است که در عین اتصاف به وحدت، موجب انتشای کثرت نیز هست و براین باور است که ماسویالله، ظهور حضرت حق و تجلیات و احوال و شئون او هستند و کثرات ظهورات حق میباشند و وجود مستقلی از خود ندارند. به اعتقاد ایشان این فعل واحد الهی که از مقام حضرت جمع نازل شده، همان واحد متکثری است که در منازل متعدد خلقی، تنزل پیدا کرده و با تکثر آنها متکثر میشود. به باور امام واحد متکثر رمزی است که بر فیض مقدس اطلاقی حق دلالت دارد. این فیض و فعل الهی از جهت صدور آن از حضرت حق و به اعتبار اینکه آن حضرت عین وحدت و توحید محض است، دارای دوئیت نیست و یگانگی و وحدت دارد. امّا این فیض الهی و فعل حق که از آسمان علوّ قداست و وحدت نازل میشود در منازل متعددی که از عوالم بر سر راه خود دارد، تکثر ظاهری، کثرت عرضی و اعتباری پیدا میکند؛ بنابراین، این واحد متکثر همان فیض وجود و فعل حق است که بر تمام ماسویالله جاری است و سریان دارد.[۱۰]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۳۳۵؛ موسوی، مراتب توحیدی، ص۲۰۰-۲۰۲.
- ↑ مازندرانی، شرح اصول کافی، ج۳، ص۳۵۰؛ مجلسی، حق الیقین، ص۹، ترجمان، مراتب فعل الهی، ص۱۰۵؛ حلی، کشف المراد، ص۲۸۸؛ خضری، تعلیقه برالهیات شرح تجرید، ص۵۲-۵۳.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۳۸۷؛ المظاهر الالهیه، ص۱۸؛ مفاتیح الغیب، ص۳۳۵؛ طباطبائی، رسائل توحیدی، ص۸۳؛ موسوی، مراتب توحیدی، ص۲۰۰؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۲۸.
- ↑ امامخمینی، مصباح الهدایه، ص۴۵؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۷۰؛ شرح دعای سحر، ص۷۷-۸۳؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۹۷-۹۸.
- ↑ ملاصدرا، مظاهر الالهیه، ص۱۸؛ مفاتیح الغیب، ص۳۳۵؛ الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۳۸۷؛ موسوی، مراتب توحیدی، ص۱۹۸-۲۰۲؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۲۸.
- ↑ زخرف: ۸۴.
- ↑ حدید: ۳.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحر، ص۸۱-۸۳؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۹۷-۹۸؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۲، ص۷۴؛ انوار حکمت، ص۳۹۴.
- ↑ ابنترکه، تمهید القواعد، ص۱۱۸-۱۱۹؛ ملاصدرا، الحکمة المتعایه، ج۲، ص۳۰۰-۳۰۱؛ ایقاظ النائمین، ص۲۷؛ صاحبی، انوار حکمت، ص۳۹۴- ۳۹۵.
- ↑ امامخمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۸۵-۸۷؛ آداب الصلاة، ص۳۱۹؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۳۱۷-۳۱۸؛ انوار حکمت، ص۳۳۳-۳۳۴.
منابع
- ابنترکه اصفهانی، صائنالدین، تمهید القواعد، تصحیح آشتیانی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ۱۳۵۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- ترجمان، مکارم، مراحل فعل الهی در آیات و روایات، فصلنامه تحقیقات کلامی، ۱۳۹۵ش.
- حلی، حسنبنیوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۳۰ق.
- خضری، شمسالدین، تعلیقه بر الهیات شرح تجرید، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۱ش.
- صاحبی، باقر، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- صاحبی، باقر، انوار حکمت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۴ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- طباطبایی، محمدحسین، رسائل توحیدی، تهران، الزهرا، ۱۳۷۰ش.
- مازندرانی، محمدصالح، شرح اصول الکافی الاصول و الروضة، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۸۲ش.
- مجلسی، محمدباقر، حق الیقین، تهران، نشر اسلامیه، بیتا.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، ایقاظ النائمین، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی، صدرا، ۱۳۸۶ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مظاهر الالهیه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۹ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
- موسوی، خلیل، مراتب توحید الهی، قم، نشر المصطفی، ۱۳۹۴ش.
نویسنده: باقر صاحبی