قلم
قلم، مخلوق اول و مرتبه‌ای از مراتب هستی که موجودات به نحو اجمال و بساطت در آن تحقق دارند.
اهمیت و جایگاه قلم
قلم در اصطلاح فلسفی و عرفانی، اولین تعین از تعینات ذات اقدس الهی است که همه موجودات به نحو اجمال و بساطت در آن تحقق دارند.[۱] قلم اعلی یکی از مراتب علم الهی است که در آثار حکمای الهی مورد تحلیل و قرار گرفته است، از نظر ملا صدرا آنچه در آیات و روایات از آن تعبیر به قلم شده است، در واقع همان عقل اول است؛ ازاین‌رو قلم همان نخستین مخلوق الهی است.[۲] امام‌خمینی نیز در آثار خویش به بحث از قلم اعلی پرداخته و آن را اول تعیین از تعینات الهی می‌داند که تمام و صور اشیاء را به نحو بساطت دارا می‌باشد.[۳]
ماهیت قلم
حکمای الهی قلم را جوهر قدسی نورانی می‌دانند که میان خداوند و مخلوقات او، واسطه است و نقش افاضه علوم را بر آنها دارد. ملاصدرا در تبین چگونگی صدور هستی از خداوند، قلم را نخستین موجودی می‌دانند که بر طبق علم عنایی حق صادر شده است، به واسطه این قلم، نفوس و اجرام فلکی به وجود می‌آیند.[۴] امام‌خمینی یکی از مراتب علم الهی را قلم اعلی می‌داند که عبارت است از موجود عقلی که تمام صور اشیاء به وجه عقلی و بسیط در آن موجود است. عقل اول و قلم اعلی بدون واسطه به نفس کلی و با واسطه به عقول مادون خود به افلاک فیض می‌رسانند؛ ازاین‌رو قلم اعلی همه موجودات را به نحو بسیط در خود دارد «جف القلم بما هو کائن الی یوم الدین» امام‌خمینی با توجه به آیه «ن و القلم و ما یستطرون».[۵]، تعبیر به «ن» و «قلم» را همان عقل اول و یک صنف از ملائکه الهی است که دارای هیمان هستند، می‌داند.[۶] و معتقد است با ایجاد عقل و قلم اعلی، تمام موجودات قیومیت شده و قلم محیط به تمام اشیاء است و حق‌تعالی به واسطه عقل اول و قلم اعلی، تمام موجودات را قیومیت می‌کند؛ بنابراین با صدور عقل اول و قلم اعلی تمام کائنات صادر گشته، منتها به نحو الاجمال و اندماج و در مراحل پائین نحو تفصیل می‌باشد.[۷]
امام‌خمینی یکی از احتمالات تجاور و عبور از تعینات را رسیدن به مقام هیمان می‌داند و تعبیر قلم که در آیه مذکور به کار رفته، ناظر بر هر موجود بالاتری است که بر موجود پایین‌ترش تأثیر گذاشته که این حالت تأثیر عالی بر دانی را قلم گویند. امام‌خمینی با فرق گذاشتن بین ملائکه مهیمین با عقل اول و قلم اعلی و مقدم دانستن رتبه وجودی عالم تهیم، بر این باور است که عالم عقل اول و قلم اعلی در عین استغراق در جمال حق‌تعالی دست از تدبیر و تسطیر نظام هستی بر نمی‌دارند و از این جهت به عالم خلق توجه دارند.[۸]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۲۹۰؛ مجموعه رسائل فلسفی، ص۲۸۲.
- ↑ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۹۵ و ۲۷۰؛ مظاهر الالهیة، ص۴۶-۴۷؛ ابراهیمی، وسایط فیض، ص۳۹-۴۰.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۳۸۳-۲۸۴؛ ج۱، ص۳۴۱؛ الطلب والاداره، ص۶۴؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۳۳-۳۴، ۹۸ و ۳۰۷؛ شرح دعای سحر، ص۱۵، ۴۶ و ۷۸؛ آداب الصلاة، ص۳۴؛ الهدایة، ص۶۵.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۲۹۳-۲۹۶؛ المبدأ و المعاد، ص۱۲۷-۱۲۵؛ وطن‌دوست، بررسی تحلیلی دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبائی درباره قلم با رویکرد فلسفی و روایی، ص۱۰۲.
- ↑ قلم: ۱.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴۱؛ شرح چهل حدیث، ص۴۱۴؛ شرح دعای سحر، ص۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۳۴۱؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۹۲.
- ↑ امام‌خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۱۸۰-۱۸۱؛ شرح دعای سحر، ص۱۵؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۸۹-۹۰.
منابع
- ابراهیمی، باقر، وسایط فیض در حکمت صدرایی، معرفت فلسفی، ۱۳۹۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۴۲۱ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- صاحبی، باقر، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مظاهر الالهیه، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۷ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی، تهران، انتشار است حکمت، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
- وطن‌دوست، محمدعلی، بررسی تحلیلی دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی درباره قلم با رویکرد فلسفی و روایی، مجله حکمت معاصر، ۱۳۹۸ش.
نویسنده: باقر صاحبی